NEMANJA: SMIRENOUMLJE

crvenocrno

Netko će reći da je komunizam ipak manje zlo od fašizma, pa da to onda čini komunistički antifašizam barem donekle vrijednim pohvale. Ovaj argument je loš čak i ako se prihvati kontroverzna premisa o manjem zlu.


An­ti­fašizam je sam po se­bi do­bra stvar, zar ne? Tko bi uo­pće mo­gao bi­ti pro­tiv an­ti­fašizma, osim, na­ra­vno, fašista sa­mih? Bu­du­ći da nam lo­gi­ka ka­že da se dvo­stru­ka ne­ga­ci­ja za­pra­vo po­ništa­va te da se na kra­ju svo­di na afir­ma­ci­ju, ne sli­je­di li oda­tle oči­gle­dno da bi­ti an­ti-an­ti­fašist u stva­ri zna­či bi­ti fašist?

Ne, to uo­pće ne sli­je­di. Lo­gi­ka na ko­joj je taj za­klju­čak za­sno­van po­tpu­no je po­grešna. Ako je fašizam moj ne­pri­ja­telj, to ni­ka­ko ne zna­či da ne­pri­ja­telj mo­jeg ne­pri­ja­te­lja (tj. an­ti­fašist) mo­ra nu­žno bi­ti moj pri­ja­telj.

Da­pa­če, sa­svim je mo­gu­će da ne­pri­ja­telj mo­jeg ne­pri­ja­te­lja bu­de me­ni još i ve­ći ne­pri­ja­telj ne­go onaj pr­vi ne­pri­ja­telj! Sve će ovi­si­ti o to­me ZA­ŠTO je taj dru­gi pro­tiv mo­jeg ne­pri­ja­te­lja. Je li to mo­žda za­to što on tog ne­pri­ja­te­lja vi­di kao pri­je­tnju mo­jim (a even­tu­al­no i svo­jim) ba­zi­čnim de­mo­krat­skim pra­vi­ma pa se sto­ga že­li za­je­dno sa mnom bo­ri­ti pro­tiv nje­ga (fašizma), za slo­bo­du nas obo­ji­ce? Ili pak on mo­žda sve to ra­di sa­mo za­to da bi uklo­nio svo­jeg ri­va­la u to­ta­li­ta­ri­zmu te ta­ko do­bio pri­li­ku da me po­djar­mi i da me sam mal­tre­ti­ra i te­ro­ri­zi­ra ko­li­ko ho­će?

Evi­den­tno je da se sa­mo u pr­vom slu­ča­ju an­ti­fašizam mo­že sma­tra­ti ne­čim po­zi­ti­vnim i po­hval­nim. Pre­ma to­me, pu­ka či­nje­ni­ca da se ne­ki po­kret obje­kti­vno bo­rio pro­tiv fašizma ni­je ni­ka­ko do­volj­na da bi taj po­kret pri­ka­za­la u io­le do­brom svje­tlu. Da bi­smo smi­sle­no do­ni­je­li bi­lo ka­kvu vre­dno­snu ocje­nu tog po­kre­ta, mo­ra­mo ra­zmo­tri­ti RA­ZLO­GE nje­go­vog an­ti­fašizma.

Ka­ko sto­ji stvar s ra­zlo­zi­ma za ko­mu­ni­sti­čki otpor fašizmu? Teško da ti ra­zlo­zi mo­gu in­spi­ri­ra­ti di­vlje­nje s obzi­rom na po­vi­je­snu či­nje­ni­cu da su svi ko­mu­ni­sti­čki re­ži­mi bez izu­ze­tka završava­li ma-so­vnom opre­si­jom i su­sta­vnim za­ti­ra­njem na­je­le­men­tar­ni­jih de­mo­krat­skih pra­va, a da su kom-par­ti­je na ol­ta­ru re­vo­lu­ci­je žr­tvo­va­le de­se­tke mi­li­ju­na ži­vo­ta vla­sti­tih su­na­ro­dnja­ka. Taj cr­ve­ni te­ror sa­svim si­gur­no ne mo­že bi­ti do­bar sa­mo za­to što je one­mo­gu­ćio cr­ni (ili bi­je­li) te­ror.

Ne­moj­te, po­put ne­kih da­našnjih po­li­ti­ča­ra, po­kušava­ti bra­ni­ti ko­mu­nist­čki an­ti­fašizam tvr­dnjom da je on ba­rem bio ba­zi­ran na li­je­pim ide­a­li­ma je­dna­ko­sti i so­ci­jal­ne pra­vde, za ra­zli­ku od fašizma ko­ji je uklju­či­vao ma­ni­fes­tno ne­pri­hva­tlji­vi ra­si­zam i an­ti­se­mi­ti­zam.

Pr­vo, ko­mu­ni­zam kao po­li­ti­čka dok­tri­na ni­je u dje­li­ma kla­si­ka mar­ksi­zma bio sve­den sa­mo na idi­li­čnu sli­ku svi­je­tle bu­du­ćno­sti ne­go je, na­pro­tiv, vr­lo ja­sno opi­si­vao i na­ja­vlji­vao ne­mi­lo­sr­dni i kr­va­vi “re­vo­lu­ci­o­nar­ni te­ror” (Marxov ter­min) pra­ćen li­kvi­di­ra­njem či­ta­vih gru­pa lju­di kao npr. kon­tra­re­vo­lu­ci­o­nar­nih ele­me­na­ta, ku­la­ka, ne­pri­ja­te­lja na­ro­da i osta­lih “šte­tnih in­se­ka­ta“ (Lenjinov ter­min).

Ni ka­sni­ji se ido­li “no­ve lje­vi­ce” ni­su pre­više ustru­ča­va­li otvo­re­no ob­zna­ni­ti su­ro­ve mje­re ko­je su pri­pre­ma­li: “Ko­mu­ni­zam ni­je lju­bav. Ko­mu­ni­zam je če­kić ko­ji upo­tre­blja­va­mo da smr­ska­mo ne­pi­ja­te­lja” (Mao); “Mr­žnja je sa­sta­vni dio naše bor­be: ne­mi­lo­sr­dna mr­žnja pre­ma ne­pri­ja­te­lju ko­ja nas gu­ra pre­ko pri­ro­dnih gra­ni­ca uro­đe­nih čo­vje­ku i ko­ja nas pre­tva­ra u učin­ko­vi­te, na­sil­ne, se­le­kti­vne i hla­dne stro­je­ve za ubi­ja­nje” (Che Gu­e­va­ra). Ka­da se sve to ima u vi­du, ne­o­bi­čno je ko­li­ko je još uvi­jek raširen lje­vi­čar­ski mit o pre­kra­snoj vi­zi­ji ko­mu­ni­sti­čkog ra­ja ko­ja je, avaj, osta­la ne­o­stva­re­na sa­mo za­to što su svi ti ko­mu­ni­sti­čki vo­đe ne­gdje skre­nu­li s “pra­vog” Marxova tra­ga pa su greškom svo­je na­ro­de, umje­sto u to di­vno “car­stvo slo­bo­de”, odve­li u du­go­go­dišnje rop­stvo. I Le­njin i Sta­ljin i Mao i Čaušesku i En­ver Ho­dža i Ti­to i Ca­stro i Pol Pot i Ho Ši Min i Men­gi­stu i Kim Il Sung i...

Dru­go, čak i kad bi ko­mu­ni­sti­čka re­to­ri­ka do­i­sta obe­ća­va­la sa­mo uto­pij­ski ide­al “sva­ko­me pre­ma po­tre­ba­ma”, ne bi li ra­ci­o­na­lan čo­vjek ipak tre­bao taj po­kret ocje­nji­va­ti pre­ma re­al­nim po­slje­di­ca­ma svih tih po­li­ti­čkih po­kušaja, a ne sa­mo pre­ma nji­ho­voj sla­tko­rje­či­voj pro­pa­gan­di? Sve te gro­zo­te ko­je su se re­do­vi­to do­ga­đa­le, i to baš sva­ki put kad su ko­mu­ni­sti do­la­zi­li na vlast, mo­ra­ju bar do­ne­kle do­ve­sti u su­mnju nji­ho­vu ide­o­lo­gi­ju.

Isto kao što sve­u­ku­pne či­nje­ni­ce do­vo­de u su­mnju Mu­ji­nu ver­zi­ju do­ga­đa­ja u onom vi­cu kad po­li­ci­ja od nje­ga tra­ži da obja­sni ka­ko se to do­go­di­lo da je Ha­so završio u bol­ni­ci s broj­nim ra­na­ma od ubo­da no­žem, a Mu­jo odgo­va­ra: “Ma pu­sti, bo­lan, va­ko je to bi­lo. Ide­mo Ha­so i ja uli­com, on se u je­dnom tre­nu­tku spo­ta­kne i u pa­du se ubo­de na mo­ju ča­ki­ju. I ta­ko još ne­ko­li­ko pu­ta!”

Sli­čno to­mu, mi bi­smo tre­ba­li po­vje­ro­va­ti da je ne­ka­ko ispa­lo, ne­sre­tnim stje­ca­jem okol­no­sti, da je pr­vo na­sto­ja­nje da se ostva­ri be­skla­sno društvo do­ve­lo do stra­ho­vla­de taj­ne po­li­ci­je, Gu­la­ga i ma­so­vnih egze­ku­ci­ja bez su­đe­nja - a on­da ka­sni­je opet ta­ko još ne­ko­li­ko pu­ta. Ali ni­je ko­mu­ni­zam za to kriv! (Da, da, Mu­jo!)

Fašizam je bio zlo i sva­ki onaj an­ti­fašizam ko­ji je pre­po­znao na­rav tog zla i zbog to­ga mu se uspro­ti­vio do­bit će po­zi­ti­van pred­znak. Ali ni­je ja­sno da su ko­mu­ni­sti ika­da to stvar­no pre­po­zna­li. Pri­je sve­ga, oni to ni­su ni mo­gli jer nji­hov vla­sti­ti po­kret ima to­li­ko sli­čno­sti s fašizmom da se ta dva re­ži­ma (“he­te­ro­zi­go­tni bli­zan­ci”, ka­ko ih je na­zvao po­vje­sni­čar Pi­er­re Cha­u­nu) u po­li­ti­čkoj li­te­ra­tu­ri obi­čno za­je­dno kla­si­fi­ci­ra­ju kao po­tpu­no nov i dra­sti­čni oblik opre­si­vnog po­li­ti­čkog su­sta­va ko­ji se na­zi­va to­ta­li­ta­ri­zmom.

No i u pra­ksi su ko­mu­ni­sti po­ka­zi­va­li da im fašizam ni­je uvi­jek bio smr­tni ne­pri­ja­telj, npr. on­da kad su svo­je po­ten­ci­jal­ne an­ti­fašisti­čke sa­ve­zni­ke i ne­o­spor­no de­mo­krat­ske stran­ke zna­li na­zi­va­ti “so­ci­jal­nim fašisti­ma”, po­ka­zu­ju­ći ti­me da je za ko­mu­ni­ste “fašizam” po­stao na­pro­sto po­gr­dan na­ziv za SVE nji­ho­ve pro­ti­vni­ke te da više ni­su bi­li u sta­nju vi­dje­ti ne­ku ve­li­ku po­li­ti­čku ra­zli­ku izme­đu, re­ci­mo, par­la­men­tar­nih so­ci­jal­de­mo­kra­ta i fašisti­čkih cr­no­košuljaša. (Usput re­če­no, to je ten­den­ci­ja ko­ju su za­dr­ža­li i mno­gi su­vre­me­ni lje­vi­ča­ri ko­ji ola­ko po­te­žu eti­ke­tu “fašist” na sva­ki objekt svo­je mr­žnje, uklju­ču­ju­ći i ame­ri­čke pred­sje­dni­ke Ro­nal­da Re­a­ga­na i Ge­or­gea W. Bu­sha.)

Ta­ko­đer, do­da­tno svje­tlo na odnos ko­mu­ni­sta pre­ma fašizmu ba­ca i či­nje­ni­ca da su oni bi­li spre­mni otvo­re­no sklo­pi­ti spo­ra­zum s fašisti­ma (pakt Rib­ben­trop-Mo­lo­tov) te da su na­kon to­ga čak s naj­višeg mje­sta ja­vno de­kla­ri­ra­li da je fašizam za­pra­vo “stvar uku­sa”. A kao što zna­mo, o uku­si­ma ne­ma smi­sla ra­spra­vlja­ti, a po­go­to­vo ne­ma smi­sla oko to­ga vo­di­ti rat.

Uo­sta­lom, stav ko­mu­ni­sta pre­ma fašizmu bio je u pra­vi­lu ma­nje de­ter­mi­ni­ran nji­ho­vim dok­tri­nar­nim ne­sla­ga­nji­ma s fašizmom, a više nji­ho­vom lo­jal­nošću pre­ma ide­o­lo­gi­ji di­ri­gi­ra­noj iz Mos­kve.

To naj­bo­lje ilu­stri­ra či­nje­ni­ca da su oni po­sve ra­vno­dušno pri­hva­ća­li na­ci­sti­čku oku­pa­ci­ju vla­sti­tih do­mo­vi­na, a da su na­pra­sno po­sta­li “ro­do­lju­bi” i an­ti­fašisti tek na­kon Hi­tle­ro­vog na­pa­da na “pr­vu ze­mlju so­ci­ja­li­zma” u li­pnju 1941. go­di­ne. In­di­ka­ti­van pri­mjer je Ma­u­ri­ce Tho­rez, ta­dašnji ge­ne­ral­ni se­kre­tar fran­cu­ske ko­mu­ni­sti­čke par­ti­je ko­ji je, na­kon što je Fran­cu­ska obja­vi­la rat fašisti­čkoj Nje­ma­čkoj, po di­re­kti­vi Ko­min­ter­ne de­zer­ti­rao iz fran­cu­ske voj­ske i po­bje­gao u So­vjet­ski Sa­vez, a za taj je po­dvig u od­su­tno­sti bio promp­tno osu­đen na smrt.

Ne­tko će re­ći da je ko­mu­ni­zam ipak ma­nje zlo od fašizma pa da to on­da či­ni ko­mu­ni­sti­čki an­ti­fašizam ba­rem do­ne­kle vri­je­dnim po­hva­le. Ovaj ar­gu­ment je loš čak i ako se pri­hva­ti kon­tro­ver­zna pre­mi­sa o ma­njem zlu. Ma­nje zlo mo­že bi­ti re­la­ti­vno bo­lji re­zul­tat u ne­kom obje­kti­vnom smi­slu, ali oda­tle ni­ka­ko ne pro­i­zla­zi da oni ko­ji su odgo­vor­ni za to ma­nje zlo (i ti­me in­di­rek­tno za spre­ča­va­nje ve­ćeg zla) za­slu­žu­ju po­hva­lu.

Uzmi­mo slje­de­ći pri­mjer. Na­sil­nik A na­pa­dne ne­ku že­nu s ci­ljem da je si­lu­je i po­tom ubi­je. U to se umi­ješa na­sil­nik B ko­ji tu že­nu na­mje­ra­va sa­mo si­lo­va­ti, ali ne i ubi­ti. Na­kon kra­tkog su­ko­ba izme­đu dvo­ji­ce na­sil­ni­ka, B izla­zi kao po­bje­dnik i ostva­ru­je svo­ju na­mje­ru. U toj bi se si­tu­a­ci­ji do­i­sta mo­glo re­ći da je u iz­vje­snom obje­kti­vnom smi­slu do­ti­čna že­na ima­la sre­ću što se po­ja­vio B (jer je ta­ko ba­rem osta­la na ži­vo­tu), ali ne bi li bi­lo pri­li­čno gro­tes­kno tvr­di­ti da bi po­našanje na­sil­ni­ka B tre­ba­lo sla­vi­ti ili da bi mu ta že­na mo­žda još tre­ba­la i za­hva­li­ti što ju je “spa­sio”?

Ale­ksan­dar Sol­že­nji­cin je ta­ko­đer ospo­ra­vao ar­gu­ment o ma­njem zlu, tj. ide­ju da je, sve­u­ku­pno gle­da­ju­ći, ko­mu­ni­sti­čki to­ta­li­ta­ri­zam ipak bio do­bro­došao u bor­bi pro­tiv fašisti­čkog to­ta­li­ta­ri­zma. On kao odgo­vor nu­di ru­sku po­slo­vi­cu “Ne zo­vi vu­ka u po­moć pro­tiv pa­sa” i objašnja­va: “Ako te na­pa­dnu psi i po­čnu te gri­sti, bo­ri se pro­tiv pa­sa, ali ne­moj zva­ti vu­ka u po­moć, jer ka­da vu­ko­vi do­đu, oni će do­duše otje­ra­ti pse, ali će i te­be ra­str­ga­ti.” Iz ove se ale­go­ri­je mo­že na­slu­ti­ti da Sol­že­nji­cin ne pri­hva­ća čak ni­ti po­če­tnu pre­mi­su o ko­mu­ni­zmu kao ma­njem zlu.

Ako je fašizam moj neprijatelj, to nikako ne znači da neprijatelj mojeg neprijatelja, tj. antifašist, nužno mora biti i moj prijatelj

Slo­ži­li se mi ovdje sa Sol­že­nji­ci­nom ili ne, on je ne­o­spor­no u pra­vu kad na­glašava izra­zi­tu ne­pri­ro­dnost voj­nog sa­ve­zništva izme­đu za­pa­dnih de­mo­kra­ci­ja i so­vjet­skog ko­mu­ni­zma u ra­tu pro­tiv za­je­dni­čkog ne­pri­ja­te­lja - fašizma.

Bor­ba pro­tiv fašizma je u mi­sli­ma ve­ći­ne lju­di izra­vno po­ve­za­na s bor­bom za slo­bo­du, ali u kon­tek­stu Dru­gog svjet­skog ra­ta ta ve­za uo­pće ni­je bi­la čvr­sta. Po­ma­lo pa­ra­do­ksal­no, po­raz fašizma je čak do­veo do uki­da­nja slo­bo­de u mno­gim ze­mlja­ma ko­je su pri­je ra­ta ima­le ra­zvi­je­nu de­mo­kra­ci­ju, ta­ko da je je­dan lu­ci­dni po­li­ti­čki ko­men­ta­tor po­sta­vio pi­ta­nje o to­me ko­li­ko u ta­kvom svje­tlu uo­pće ima smi­sla go­vo­ri­ti o po­bje­di de­mo­krat­skih sna­ga: “Ako je Bri­ta­ni­ja po­dni­je­la šest go­di­na ra­ta i sto­ti­ne ti­su­ća mr­tvih u ra­tu ko­ji je obja­vi­la da bi obra­ni­la slo­bo­du Po­lja­ka, a slo­bo­du Po­lja­ka je na kra­ju za­tro ko­mu­ni­zam, ka­ko on­da mo­že­mo tvr­di­ti da je Bri­ta­ni­ja po­bi­je­di­la u tom ra­tu?”

Sli­čan stav bra­ni i Ni­all Fer­gu­son, vr­lo ugle­dni po­vje­sni­čar s Har­var­da, ko­ji sma­tra da su u Dru­gom svjet­skom ra­tu “za­pa­dne si­le sklo­pi­le sa­vez s de­spo­tom ko­ji je u sva­kom po­gle­du bio je­dna­ko bru­ta­lan ti­ra­nin kao Hi­tler“ i da je zbog to­ga “po­bje­da 1945. go­di­ne bi­la po­bje­da s mr­ljom - ako je to uo­pće i bi­la po­bje­da“. Što­više, on ide i mno­go da­lje u in­zi­sti­ra­nju na mra­čnoj stra­ni an­ti­fašizma te tvr­di da su Bri­ta­ni­ja i Ame­ri­ka ta­da ušle u “au­ten­ti­čno fa­u­stov­sku po­go­dbu“, ali s tom ra­zli­kom da su one u tom ugo­vo­ru s vra­gom za­pra­vo pro­da­le duše dru­gih da bi ot­pla­ti­le svoj dug “So­vjet­skom So­to­ni“.

Da su se ko­mu­ni­sti stvar­no pri­dr­ža­va­li svo­je pa­ro­le “Smrt fašizmu, slo­bo­da na­ro­du!”, nji­hov bi an­ti­fašizam si­gur­no po­stao vri­je­dnim po­vi­je­snim na­sli­je­đem. Ali sa­svim je oči­gle­dno da oni ne bi mo­gli osta­ti ko­mu­ni­sti da su kre­nu­li tim pu­tem jer je dru­gi dio te pa­ro­le bio u izra­vnom kon­fli­ktu s nji­ho­vim osno­vnim ci­ljem. Je­di­na svr­ha pro­kla­ma­ci­je “Slo­bo­da na­ro­du!” bi­lo je oče­ki­va­nje da će na taj na­čin bi­ti lakše mo­bi­li­zi­ra­ti ma­se za ra­tni na­por. Pra­va ko­mu­ni­sti­čka ide­ja vo­di­lja, ko­ja na­ra­vno ni­je mo­gla bi­ti ja­vno izre­če­na, bi­la je “Smrt fašizmu i slo­bo­dnim izbo­ri­ma, sva vlast Par­ti­ji”.Kao što se zna, ovo je lu­kav­stvo da­lo odli­čne re­zul­ta­te. Ogro­man se broj pošte­nih lju­di iz pa­tri­o­ti­zma i dru­gih ide­a­li­sti­čkih ra­zlo­ga uklju­čio u bor­bu za slo­bo­du pod vod­stvom “ko­mu­ni­sti­čke avan­gar­de”, ali bez pu­no svi­je­sti o to­me u što se za­pra­vo upušta­ju. Otre­žnji­va­nje je ka­sni­je tra­ja­lo go­di­na­ma, a u mno­gim slu­ča­je­vi­ma do nje­ga ni­ka­da ni­je ni došlo.

Što iz sve­ga ovo­ga za­klju­či­ti? Da je po­sli­je­ra­tni pe­ri­od ko­mu­ni­sti­čke vla­sti bio isklju­či­vo ne­ga­ti­van te da za osli­ka­va­nje te po­vi­je­sne epo­he tre­ba ko­ri­sti­ti sa­mo ta­mne bo­je? Na­ra­vno da ne. U sve­u­ku­pni sal­do tog re­ži­ma ne ula­zi sa­mo je­dno­par­tij­ski su­stav i su­spen­zi­ja de­mo­kra­ci­je ne­go i ne­ke okol­no­sti ko­je na nje­ga ba­ca­ju po­volj­ni­je svje­tlo, kao npr. či­nje­ni­ca da je ko­mu­ni­sti­čka opre­si­ja u Ju­go­sla­vi­ji bi­la ipak bla­ža ne­go u ze­mlja­ma Isto­čnog blo­ka, da je ve­ći­na lju­di mo­gla slo­bo­dno pu­to­va­ti u ino­zem­stvo, itd.

Mo­ram ipak u ovom kon­tek­stu po­no­vno na­gla­si­ti ono što je već ra­ni­je re­če­no. Ni ta re­la­ti­vno la­ba­vi­ja “di­kta­tu­ra pro­le­ta­ri­ja­ta” ju­go­sla­ven­skih ko­mu­ni­sti­čkih vla­sto­dr­ža­ca još uvi­jek ni­je au­to­mat­ski ra­zlog da ih sla­vi­mo, isto kao što dje­ca ne sma­tra­ju da bi svo­je ro­di­te­lje ko­ji ih dne­vno tu­ku i zlo­sta­vlja­ju tre­ba­li sla­vi­ti sa­mo za­to što su ti ro­di­te­lji “ve­li­ko­dušno” odlu­či­li da ih ne­će (premda bi mo­gli!) još i do­da­tno mal­tre­ti­ra­ti ta­ko da ih či­ta­vo vri­je­me dr­že za­klju­ča­ne u po­dru­mu.

Da­kle, oni ko­ji se bu­sa­ju u pr­sa svo­jim an­ti­fašizmom ne­će nas pre­više im­pre­si­o­ni­ra­ti sve dok nam uvjer­lji­vo ne po­ka­žu da su oni u toj bor­bi stvar­no na­sto­ja­li obra­ni­ti upra­vo one te­melj­ne de­mo­krat­ske vri­je­dno­sti ko­je je fašizam ugro­ža­vao (autonomiju po­je­din­ca, pra­vo izra­ža­va­nja mišlje­nja, slo­bo­du po­li­ti­čkog dje­lo­va­nja, itd.). Ako u to­me ne uspi­ju, nji­ho­va će se ve­li­ka ra­tna “za­slu­ga” sve­sti sa­mo na to da su je­dan to­ta­li­ta­ri­zam po­ra­zi­li, a dru­gi uspo­sta­vi­li.

Neven Sesardić



Crveno, ipak nije sasvim crno

Ako je fašizam moj (misli se na demokraciju) neprijatelj, to nikako ne znači da neprijatelj mojeg neprijatelja, tj. antifašist, nužno mora biti i moj prijatelj. Ovu Sesardićevu logičku figuru, pokušajmo ovako okrenuti. Ako je komunizam moj neprijatelj, to nikako ne znači da neprijatelj mojeg neprijatelja, tj. fašist, nužno mora biti moj prijatelj. Koja vam se od ovih rečenica više sviđa? Obje su nesumnjivo logički točne, ali koja je nekako čudnija, neobična i po svemu sudeći neprihvatljiva. Razmislimo još jedamput? Fašist ne mora nužno, ali iz toga nesumnjivo slijedi i „može biti prijatelj demokracije u borbi protiv komunizma“? Neobično? Ne.
Postavimo si samo pitanje, ako su komunizam i fašizam ideologije iste zločinačke totalitarne naravi, agresivne prema susjedima i prijateljima, protivnici slobode i demokratskih prava pojedinaca i naroda, zašto logički tom zaključku nije došlo do saveza demokracija i fašizma protiv komunizma u Drugom svjetskom ratu, ako su obje ideologije po svemu, po Sesardiću iste. Za demokratske sile trebalo je biti sasvim svejedno koga uzeti za saveznika ili protiv koga se boriti, jer su oba sustava posve ista po svojoj protudemokratskoj ideologiji. Zamislimo ovu rečenicu u nekom od udžbenika povijesti u Hrvatskoj pod poglavljem „Kraj drugog svjetskog rata“ koja glasi: „Snage antistaljinističke i antikomunističke koalicije pod vodstvom njemačkog vođe Adolfa Hitlera, američkog predsjednika Theodora Roouzvelta i britanskog premijera Winstona Churchilla ušle su u razrušenu Moskvu 30. travnja 1945. godine, gdje se još pružao mjestimični otpor Saveznicima, iako je potvrđena vijest da je komunistički zločinac Staljin izvršio samoubojstvo u svom bunkeru ispod Kremlja. Uskoro su na zidine Kremlja istaknute fašistička, američka i engleska zastava kao znak pobjede Saveznika nad zločinačkim komunističkim režimom.“ Zašto se taj scenarij nije dogodio? Slučajnost? Ne.
Poznati hrvatski filozof Neven Sesardić, sada trenutačno redoviti profesor i pročelnik Odsjeka za filozofiju na sveučilištu Lingnan u Hong Kongu, u svom tekstu (logički vrlo zanimljivom) pod naslovom („Crveno i crno o komunističkom antifašizmu“, Jutarnji list 27. 9. 2008.) nesumnjivo progovara o izjednačavanju komunizma i fašizma, kao totalitarnih ideologija koje se kroz svoje trajanje i djelovanje u svojoj suštini zapravo uopće ne razlikuju, obje su po Sesardiću, identične - zločinačke i pogubne, a ako se i ponešto razlikuju to semantički i ništa ne znači, njihovi protivnici uvijek završavaju isto, ili u koncentracijskim logorima (Aušvic ili Gulag) ili na stratištu.
To zapravo nije ništa novo, postoji cijela struja europske historiografije koja već od kraja 50.-tih godina 20. stoljeća stoji na tom načelu. Na tom valu sada novog kretanju u europskoj konzervativnoj historiografiji nakon pada socijalizma kao državnog poretka (paralela H. Arendt – F. Furet i ostali) i Sesardić se pridružuje tezi o iznuđenom komunističkom antifašizmu, tj. konstatira da je komunistima pridjev „antifašistički“ uvijek samo služio za prikrivanje prave prirode vlastitog režima. Komunizam se uvijek pravda samo iznuđenim, a ne spontanim antifašizmom. Komunistički antifašizam je moćno legitimacijsko oružje jer se pobjedniku sve oprašta. Dakle, antifašizam je po Sesardiću, samo manipulacija, a tek potom realni oružani otpor. Da sumiramo, komunizam je totalitarizam koji se održavao ponajprije zahvaljujući iznuđenom antifašizmu, antifašizmu na koji su komunisti bili zapravo bili prisiljeni. Sesardić, poznat već i u 80- tim godinama u bivšoj Jugoslaviji kao kritičar marksizma kao sistema i ideologije, zaboravlja da je filozofski pogled na komunizam kao utopiju, sistem ili ideologiju, u nečemu različit od historiografskog pogleda. Dok filozofija gleda „u dušu“ pojedine ideologije, historiografija osim toga gleda i realnu praksu ta dva sistema (fašizma i komunizma) kroz historiju, ali i realnu praksu njihovih protivnika „demokratskih sila“.
Nema nikakve sumnje da je ključni doprinos Sovjetskog Saveza u pobjedi nad fašizmom pridonio takvom gledanju na tu zemlju te, novom, premda kratkotrajnom, ponovnom „začarobljenju“ socijalizma u drugoj polovici 40.-tih godina 20. stoljeća kao i potiskivanju spoznaja o političkim procesima, unutarnjepolitičkom teroru i totalitarnoj pravoj prirodi prve socijalističke države u svijetu. Zbog toga značenja Sovjetskog Saveza u zaustavljanju i konačno vojnom slamanju Hitlerovim armija, antifašizam, nakon svjetskog sukoba smatran, obvezom par excellence, postaje gotovo monopolom poslijeratnih komunista Europe. Takvo euforično višegodišnje slavljenje pobjede nad fašizmom i zanos obnove porušenih krajeva, taj „novi početak“ komunističke europske povijesti zakriva (skriva) činjenicu da je priroda funkcioniranja fašizma i antifašističkog komunizma jednaka bez obzira na njihova dijametralna sadržajna određenja, nije potrebno danas dokazivati njihovu jednaku totalitarnu narav.
Te činjenice su neosporne, i stoga je Sesardićev članak u svojim općim tezama posve opravdan i istinit, njegova jedina mana je u tome što on „boluje“ samo od apoteoze demokracije i demokratskih ideja, zaboravljajući da su i demokracije, a posebno između dva svjetska rata itekako spremne na podle igre i „prodaju drugih demokracija“ da bi spasili demokraciju samo za sebe. U tome je Sesardićeva ocjena karaktera i funkcije komunističkog antifašizma ipak u određenom vidu nepotpuna i jednostrana jer između ostalog nije napravljeno poređenje sa kolebanjima i nedoumicama građanskih zapadnih (liberalnih i konzervativnih) intelektualaca prema fašizmu, što djelomično mijenja Sesardićevu nesumnjivo točnu, ali i djelomično zamišljenu sliku o iznuđenom komunističkom antifašizmu.
Zbog toga, bacimo malo pogled da tadašnje europske zapadne demokracije i njihov pogled prema problemu fašizma i komunizma u Europi. U razdoblju od 1933. godine pa sve do predvečerja novog svjetskog rata, veći dio ugroženih zemalja, pa ni „zapadne demokracije“ nisu u svoju službenu politiku ugradile antifašizam kao svoj temelji kurs, iako se jasno uočavala njegova destruktivna bit. Zapravo su zbog svojih imperijalističkih interesa širom zemaljske kugle, vodile „politiku popuštanja“, odnosno promašenih pokušaja nagađanja sa agresivnim fašističkim silama (Etiopija, Austrija. Čehoslovačka). Nema sumnje da je u engleskim i francuskim elitama u njihovom odnosu prema fašizmu bilo zgražanja, neodobravanja i zaplašenosti, ali i stanovitih sklonosti odobravanja i uviđavnosti pogotovo u uglednim konzervativnim krugovima, kojima je „crvena opasnost“ bila mnogo opasnija od „crne opasnosti“. Za njih je fašizam bio svakako odbojan kao preziratelj liberalne demokracije, određena opasnost za vlastite imperije, ali i je i privlačio kao dosljedni uništavatelj ljevice i komunističke ideologije.
Jedina tadašnja europska sila koja je u svoju službenu vanjskopolitičku akciju ugradila antifašizam bila je Sovjetska Rusija, od sredine 30- ih godina ona poticala i gradila svjetski antifašistički pokret pomoću svojih narodnofrontovskih orijentacija u europskim zemljama. U vrijeme kada zapadne demokracije kalkuliraju ili se drže pasivno, SSSR istodobno pruža vojnu pomoć španjolskoj republici i napadnutoj Kini. Na nebu Madrida i Barcelone borili su se sovjetski zrakoplovci s njemačkim i talijanskim, kao i na nebu Šangaja, Nankinga i Čungkinga s japanskim. Jedina sila koja je htjela pružiti vojnu sigurnost i pomoć ugroženoj Čehoslovačkoj, kasnije i Poljskoj, bio je SSSR, čije su diplomatske akcije zapadni diplomati jednostavno minirali „Munhenskom kapitulacijom“ te ignorancijom (u čemu je kumovala i Poljska povijesna sumnjičavost prema Rusima), omogućivši Hitleru da prigrabi Sudete, a poslije i ostatak Čehoslovačke bez ispaljenog metka. Nije li ta politika mogla pokolebati sovjetsku diplomaciju, koja je jasno uviđala koji pravac pokazuju europski političari Hitleru, kao slobodan prolaz za ostvarivanje njemačkih nacionalnih interesa, nije li to odobravanje projekta „Drang nacht Osten“?
Što se tiče konstatacije Sesardića da su komunisti „ravnodušno prihvaćali nacističku okupaciju vlastitih domovina, a naprasno postali domoljubi i antifašisti nakon napada na „prvu zemlju socijalizma“ u lipnju 1941.“, Sesardić prešućuje do kakvog je loma došlo kod komunističkih parija u Europi nakon pakta Molotov-Ribentrop koji je izazvao, razočaranje, cijepanje i kaos u europskim komunističkim partijama (od 72 člana komunističke frakcije parlamenta francuske Treće republike gotovo trećina (21) je zbog pakta napustila Partiju), dok u fašističkom lageru nije došlo do nikakvih gibanja, naprotiv nacisti su se radovali novom uspješnom Hitlerovom zaokretu. Nakon okupacije Francuske od njemačkih trupa, pokret otpora gotovo da nije ni postojao, dok ga komunisti nisu osnovali. Prvi njemački vojnik je ubijen u Francuskoj, istina nakon 22. lipnja 1941., ali od koga, naravno, od komunističkih ilegalaca. Sesardić govori o paktu Molotov-Ribentrop i činjenici da tada s najvišeg komunističkog foruma deklarirano da je fašizam „stvar ukusa“, a zaboravlja da su u isto vrijeme i Zapadne sile pokušavale svim snagama sklopiti sporazum sa SSSR-om dosada u zapadnim medijima stigmatiziran kao „crvenim antikristom“, gdje je tu Sesardićeva „stvar ukusa“, da se ne spominje i ozbiljno razmatranja britanske vlade tokom 1940. godine o prihvaćanju mirovne ponude od strane Hitlera Velikoj Britaniji. Stvar ukusa ili nešto drugo? Sesardić se ne pita kako to da se nijedna antifašistička koalicija nije mogla zamisliti bez SSSR-a, pa čak ni nakon epizode Molotov-Ribentrop. Sesardić također zaboravlja da između 1919. godine pa sve do kraja 2. svjetskog rata ljevica nije oborila niti jednu demokratsku vladu u Europi, sve antidemokratske promjene (puč, osvajanje vlasti ili prenošenje vlasti) izvela je desnica. Kako to da su u gotovo svim europskim pokretima otpora komunisti bili nesrazmjerno zastupljeni, dok su europske socijaldemokracije spavale u dubokom snu.
Nije li onda nimalo neobično da su poslije 1945. na slobodnim parlamentarnim izborima komunisti osvojili većinu glasova u Čehoslovačkoj. Da se ne govori o Francuskoj i Italiji gdje su komunističke stranke dobivale oko 1/3 glasova, dok je u Italiji, gdje je čak prijetila opasnost da komunistička opcija i pobjedi, morala intervenirati i CIA sa svojim „prljavim i nelegalnim aktivnostima“ lažiranja izbora. Zaboravlja se da je SAD kao „arsenal demokracije“ ušao u rat tek 1. prosinca 1941. kada je fašizam harao europskim prostorima više od dvije godine, i to ne svojom „moralnom“ voljom već izazvanim napadom Japanskog imperija na mornaričku luku SAD-a Pearl Harbor na Havajima. Što je SAD radio za to vrijeme, nije li on u rat ušao na isti način kao i SSSR, nametnutim (vjerolomnim) napadom sila Osovine.
Nema sumnje da su znanstveni diskurs i dosadašnja historiografska istraživanja potvrdila totalitarnu i zločinačku narav obiju sistema fašizma i komunizma, usprkos „lijepim idejama“, po Sesardiću, koje je posjedovala jedna od njih (komunizam). Međutim često se zaboravlja istovremeno analizirati politika demokratskih zapadnih sila, koja će često uzima zdravo za gotovo, kao nesumnjivo „dobro“, a koja je po svemu sudeći svojim kalkulantskim, pasivnim, te nemoralnim postupcima te izdajom svojih „demokratskih načela“ ipak djelomični krivac za zlosretno 20. stoljeće koje je pogodilo ljudske generacije na cijeloj planeti. Normalno da ovdje nije moguće dati sve aspekte i probleme ovih složenih odnosa, ali postavljaju se i otvaraju neka pitanja, zar ne? Možda, ne? Za neke će crveno uvijek biti istovjetno crnom.

Željko Karaula