Mosor2

MIRKO ĐORĐEVIĆ, ANALITIČAR SRPSKOG DRUŠTVA, O SPREZI PRAVOSLAVNE CRKVE SA STRUKTURAMA POLITIČKE MOĆI, NJEZINOJ OTPORNOSTI NA REFORME I ODGOVORNOSTI ZA RATNE ZLOČINE

KUD PROĐU POPOVI, DOLAZE TOPOVI
Bojan MUNJIN
27. prosinca, 2006.


Predavač na beogradskoj Pedagoškoj akademiji, publicist i prevodilac, Mirko Đorđević (69), dugogodišnji je analitičar srpskog društva i žestoki kritičar crkve, a deseci njegovih eseja i knjiga, kao što su "Osmjeh boginje Klio", "Znaci vremena", "Sjaj i beda utopije" i "Srpska konzervativna misao", prevedeni su na više evropskih jezika. Radovi Mirka Đorđevića kao i njegove neprestane javne polemike pokazuju da je unutarnjim etičkim integritetom moguće spasiti elementarnu ljudskost pred poplavom javnog nemorala.

- Kakav je utjecaj Pravoslavne crkve u javnom životu Srbije danas?

- Stvar sa našom Pravoslavnom crkvom, čiji sam ja vernik, danas stoji loše. Poznati disident Mihajlo Mihajlov nedavno je rekao da ono što je Savez komunista predstavljao pod Titom, to je u današnjem društvu Srpska pravoslavna crkva. Naša crkva je u ovom momentu pre svega prepoznatljiva kao dominantna politička snaga u permanentnoj sprezi sa strukturama moći. To je deo onoga što u istoriji crkve nazivamo savezom između trona i oltara, a u srpskom društvu je savez između pravoslavnog oltara i političkog trona tandema Koštunica-Tadić aktualan i belodan u svakodnevnom političkom životu. Da bi se taj savez razumeo, potrebno je uzeti u obzir jedan važan element, a to je ono što se u istoriji Srpske pravoslavne zove filetizam a u slobodnom prevodu to bi značilo: moje pleme, moja vera… Najprostije rečeno, filetizam je crkveni nacionalizam koji je doduše prisutan i u drugim crkvama, ali nacionalizam najgore vrste trenutno je prisutan u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Drugačije rečeno, mi unazad puno godina preživljavamo jedan proces koji je sada na vrhuncu, a zove se klerikalizacija društva.

- Kako se ta klerikalizacija vidi golim okom?

- Crkva je danas prisutna u svim porama javnog života. U hrišćanstvu se jako dobro razlikuje sfera svetog i sfera profanog, a u Srbiji se danas posvećuje ili blagosilja sve i svašta i to čine crkveni velikodostojnici. Od prostorija političkih partija čiji prvaci metanišu pred raspelom a do juče su bili gorljivi ateisti, pa do onoga što izaziva totalnu konsternaciju: ovde se posvećuje oružje, protivavionska odbrana, čitavi pukovi vojske, da o preduzećima i kafanama koji se takođe blagosiljaju ne govorim. Taj proces odnosa između trona i oltara započeo je još davne '89. na Gazimestanu kada se Slobodan Milošević domogao vlasti, ali iz te brazde naša se crkva do danas nije pomerila.

Srastanje s vlašću

- Kako to da se crkva u tranzicijskim društvima nije transformirala?

- Pod komunizmom crkva je bila marginalizovana, potisnuta iz javnosti i svedena na uzak prostor između porte i oltara pa smo u ono vreme očekivali da će padom jednog takvog totalitarnog sistema doći do takozvane duhovne obnove. Dogodilo se da je izostala bilo kakva duhovna obnova i crkva se pojavila na političkoj pozornici, pri čemu je posebno konzervativan postao blok istočno-pravoslavnih crkava. Ne zaboravite da dok su rimokatolici u dvadesetom veku imali jedan iskorak ka novim vremenima poznat po onoj talijanskoj reči agiornamento sa Drugim vatikanskim koncilom, u pravoslavlju takvih sabora ili koncila nije bilo. Verovali ili ne, zadnji sabor pravoslavnih crkava dogodio se pre hiljadu dvesto godina. Pravoslavna crkva uvire u matricu konzervativnih društava, tradicionalno je srasla s vlašću i vekovima se molila caru, a ne samo za cara. Zato Pravoslavna crkva nema ni jedan odgovor na savremene probleme globalnih razmera koje kao crkva može da ponudi. Na primer, Pravoslavna crkva nema ni u naznakama ono što se zove socijalna doktrina, za razliku od Katoličke crkve koja takvu doktrinu ipak ima. Generalno, ima nešto što je karakteristično na celom ovom balkanskom ili južnoslavenskom prostoru, u islamu, katolicizmu i pravoslavlju. Ove vere nisu ponudile formulu nove evangelizacije, nego su ušle u brazdu sticanja moći. Srpska pravoslavna crkva, koja je vekovima važila za vrlo siromašnu crkvu u materijalnom pogledu, danas prvi put u svojoj istoriji više nije siromašna...

- Kako u srpskom društvu izgleda spoj politike i religije?

- Naša crkva i politika ponašaju se po sistemu spojenih posuda: jedni manipulišu drugima. Grupna krštenja, slikanje političara sa vladikama, javno pozivanje patrijarha da glasa na referendumu... Radi se o tome da su političke strukture u Miloševićevo vreme i sve vlade nakon njega oberučke prihvatile crkvu kao jedan od stubova svoje moći i crkva je tu igru prihvatila. Pri tome je crkva zaboravila na svoje tradicionalne zadatke kao što je misionarstvo i humanitarni poslovi. Koliko vidim, kod rimokatolika bar postoji naznaka nekakve karitativne delatnosti, dok naša crkva u ovom trenutku nema ni jedno obdanište, starački dom ili prihvatilište za siromašne...

Vladike na tenkovima

- Kakvo je vaše mišljenje o ulozi crkava u ratu na ovim prostorima?

- Kada su počeli ovi zadnji ratovi pre petnaest godina, što se tiče Pravoslavne crkve, pojavio se jedan novi fenomen. On je dobro poznat i možemo ga i bukvalno ilustrovati: tada smo dobili vladike na tenkovima. Svet je naime obišla fotografija vladike mileševskog Filareta sa mašinkom u ruci na ratištu slavonskom. Običan narod ima jednu vrlo jednostavnu sintagmu koja deluje grubo ali istinito: prvo idu popovi pa za njima topovi. I zaista se to i dogodilo. Setite se kada je crkva počela okolo da nosi mošti cara Lazara. Tada nikome nije palo na pamet da pogleda destinacije putovanja tih moštiju od mesta do mesta. Istim tim putem prošla je malo kasnije dična JNA, sejući pustoš i unesrećivši mnoge porodice. Oficijelno se u hrišćanstvu veruje da je svetost života iznad svega, ali u ovim ratovima na Balkanu crkve ili delovi njihovih struktura blagosiljale su oružje. Pa iako ih stručnjaci ne nazivaju verskim, ovi ratovi u Hrvatskoj i u Bosni vođeni su između ostalog i u ime pravoslavlja, katolicizma i islama i imali su na žalost verski predznak. Bio sam u Bijeljini kada su Arkanovi tenkovi ulazili u grad koji je bio toliko prekriven leševima da se nismo mogli kretati, a na tenkovima su bili ucrtani pravoslavni krstovi. To je stravično delovalo.

- Je li unutar Pravoslavne crkve bilo otpora takvom militarizmu?

- Iskreno rečeno, u crkvi je bilo otpora takvom stanju, ali taj je otpor bio malobrojan i nije mogao dati ton opštoj atmosferi. Nebrojeno puta sam objavio tekstove o svemu tome, i ovde i u inostranstvu, neprestano o tome javno pričam zajedno sa nekolicinom istomišljenika ali – ne pomaže. Ovaj sadašnji patrijarh Pavle spada u slabe patrijarhe koji ima dobre namere, ali nije imao energije da zaustavi vladike u ratnim vremenima. On je u devedesetima otvoreno rekao da ne želi ni najmanju Srbiju ukoliko će ona biti stvorena po cenu smrti i jednog deteta bilo koje vere i nacije, ali to je prošlo nezapaženo. Većina vladika u episkopatu bili su ratoborni jastrebovi otvoreno u službi vojske.

Sveti antisemit

- Lider Liberalno-demokratske partije Čedomir Jovanović govori ovih dana o potrebi da se u crkvi napravi lustracija.

- Tačno. Bez doslovne lustracije nema oporavka u crkvi. Vladike koji su sve ovo činile tokom rata treba pozvati na kanonsku i na krivičnu odgovornost. To je uostalom uradio De Gaulle koji je nakon rata zahtevao od Vatikana - i to mu je uvaženo - da ukloni nadbiskupa pariškog Suarda zbog suradnje s okupacijskim vlastima u Francuskoj, dok je velika grupa biskupa zbog iste optužbe sudski odgovarala. Starog književnika Charlesa Maurrasa u dobi od devedeset godina, on je bio nešto kao njihov Dobrica Ćosić, francuski sud je osudio na smrt... Moje crkve se tiče kada ceo svet obiđe mračna snimka pravoslavnog sveštenika sa misalom u ruci koji "činodejstvuje" dok Miloševićevi eskadroni smrti kod Šida streljaju one nevine dečake... Taj čovek koji sa misalom gleda streljanje, otac Gavrilo, nije pozvan od strane Srpske pravoslavne crkve na kanonsku odgovornost (crkvene sankcije su inače vrlo stroge) niti je po svetovnim zakonima kažnjen kao saučesnik u ubistvu nevinih. Lustracija je stoga preko potrebna, ali ne samo u našoj crkvi nego i u brojnim drugim crkvama i konfesijama na Balkanu. Otac Gavrilo ne samo da nije pozvan na odgovornost, ni u crkvi ni u državi, nego je danas vrlo popularan, bavi se nadrilekarstvom i zgrće silan novac.

- Jedno od spornih mjesta Srpske pravoslavne crkve je vladika Nikolaj Velimirović, zbog pronacističkih i antisemitskih stavova.

- On ima silno negativan uticaj na javnost u prvom redu zato što ga je Srpska pravoslavna crkva 2003. kanonizovala i proglasila svecem. S obzirom da sam bio jedan od prvih koji je pokrenuo pitanje Nikolaja Velimirovića, mogu vam reći da ničeg svetog i svetačkog u njegovom životu nema. Ova kanonizacija je izvedena po čisto političkom principu: Nikolaj Velimirović je bio ideolog ljotićevskog pokreta, koji je otvoreno s oružjem u ruci bio četiri godine u Srbiji na strani nacista. Kada je u aprilu '45. Hitler izvršio samoubistvo, Velimirović je i dalje pozivao "na borbu protiv plutokratskog Zapada, Jevreja i masona". U njegovim knjigama, navodili smo to mnogo puta, postoje mesta antisemitizma najgore vrste. On ne samo da je bio nacionalista, nego je bio uvereni nacista.

- Što zapravo znači sintagma "Srbi su narod neba"?

- To je vrlo prosto. Tu sintagmu je smislio jedan nacionalistički ideolog, Jovan Rašković, i na taj način je izvršio dvostruki falsifikat. U poslanici Filipljanima apostol Pavle kaže "mi hrišćani smo građani neba", misleći na jednu eshatološku viziju koje Rašković nije bio svestan kao totalno neupućen čovek po tom pitanju. On je tu sintagmu smislio da pokaže kako u svetu postoje samo dva stradalnička naroda, a to su Jevreji i Srbi. To je naravno besmislica, ja sam čitao sve njegove vajne spise, i od toga šta je on sve plasirao ne bi bilo ni po jada (šta sve ljudima pada na pamet), nego je ta mitologema operacionalizovana u politici i u ratu.

Suočavanje sa zabludama

- Kako se dogodilo da mitološka svijest u crkvi zamijeni konkretna pitanja duhovne egzistencije današnjih ljudi?

- To da se crkva okrene realijama života i da tome dade pečat određene duhovnosti, do toga na ovim prostorima nigde nije došlo. Komunisti su imali svoju mitologemu o svetloj budućnosti, a nacionalisti o slavnoj prošlosti. I jedno i drugo je ideološka laž koja je skupo koštala i tu je crkva, slobodno se može reći, zatajila, ne samo Pravoslavna nego i crkve šire na ovim prostorima. Crkve na Balkanu nisu umele da ponude onu energiju nade koju je Hristos dao svetu i da ju živim ljudima predstave kao vrednost, nego su, upregnuvši se sa strukturama moći, završile kao duhovni saučesnici pokolja u ovim ratovima.

- Što mislite, je li nakon nedavne posjete Pape Benedikta XVI. Turskoj, njegovog susreta s pravoslavnim patrijarhom Bartolomejom I. i voditeljem Državnog odjela za religije Ali Bardakogluom, okrenuta nova stranica u odnosu među crkvama i religijama?

- Vatikan i Papa okrenuli su se nečemu što već dugo visi u vazduhu, a to je suočenje Evrope sa svetom islama koje zbog međunarodnog terorizma sa verskim predznakom, predstavlja za hrišćane veliko iskušenje. S jedne strane, Evropa Muslimane tradicionalno ne razume, dok su sa druge strane milioni Muslimana danas na nogama verujući da se stvara hrišćanski savez protiv islama. Ti su odnosi među crkvama i religijama kompleksni, teški i opterećeni prošlošću i verskim ratovima pa zato mislim da je za razliku od Huntingtonovog "sudara civilizacija" svetu danas potreban ekumenizam, tolerancija crkava i susret među civilizacijama.

- Na kraju, kako će srpsko društvo izgledati sutra?

- Srbija je danas na raskrsnici krećući se prema napred, ali kao Lotova žena iz Biblije – okrenuta natrag. Mi Srbi treba da podvučemo crtu, i u crkvi i u državi, i da uočimo šta su sve bile naše zablude koje smo skupo platili. Drugo, trebamo se suočiti sa našom prošlošću koja je bila bolna i sa hipotekom masovnih zločina koju smo počinili i koji su stravični. U historiji, Srbi jesu bili žrtve, ali Srebrenica i Sarajevo stajat će kao mračna senka naših zločina nad budućim generacijama. Drugo, treba raskinuti sa Miloševićevim nasleđem i strukturama koje je on ostavio. Mi danas jedva da imamo neku partiju koja ne jaše na karti nacionalizma. Nema nikakve razlike između Šešeljevih radikala i Miloševićevih socijalista koji bi i danas išli na Karlobag i Viroviticu: čuli ste preksinoć Miloševićevog naslednika Dačića koji poziva ljude u rat za Kosovo. Nasuprot tome, mi treba da se hitno izmirimo sa susedima sa kojima se dodirujemo i sa kojima smo izmešani... Pomirenje je moguće jedino u istini, ali ne u nekoj srpskoj, hrvatskoj ili bošnjačkoj istini. Hristos je rekao "upoznajte istinu", ali nije rekao upoznajte moju istinu, aramejsku ili jevrejsku. Pokušao nam je reći da prepoznamo istinu bez ikakvih predznaka.