KRITIKA : Goran Samardžić - 'Šumski duh' (Profil, 2004.)

Goran Samardžić suvlasnik je kultne sarajevske knjižare i izdavačke kuće “Buybook” i iza sebe već ima tri knjige poezije i jednu zbirku priča. “Šumski duh” njegov je roman prvijenac u kojemu pratimo odrastanje i sazrijevanje jednog “urbanog kauboja”, gradskog štemera Koste. Kosta odrasta na beogradskom asfaltu osamdesetih godina prošlog stoljeća, u grupi vršnjaka čija se iskustva baziraju na zajedničkim opijanjima, sukobima s oponentskim gangovima u obrani onih nekoliko desetaka kvadratnih metara zapljuvanog beogradskog asfalta koje smatraju “svojim teritorijem”, i jednoj tajni – zajedničkom seksualnom iskustvu stečenom umnogome nalik poznatoj redaljci iz Kusturičinog “Sjećaš li se Dolly Bell?”. No, od te kultne filmske scene ipak ih dijeli jedna mala, ali vrlo bitna razlika: prefiks homo-, jer je dobrovoljna “žrtva” bio njihov vršnjak Danijel, “žena zarobljena u tijelu muškarca”. Ovaj događaj ostavlja veliki ožiljak na njihovoj kolektivnoj, mužjačkoj savjesti čije zacjeljenje kasnije traže čak i u pokušaju silovanja (na sreću, u zadnjem trenutku prekinutom), ovog puta naravno, ženskog čeljadeta.

Agresivnost, dokazivanje muškosti grubošću i privrženost kvartovskoj grupi bazirana na verbalnom šaketanju obloženim zlobom iza koje se u pravilu krije bliskost koja nikako ne smije isplivati na površinu (jer si inače “peško, pičkica, plačipizda”), obilježilo je Kostino odrastanje a uvelike je utjecalo i na njegov odnos prema Dijani, sestri prije spomenutog Danijela s kojom Kosta spoznaje ljubav. Iako Dijanu strastveno i ludo, slobodno se može reći i - opsesivno voli, on svoje emocije ne umije prikazati drukčije doli – grubošću i radikalnom posesivnošću. Tako se njihov odnos zasniva na agresivnom seksu (često na rubu perverznosti) i Kostinoj bjesomučnoj ljubomori koja vrhunac doživljava u von-trierovskoj epizodi kada Kosta Dijanu zbog nevjere tokom njihova kratkotrajnog prekida, kažnjava prisiljavajući je na prostituiranje.

Knjiga je podijeljena na dva dijela, čija je razdjelnica Kostino preseljenje iz Beograda u Sarajevo, pred sam početak rata. Učestvovanje u obrani grada i neprestana smrtna opasnost kojoj je izložen, te izravno svjedočenje tragedijama (vrlo efektna epizoda Kostinog spašavanja ranjene djevojke, u redu za vodu) posljeduje Kostinom postupnom sazrijevanju i svojevrsnoj transformaciji njegova karaktera, odnosno njegovom konačnom napuštanju mužjačke, agresivne mačo pozicije. U boksačkom sportu koji obojica treniraju prepoznaje se jedna (ali ne i jedina) poveznica između Samardžićevog Koste i Ljube Vrapča, nezaboravnog junaka Mihajlovićevog izvrsnog romana “Kad su cvetale tikve”. Osim što obojica “pate” od manijakalne ljubomore, povezuje ih također i to što obojica sreću odlučuju potražiti van vlastita domicila, i uslijed toga odlaze u “pečalbu” (jedan u Švedsku, drugi nakratko u SAD), a “Šumski duh” od Mihajlovića baštini i istu urbanu poetiku dinamičnog, fragmentarnog pripovijedanja, si(u)rovih i oporih dijaloga, šturog i sažetog, gotovo asketski ekonomičnog stila sa rečenicama s kojih je oglodana i najmanja naznaka banalnosti.

Goran Samardžić (baš kao i Dragoslav Mihajlović) inzistira na autentičnosti, izravnosti, životnosti i naturalizmu nerijetko garniranom crnohumornošću (npr. epizoda kada mlada na vlastitom vjenčanju abortira plešući – “Sve joj iscurilo niz noge. Ugasili su svjetlo da gosti ne vide. Pune joj cipele krvi”, ili kratki duhoviti ogled o frizerskom fazoniranju ženskog spolnog organa) i sposoban je svu suštinu stvari i razoran emotivni naboj sažeti u jednu, jezgrovitu, emocijama nabijenu sliku (npr. atmosfera kasarne, među JNA ročnicima - “Iza šutnje jednog čovjeka može se kriti spokoj ili mudrost; ali iza šutnje devedeset ljudi najčešće stoji nesreća, i to čista”). U čemu se, uostalom, pokazuje i kao potencijalni nasljednik jednog drugog Sarajlije, pokojnog Darija Džamonje ...

Nespremna čitatelja svakako treba upozoriti da će mu barem nekoliko stranica trebati dok se navikne na Samardžićev lingvistički miš-maš. Naime, autor se u dijalozima služi specifičnim beogradskim uličnim idiomom prepunim vulgarizama i šatre, dok pripovjedni tekst bazira na jezičnoj mješavini koja kao da je sačinjena od beogradske ekavice prevedene na sarajevsku ijekavicu. Jedina manjkavost štiva prepoznaje se u nedovoljnoj razrađenosti motiva i neekspliciranosti razloga koji su Kostu nagnali na preseljenje u Sarajevo, kao i u pomalo stereotipnim baratanjem mentalitetima. No, nimalo ne sumnjam da će osjetljiviji i manje koncentrirani recipijenti u Kostinom odnosu s Dijanom pogrešno prepoznati mizoginiju; drugi će se zgaditi pred brojnim sočnim i vrlo eksplicitnim scenama seksa, dok bi treće afektirana frajerština i prenaglašeni mačizam lako mogli iritirati. No, takvi će čitatelji ionako umjesto za Samardžićem posegnuti za nekim od ljubića iz aktualne Večernjakove “kiosk-edicije”.

(Napisao Božidar Alajbegović, ožujka 2005.
objavljeno u časopisu za kulturu mladih Val)