|
|
petak, 25.02.2011.
Novčanice "British Military Authority" - legalno sredstvo plaćanja u Hrvatskoj 1944.-1945.
U inače oskudnoj literaturi o povijesti papirnog novca u Hrvatskoj nigdje se ne spominje činjenica daje od proljeća 1944. na obalnom području Nezavisne Države Hrvatske koje je nadzirala partizanska vojska, u prisilnom optjecaju uz kunu bio i specijalni novac u izdanju Britanske vojske, koja je u to vrijeme bojno djelovala po Hrvatskoj protiv združenih njemačko-hrvatskih postrojbi iz svojih baza u Italiji te vojno potpomagala partizanske snage.
To su novčanice specijalnog, britanskog vojnog izdanja, na kojima je kao izdavatelj označena „British military authority“, dakle „Britanska vojna vlast“. Novčanice su izrađene u šest nominalnih vrijednosti: 6 penija, 1 šiling, 2 šilinga / 6 penija, 5 šilinga, 10 šilinga i 1 funta. Nemaju datum, ali poznato je da ih je Britanska vojska emitirala prvi put u prosincu 1942. u sjevernoj Africi. Vrijednost im je bila al pari s novčanicama Bank of England, dakle 1 „BMA“ funta = 1 britanska funta. Međutim, „BMA“ novčanice nisu bile zakoniti novac na teritoriju Velike Britanije i služile su isključivo za britanska vojna plaćanja u zaposjednutim zemljama. Osim u sjevernoj Africi, emitirane su i u srpnju 1943. prigodom invazije na Italiju, te u studenome 1944. u Grčkoj. Za nas je najzanimljiviji njihov optjecaj u Italiji, jer je on bio i polazišna osnova za optjecaj i napose za određivanje njihove vrijednosti na našoj obali. Vrijednost „BMA“ funte utvrđena je u Italiji fiksno na 400 talijanskih lira, što je Britanska vojna uprava za Italiju službeno oglasila i što se prisilno moralo poštovati. Novčanice „BMA“ nisu bile zamjenjive u novčanice „Bank of England“, a morali su ih primati svi građani Italije.
Nigdje nisam pronašao podatak o tome koliko je po naredbi Britanske vojne uprave „BMA“ funta vrijedila u kunama. Međutim, uvažavajući kretanje vrijednosti talijanske lire, koja je uz kunu (neslužbeno) bila u optjecaju u znatnim iznosima, možemo procijeniti da je u listopadu 1944., kada su brojnije britanske snage osnovale uporišta na našoj obali (npr. u pomorskoj bazi u Dubrovniku bilo je već od kraja listopada 1944. oko 1000 vojnika koji su se s flotnim sastavom zadržali sve do sredine lipnja 1945.), omjer vrijednosti valuta bio oko 6000 kn za 1 „BMA“ funtu (odnosno 15 kn za 1 liru). Takav paritet zadržao se do veljače 1945., kad dolazi do znatne deprecijacije kune, pa bi se moglo reći daje u tom razdoblju omjer bio 8000 kn za 1 „BMA“ funtu (odnosno 20 kn za 1 liru). Početkom travnja 1945. Narodna banka Jugoslavije određuje svoju prvu tečajnu listu u dinarima, pa možemo procijeniti daje „BMA“ funta utvrđena na 120 dinara (odnosno 30 para za 1 liru). Ali budući daje dinar najprije emitiran u Srbiji i Crnoj Gori, a da je na području Nezavisne Države Hrvatske u optjecaju do početka srpnja 1945. zadržana kuna, to je značilo daje vrijednost „BMA“ funte bila 17.142 kn (uvažavajući odluku Beograda da će se 1000 kn mijenjati za 7 dinara).
Novčanice „BMA“ povučene su do sredine srpnja 1945. u Jugoslaviji, do rujna 1945. u Italiji i Grčkoj.
U optjecaju je bilo 6 nominalnih vrijednosti, najmanja 6 penija, a najveća 1 funta. U to vrijeme u Britaniji na snazi nije bio decimalni monetarni sustav, pa je 1 funta vrijedila 20 šilinga, a šiling 12 penija (1 funta vrijedila je 240 penija).
Nije poznato koliko je novčanica „BMA“ emitirano. Nominala 6 penija nema nikakvu oznaku numeracije, nominale 1, 2/6 i 5 šilinga imaju samo slovnu oznaku bloka serije, a samo 10 šilinga i 1 funta imaju uobičajenu numeraciju. Slovne oznake identične su za sve novčanice: pojavljuju se blokovi A, B, C, D, E, F, K, L, R i S, a samo vrlo rijetko X. Ne postoji službeni podatak što slova blokova znače, iako postoje pretpostavke da su samo određeni slovni blokovi emitirani na pojedinim područjima da bi se nadzirao optjecaj, ali te pretpostavke nisu potvrđene, a i novčanice koje se pojavljuju u nalazima po našoj obali danas nose različita slova ...
Uredbom Britanske vojne vlasti bilo je propisano da britanski vojnik mora obavljati plaćanja isključivo novčanicama „BMA“, a nikako novčanicama Bank of England. Time se željelo onemogućiti odljev novčanica Bank of England s teritorija Velike Britanije (prethodno je i Njemačka donijela analogni propis: u okupiranim zemljama stavljala je u optjecaj novčanice izdanja „Reichskredikasse“, a unutar Reicha optjecale su novčanice Reichsbank i Rentenbank).
Britanci su propisali i da vojnik ne smije građanima razmjenjivati domaće novčanice (kune) za novčanice „BMA“, te da domaćih novčanica može posjedovati najviše do protuvrijednosti dvije „BMA“ funte. Država u kojoj su emitirane „BMA“ novčanice bila je dužna primati novčanice „BMA“ na teret svog proračuna. U tadašnjim okolnostima, „BMA“ funta emitirana je uz kunu, ali u optjecaju je bila samo na teritoriju izvan vlasti NDH, a partizanska vlast često nije bila ustrojena, osim kao vojna, pa je teret kasnije zamjene (nekonvertibilnih) „BMA“ funti zapravo morala snositi DF Jugoslavija, kao svoju participaciju u lokalnim troškovima Britanske vojne vlasti. Za dinare koje je Narodna banka Jugoslavije isplatila povlačeći „BMA“ novčanice nije bilo nikakve naknade, a preuzete „BMA“ novčanice nisu se mogle nigdje „potrošiti“.
Za razliku od Italije i Grčke, Hrvatska nema katalog nacionalnog novca koji bi obuhvatio i okupacijska izdanja. Tamo bi trebalo svrstati i ove novčanice (kao i njemačke i talijanske novčanice iz toga razdoblja), kao što su to učinili Talijani i Grci. Svaki ozbiljan
talijanski ili grčki skupljač nacionalnog papirnog novca u svojoj kolekciji ima i „BMA“ novčanice. Današnja vrijednost primjeraka različito kotira, ovisno o katalogu.
Kao referentna vrijednost može se promatrati njihova kotacija u najbližoj nam Italiji, gdje su primjerci vrlo traženi i cijenjeni. Tako se za prvu kvalitetu (UNC) plaća: oko 170-180 € za novčanicu 6 penija, po oko 50-60 € za novčanice 1 šiling, 2/6 šilinga i 5 šilinga, oko 120-150 € za novčanicu 10 šilinga, te čak do 230-250 € za novčanicu 1 funte.
Ozbiljni kolekcionari papirnog novca hrvatske nacionalne povijesti ne bi u svojim kolekcijama smjeli zaobići ovaj činjenični, ali manje poznati dio hrvatske monetarne povijesti.
Autor: Ivan Škrabo
Izvor: Numizmatičke vijesti, br. 58, Zagreb, 2005.
Slike: Ron Wise's World Paper Money Homepage, Numismondo.com, BanknoteBank.com
Ključne riječi: papirni novac, novčanice, Hrvatska, Britanska vojna vlast
Keywords: paper money, banknotes, Croatia, British Military Authority
English title: Some Design Concepts for Croatian Banknotes
Rasprava na forumu "Hrvatska numizmatika".
|
- 20:42 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
četvrtak, 24.02.2011.
SAJAM: 5. Međunarodni sajam kolekcionara "Collecta", Ljubljana, Slovenija, 25.-27.03.2011.
Već po 5. put za redom održava se sajam kolekcionara "Collecta" u Ljubljani.
Na "Collecti", koja se održava od 25. do 27. ožujka 2011. na Gospodarskom rastavišču u Ljubljani sudjeluje 120 trgovaca i kolekcionara iz 11 europskih država.
Pored numizmatike i filatelije, na "Collecti" se obično nude i ostali kolekcionarski predmeti (antikviteti, stare knjige, minerali, fosili, kinder i pez figurice, stripovi, gramofonske ploče itd.).
U sklopu sajma će se održavati i predavanja, tematska izložba, dražba razglednica i knjiga, te radionice za djecu.
Cijena dnevne ulaznice: 3 eura
Više informacija na: www.collecta.si
Otkup kovanica, otkup novčanica, otkup odlikovanja - isplata odmah!
Otkup zlatnika, otkup srebrnjaka, otkup ordena i medalja - isplata odmah!
|
- 20:51 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
srijeda, 23.02.2011.
SAJAM: Međunarodni susret filatelista, numizmatičara i kartofila u Mariboru, 20.03.2011.
Filatelističko društvo Maribor organizira Međunarodni susret filatelista, numizmatičara i kartofila u Mariboru, 20.03.2011.
Susret se organizira u prostorijama Osnovne škole „Tabor I“, Ulica Arnolda Tovornika 21 (ulaz sa Kardeljeve ceste) u nedjelju 20.03.2011.
Trajanje susreta: 08:00 – 14:00 h
Cijena najma stola za trgovce i izlagače: 15,00 EUR
Prijave za sudjelovanje slati najkasnije do 18.03.2011. na adresu:
FD Maribor
P. P. 20
2000 Maribor
Slovenija
ili e-mail: Igor.Lesar@guest.arnes.si
Otkup kovanica, otkup novčanica, otkup odlikovanja - isplata odmah!
Otkup zlatnika, otkup srebrnjaka, otkup ordena i medalja - isplata odmah!
|
- 21:01 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
utorak, 22.02.2011.
- 00:05 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
subota, 19.02.2011.
Neka idejna rješenja za hrvatski papirni novac
Ovdje su prikazana neka od idejnih rješenja za hrvatski papirni novac koja nisu prihvaćena. Autor novčanica je Zlatko Jakuš, inače dizajner novčanica hrvatskog dinara.
10 nina 08.07.1991.
50 nina 08.07.1991.
500 kruna 08.10.1991.
Naličje novčanice od 50 kruna.
Prihvaćeno rješenje za novčanicu od 1.000 hrvatskih dinara.
Izvor: Mirjana Šlaj-Frölich, Zlatko Jakuš - Hrvatski dinar, MGC, Zagreb, 1991
Ključne riječi: papirni novac, novčanice, idejna rješenja, Zlatko Jakuš, Hrvatska.
Keywords: paper money, banknotes, design concepts, Zlatko Jakus, Croatia
English title: Some Design Concepts for Croatian Banknotes
Rasprava na forumu "Hrvatska numizmatika".
|
- 23:29 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
srijeda, 16.02.2011.
Jelačićev „forint“ na aukciji numizmatičke kuće Künker
Na 183. aukciji numizmatičke kuće Künker pod lotom br. 2401 ponuđena je na prodaju medalja koja je među numizmatičarima poznata kao Jelačićev „forint“.
Radi se o medaljici koja je iskovana prilikom (ili nakon) kovanja poznatih Jelačićevih „križara“.
Lice: poprsje bana Jelačića s pogledom u desno, oko svega natpis: POD . BANOM . JOSIPOM . JELAČIĆEM . BUŽIMSKIM . 1848.
Naličje: ilirski grb (polumjesec i šestokraka zvijezda), oko svega natpis: USPOMENA . NARODJENJA . JUGOSLAVJANSKE . SLOBODE .
Promjer: 26,5 mm
Masa: 9,50 g. (prosječna)
Izvori: Sixbid.com, Irislav Dolenec, Hrvatska numizmatika, Prvi hrvatski bankovni muzej Privredne banke Zagreb, 1. izdanje, Zagreb, 1991.
Ključne riječi: kovani novac, kovanice, medalje, Hrvatska, ban Josip Jelačić Bužimski, forint, 1848.
Keywords: coins, medals, Croatia, ban Josip Jelacic Buzimski, forint, 1848
English title: Jelacic's "Forint" on Künker Auction
Rasprava na forumu "Hrvatska numizmatika".
|
- 22:15 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
utorak, 15.02.2011.
Socijalni dinari Federalne Crne Gore izdani u Cetinju 1945. godine
Rat nije bio ni završen, kad je antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore (CASNO) u Cetinju odlučilo da u januaru 1945. godine emituje "Socijalne dinare".
Iz zapisnika Predsjedništva Casno-a od 29.januara i 5. marta 1945. godine, moglo bi se zaključiti da je izdavanje bonova, koji se nazivaju "topeći bonovi" odnosno "topeći novac" bio pokušaj rješavanja valutnog pitanja u Crnoj Gori poslije oslobođenja.
Odluku o štampanju novca-bonova donijelo je Predsjedništvo Casno-a, odnosno Povjereništvo za socijalnu politiku u Cetinju, ali je ta odluka već u toku februara ukinuta od Nacionalnog komiteta, odnosno Povjereništva za finansije Nacionalnog komiteta.
Iz zapisnika se ne može zaključiti koje su novčanice štampane i u kojem iznosu, niti da li su bili u upotrebi kao sredstvo plaćanja.
Međutim, tragajući za ostalim podacima o emisiji ovih bonova-novčanica, vrijedno je registrovati i sve ostale podatke koje sam prikupio.
Ove novčanice potpisao je Predsjednik za narodno zdravlje Casno-a, Dr Niko Miljanić, hirurg iz Cetinja.
Ranjeni partizan na novopnici od 1000 dinara simboliše povratak ratnika i učešće Crnogoraca u NOB-i. Vjerovatno su brojni ranjenici, razaranja i druge nedaće, poslužile Dr Miljaniću kao ideja, da se ovaj dinar nazove socijalni.
Zanimljivo je istaći da su se ovi dinari topili i svakog narednog mjeseca bi imali manju vrijednost. Na primjer:
u januaru 1945. - 1000 dinara
u januaru 1946. - 600 dinara
u decembru 1946. - 50 dinara
Izrada novčanica obavljena je u štampariji CASNO-a u Cetinju.
Novčanice su rađene prema crtežu akademskog slikara Milana Božovića iz Beograda, a tehnička obrada u linorezu u pločama od po sedam novčanica povjerena je Anti Lukateliju, fotografu iz Herceg-novog.
Novčanice su emitovane u apoenima:
10 dinara, 1. januara 1945. (plava u dva tona)
100 dinara, 2. januara 1945. (plavo, crveno i žuto)
1000 dinara, 1. februara 1945. (žuto, braon i crveno)
(Postoje vrijednosti štampane i u apoenima od 10, 100 i 1000 lira).
Socijalni dinari imali su namjenu da iz prometa potisnu njemačke marke, talijanske lire i albanske leke, te da na taj način stabilizuju valutni sistem u Crnoj Gori. No to je bio samo jedan projekat i već koncem februara 1945. godine, Nacionalni komitet za finansije izdaje naredbu da se iz opticaja povuku "Socijalni dinari", pošto je novi federalni dinar stupio na pozornicu. Ove novčanice sa pravom možemo nazvati "Partizanski novac" Crne Gore, i uvrstiti ih u platežna sredstva NOB-a, koji treba u budućnosti proučavati i sistematski obrađivati.
Bilješke:
Dobrotom direktora Istorijskog instituta SR Crne Gore druga Dr Dime Vujovića dobio sam neke izvorne podatke za pisanje ovoga rada. Posebno zahvaljujem vrsnom skupljaču papira, Branku Jerkoviću iz Ljubljane na pružanju vrijednih podataka o izradi "Socijalnih dinara".
Autor: dr. Božidar Pokrajčić
Izvor: Numizmatičar br. 1 god. I, Numizmatičko društvo BiH, Sarajevo, 1971.
Slike: Borna Barac, Papirni novac bivše Jugoslavije i zemalja na području bivše Jugoslavije, Obol naklada, 1. izdanje, Zagreb, 2002.
Ključne riječi: papirni novac, novčanice, Federalna Država Crna Gora, socijalni dinari, 1945
Keywords: paper money, banknotes, Federal State of Montenegro, social dinars, 1945
English title: Social Dinars of Federal State of Montenegro Issued in Cetinje in 1945
|
- 11:03 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
subota, 12.02.2011.
Novi numizmatički forum
Otvoren je novi numizmatički forum "Hrvatska numizmatika": http://hrvatskanumizmatika.forumhr.com/
Pozivaju se svi numizmatičari zainteresirani za sudjelovanje u radu foruma i raspravama da se registriraju.
Forum je zatvorenog tipa kako bi se onemogućilo spamanje i slične aktivnosti.
Za čitanje i postavljanje postova potrebno se najprije registrirati, a po odobrenju registracije od strane administratora, predstaviti se svim ostalim članovima.
|
- 23:49 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
četvrtak, 10.02.2011.
Posljednje novčanice SFR Jugoslavije: 5.000 dinara 1991.
Zahvaljujući g. Zlatku Plesivčaku donosimo prikaz Odluke o izdavanju i osnovnim obilježjima novčanice od 5.000 dinara koja je objavljena u Službenom listu SFRJ broj 51, stranica 786 (5. srpnja 1991.)
Odluka potvrđuje navode iz članka Posljednje novčanice SFR Jugoslavije po kojemu je ta novčanica trebala biti izdana kao novčanica SFRJ s natpisom "SFR JUGOSLAVIJA" i imenima republika, te nositi datum: 1. IX. 1991.
Odluka o izdavanju i osnovnim obilježjima novčanice od 5000 dinara
1. Narodna banka Jugoslavije izdat će novčanicu od 5000 dinara.
2. Novčanica od 5000 dinara tiskat će se na bijelom zaštićenom papiru, s ugrađenim vodenim znakom i zaštitnom niti, u tehnici ofsetnog tiska i linijskoga dubokog tiska.
3. Novčanica od 5000 dinara bit će dimenzija 80 mm x 167 mm.
4. Novčanica od 5000 dinara izgleda ovako:
1) s lica: zaštitna tonska podloga tiskana je u višebojnoj ofsetnoj tehnici. Preko ofseta tiskani su glavni motivi u tehnici višebojnoga dubokog tiska.
Na lijevoj strani novčanice je gravira lika Ive Andrića, književnika, dobitnika Nobelove nagrade za književnost, urađena prema fotografiji napravljenoj u sedamdesetim godinama njegova života. U lijevom gornjem kutu nalazi se ime Ive Andrića i godina njegova rođenja i godina smrti „1892-1975”. U lijevom donjem kutu je oznaka vrijednosti „5000”, u negativu.
U srednjem dijelu novčanice je giljoširana rozeta, a u gornjem dijelu su tekstovi raspoređeni jedan ispod drugoga: „Narodna banka Jugoslavije” (ćirilicom), „Narodna banka Jugoslavije” (latinicom) i „Narodna banka na Jugoslavija” (ćirilicom). Ispod tih tekstova je grb Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. U donjem dijelu rozete je oznaka vrijednosti „5000”, a ispod nje u dva reda ispisane riječi „dinara” (ćirilicom), „dinara” (latinicom), „dinarjev” (latinicom) i „dinari” (ćirilicom).
Na desnoj strani novčanice, na bijeloj površini u gornjem dijelu, u giljoširanoj rozeti, nalazi se oznaka vrijednosti „5000”, u negativu. Na margini novčanice je tekst: „falsifikovanje se kažnjava po zakonu” (ćirilicom) i „krivotvorenje se kažnjava po zakonu” (latinicom). U srednjem dijelu bijele površine, u samom papiru, ugrađen je vodeni znak s likom Ive Andrića, a ispod njega je završetak dijela rozete, znak za slijepce i numeracija koja sadrži dva slova i sedam znamenki, tiskane u crvenoj fluorescentnoj boji;
2) s naličja: s lijeve strane, na bijeloj površini u gornjem dijelu, u giljoširanoj rozeti, nalazi se oznaka vrijednosti „5000” u negativu, a na margini novčanice tekst: „ponarejanje se kaznuje po zakonu” (latinicom) i „falsifikuvanjeto se kaznuva spored zakonot” (ćirilicom). U srednjem dijelu bijele površine, u samom papiru, ugrađen je vodeni znak s likom Ive Andrića, a ispod vodenog znaka su riječi ispisane u dva reda - s lijeve sirane: „zamjenik guvernera” (latinicom), „zamenik na guvernerot” (ćirilicom) „namestnik guvernerja” (latinicom) i „zamenik guvernera” (ćirilicom), a s desne strane „guverner” (ćirilicom) i „guverner” (latinicom), Ispod tih tekstova su faksimili. potpisa zamjenika guvernera M. Gasparija i guvernera D. Vlatkovića i riječi „Beograd” (ćirilicom), „Beograd” (latinicom) i „Belgrad” (ćirilicom), s datumom „1. IX 1991”.
Na ostalom dijelu novčanice su giljoširani tonovi otiskani u višebojnom ofsetnom tisku.
U središnjem dijelu novčanice nalazi se grafički stilizirani most na Drini u Višegradu, s panoramom Višegrada - otiskani u tehnici višebojnoga linijskoga dubokog tiska. S desne strane gravire, u gornjem dijelu, nalaze se reci ispisane u dva reda: „SFR Jugoslavija” (latinicom) i „SFR Jugoslavija” (ćirilicom). U donjem dijelu novčanice nalazi se oznaka vrijednosti „5000”, a ispod nje riječi ispisane u dva reda: „pet hiljada dinara” (ćirilicom), „pet tisuća dinara” (latinicom), „pet tisoč dinarjev” (latinicom) i „pet iljadi dinari” (ćirilicom).
S lijeve i desne strane, na marginama ofsetriih tonova, ispisani su tekstovi: „Bosna i Hercegovina -Makedonija - Slovenija Srbija - Hrvatska - Crna Gora” (ćirilicom) i „Bosna i Hercegovina - Makedonija - Slovenija - Srbija - Hrvatska -Crna Gora” (latinicom).
5. Na licu i naličju novčanice prevladava zelena boja.
6. Ova odluka stupa na snagu idućeg dana od dana objave u „Službenom listu SFRJ”.
O. br. 195
Beograd, 3. srpnja 1991.
Predsjednik Savjeta guvernera
guverner Narodne banke Jugoslavije
Dušan Vlatković, v.r.
Slike: www.serbia-money.ru
Ključne riječi: papirni novac, novčanice, SFR Jugoslavija, 5000 dinara, Ivo Andrić, 1991
Keywords: paper money, banknotes, SFR Yugoslavia, 5000 dinars, Ivo Andrić, 1991
English title: Last Banknotes of SFR Yugoslavia: 5000 dinars 1991
|
- 22:19 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
srijeda, 09.02.2011.
Pomoć u određivanju stupnja očuvanosti kod novčanica
Očuvanost numizmatičkog materijala, odnosno određivanje stupnja očuvanosti je jedno od najosjetljivijih područja u numizmatici i često je predmet spora. Iako su međunarodni standardi za očuvanost novčanica još odavno utvrđeni, na tržištu se često manipulira kvalitetom u svrhu povećanja cijene pojedine novčanice. Takve manipulacije često omogućava loša informiranost sakupljača o onome čime se bave.
Zbog toga ovdje prikazujemo tablicu pomoću koje se na jednostavan način može utvrditi očuvanost jedne novčanice:
Veću sliku možete vidjeti ovdje.
Valja napomenuti da se očuvanost novčanica ne smije na umjetan način "povećavati": pranjem, peglanjem i sličnim postupcima. Ako je novčanica "popravljana", isto valja spomenuti drugoj strani koja novčanicu pribavlja od Vas.
Izvor: www.owenink.com
Ključne riječi: papirni novac, novčanice, očuvanost
Keywords: paper money, banknotes, grading
English title: Help by Grading Banknotes
|
- 13:42 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
ponedjeljak, 07.02.2011.
Numizmatička djelatnost Zlatka Tudjine u dijaspori
Zlatko Tudjina čovjek je kojeg cijeloga života progoni strastvena želja da nešto učini za Hrvatsku.
Kao dječak otišao je iz zemlje u Njemačku, gdje kasnije osniva tvrtku pod svojim imenom u Münchenu, te prodaje fotoopremu i numizmatiku.
Istodobno proučava hrvatsku povijest piše i objelodanjuje, no i daje ideju da objavi nešto istaknutije što će ostaviti trajan trag. Tako je odlučio izdati seriju hrvatskih zlatnika i srebrenjaka, tj. medalje, kao spomen na znamenite ljude i događaje u domovini, a sve pod geslom HRVATSKA POVIJEST KROZ HRVATSKE ZLATNIKE.
Tu svoju žarku želju je i ostvario tijekom niza godina: 1965., 1966., 1967., 1968., 1970. i 1971. g. Na njegovim promidžbenim prospektima uvijek je pisalo: ideja, nacrt i izrada Z. Tudjina. Na sebe je preuzeo sav rizik i odgovornost, a kovanje predviđenih medalja izvela je Bavarska državna kovnica u Münchenu.
Naš rodoljub Tudjina, kako nije umjetnik-kipar po profesiji, morao je imati stručne suradnike, ali oni u ono vrijeme nisu željeli biti spomenuti, pa Tudjina drži da ne trebaju biti ni danas objelodanjena njihova imena, no u pismu od 15. 2. 1996. piše "da nije meni pomogao nijedan kipar iz domovine". Isto tako piše "cijela izradba od skice, gipsa svakog slova i svega ostaloga morao sam ja da budem prisutan i da radim". Tko je upućen u tehnologiju izradbe medalje, zna kakav je to posao.
Budući da je to u ono doba bila politička akcija, morao je u Mauptmuenzamtu u Miinchenu isposlovati posebne dozvole vezane s neugodnim stavkama. Znamo daje tadašnji komunistički tisak u Hrvatskoj oštro napao Z. Tudjinu, Ako dodamo tome akciju čišćenja medu emigracijom, koju je u to vrijeme poduzela UDBA, shvatit ćemo težinu situacije i opasnosti kojima se izlagao Z. Tudjina.
Zlatko Tudjina koncipirao je svaki primjerak izdanog zlatnika, često za tadašnju vlast u Hrvatskoj potpuno neprihvatljivu, kao npr. Portret kardinala Stepinca na licu spomenice i kartu NDH na naličju, ili spomenica Maruliću s deklaracijom o hrvatskom jeziku iz 1967. Za tadašnju vlast, to je bila subverzija i neprijateljska djelatnost, koja se prema ondašnjim vrijedećim zakonima oštro kažnjavala.
Važno je podsjetiti da su spomenice veoma korektno izrađene i lijepo otkovane, a taj zahvat financirao je isključivo sam Z. Tudjina.
Godine 1995. Tudjina je sav pribor za izradbu spomenica (štance, pločice itd.) i same spomenice u zlatu i srebru prenio u Pregradu i darovao svom rodnom mjestu u Hrvatskom zagorju, gdje je u župnom dvoru otvoren prvi privatni muzej, koji nosi njegovo ime. No sam je ostao živjeti u Münchenu gdje ima dvije trgovine.
S ovim radom upoznajem čitateljstvo s jednim isječkom iz života ovog nacionalno osviještenog Hrvala, a to je numizmatička djelatnost i širenje promičbe o Hrvatskoj u svijetu.
Ranije, o nekoj od tih medalja-spomenica pisao sam u Biltenu HND-a br. 16 od rujna 1969. pod naslovom "Bavarska kovnica kuje hrvatske medalje", iz konspirativnih razloga ne navodeći ime autora medalja Z. Tudjine. U privatnom životu Z. Tudjina gostoljubiv je i ugodni subjesednik, ali još uvijek prilično nepovjerljiv, Sto je duboki trag Iz emigrantskih dana.
Podaci o spomenicama koje mi je dao sam autor:
Slobodan sam Vam po našem usmenom dogovoru iznjeti podatke o dukatima Hrvatskih velikana iskovanih u Bavarskoj državnoj kovnici u Münchenu.
Summary
Numismatic Activities of Zlatko Tudjina in the Diaspora
We have before us photographs of silver and gold medals designed and made from 1965 to 1971 in the Bavarian State Mint in Munich by Zlatko Tudjina, The memorial medals show important Croats, King TomisJav, Alojzije Stepinac, Marko Marulić, Franjo Šeper, St. Nikola Tavelić and Stjepan Radić.
Autor: Gjuro Krasnov
Izvor: Numizmatičke vijesti br. 58, Zagreb, 1998.
Ključne riječi: kovani novac, zlatnici, srebnjaci, Zlatko Tudjina, Hrvatska
Keywords: coins, gold, silver, Zlatko Tudjina, Croatia
English title: Numismatic Activities of Zlatko Tudjina in the Diaspora
|
- 19:25 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
nedjelja, 06.02.2011.
Novac u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata: Slovenija
Iz knjige miodraga Ugričića: Novac u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata, Jugoslovenski pregled, 1. izdanje, Beograd, 2000.
(...)
U uvodnom delu ovog poglavlja već smo istakli da je, odmah po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije i njene okupacije, sadašnja teritorija Slovenije bila podeljena na tri dela: na severni deo (sa Mariborom, Celjem, Kranjem i Trbovljem), koji je bio pripojen Nemačkoj, na Prekomurje, na krajnjem severoistoku (sa Murskom Sobotom), koje je bilo pripojeno Mađarskoj i na jugozapadni deo (sa Ljubljanom) koji je bio stavljen pod okupacijsku upravu Italije. Iako je svako od ovih područja za vreme okupacije imalo poseban razvoj, pokušaćemo da o tome pružimo skupni prikaz.
Politička i privredna situacija u zemlji
Sa političkog aspekta, treba razlikovati situaciju u severnom delu Slovenije i u Prekomurju od situacije u jugozapadnom delu Slovenije. Dok je severni deo sa Mariborom, bio pripojen Nemačkom Rajhu, a Prekomurje, sa Murskom Sobotom, Mađarskoj, dotle je jugozapadni deo sa Ljubljanom, tretiran samo kao okupirana teritorija u najužoj interesnoj sferi Italije. Na svim ovim područjima položaj slovenskog življa bio je veoma težak, naročito u delu koji je pripojen Nemačkom Rajhu. Pri tome mislimo na okrutnost metoda primenjenih od strane nacista, a posebno na deportaciju slovenačkog stanovništva, kao najteži oblik pripajanja osvojenih oblasti.
Sa gledišta privrednog razvoja, i na okupiranim područjima Slovenije stvari su se odvijale na isti ili veoma sličan način kao na ostalim okupiranim delovima Kraljevine Jugoslavije. To znači, pre svega, da je celokupna aktivnost morala da se saobrazi potrebama ratne privrede sila Osovine i njihovih saveznika. Privredna delatnost bila je i ovde strogo dirigovana. Sledeće obeležje privređivanja ogledalo se u potiskivanju slovenačkog stanovnnštva sa svih istaknutih poziclja u privredi, odnosno u njihovoj krajnjoj eksploataciji pomoću već oprobanih instrumenata fašizma kao što su obavezan rad i otkup, maksimirane cene. fiksirane plate, konfiskacije razne vrste, komesarske uprave u glavnim privrednim preduzećima.
Rad filijala narodne banke i emisione služba
Pre Drugog svetskog rata, na slovenačkom području postojale su dve filijale Narodne banke u Ljubljani i u Mariboru. Po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavnje, u aprilu 1941, odnosno po okupiranju zemlje, pa i slovenačkog područja, ove dve bančine filijale imale su različite sudbine.
Filijala u Ljubljani je, u prvo vreme, do zamene jugoslovenskog novca, radila skoro normalno, mada u ograničenom obimu. Bančine obaveze po žiro-računima bile su predmet žive likvidacije, a vršeno je i eskontovanje jugoslovenskih blagajničkih zapisa. Prilikom zamene jugoslovenskog novca u Ljubljanskoj pokrajini, zamenjivala je u lire svoju dinarsku kasenu gotovinu i filijala Narodne banke u Ljubljani. Kasnije, po izvršenoj zameni jugoslovenskog novca i sve do oslobođenja, ova filijala bavila se isključivo poslovima likvidacije bančinih predratnih poslova. Okupacijska vlast je nije ometala, rezervišući sebi jedino pravo nadzora i prethodnog odobravanja krupnijih poslova. Takav sistem likvidacije predratnih poslova Narodne banke od strane samih bančinih filijala bio je praktikovan na čitavoj teritoriji pod okupacijom Italije (Sušak, Split i Cetinje) i razlikovao se od sistema koji su primeljivale sve ostale okupatorske emisione banke. One su, po nemačkom sistemu preuzimale od Jugoslovenske narodne banke u likvidaciji, preko likvidacionih računa, sve njene aktivne i pasivne poslove. S tim da ih one likvidiraju, ali samo za njen račun.
Po knjigama Narodne banke, filijala u Ljubljani započela je odnosno završila svoje okupacijsko poslovanje na likvidaciji bančinnh predratnih poslova približno po sledećem stanju (u dinarima):
Vrsta posla / Stanje na početku okupacije (april-maj 1941) / Stanje po završenoj okupaciji (31. decembar 1945)
------------------------------------------------------------------
Menice – nedospele / 127,417.022,25 / 21.955.099.07
Menice – tužene (posle 6. Aprila 1941) / - / 10,806.006,03
Zajmovi po lombardu / 50,402.000,00 / 34,902.000,00
Žiro-računi / 9.585.566,76 / 664.111,29
Cifre iz ovog pregleda kazuju da je bančina filijala u Ljubljani bila, za vreme okupacije, veoma aktivna, i to kako u naplati bančinog potraživanja, tako i u isplati bančinih obaveza.
Što se tiče filijale u Mariboru, ona je, držeći se strogo uputstava primljenih uoči rata od bančine centrale, spakovala sve vrednosti, dokumentaciju i poslovne knjige i blagovremeno ih, pre ulaska Nemaca u Maribor, prenela iz ovoga grada u Zagreb. Pošto je na taj način zgrada bila ispražnjena, u nju se uselila okupaciona vlast, tako da ova filijala, već i zbog toga, nije više mogla da radi ne samo na novim već ni na likvidaciji starih poslova. Nešto kasnije, Nemačka Rajhsbanka otvorila je u Mariboru svoju filijalu. Ona je preuzela iz Zagreba i vratila u Maribor svu imovinu, dokumentaciju i knjige nekadašnje filijale Narodne banke u tom mestu i pristupila likvidaciji predratnih poslova Jugoslovenske narodne banke. Pri tome je Nemsčka Rajhsbanka vratila Jugoslovenskoj narodnoj banci u likvidaciji svu dinarsku gotovinu koju je zatekla u njenoj mariborskoj filijali. Ostali poslovi ove bančine filijale pokazali su za vreme okupacije sledeće promene (u dinarima):
Vrsta posla / Stanje na početku okupacije (april-maj 1941) / Stanje po završenoj okupaciji (31. decembar 1945)
------------------------------------------------------------------
Menice – nedospele / 62,457.239,80 / -
Zajmovi po lombardu / 8,002.000,00 / -
Žiro-računi / 17,590.857,64 / 10.148,86
Razumljivo je da filijale NB na okupiranom slovenačkom području nisu više mogle da vrše emisionu službu. Tu funkciju su, sve do kraja rata, preuzele emisione banke respektivnih okupatorskih zemalja: Nemačka Rajhsbanka, Banka Italije i Mađarska narodna banka.
Zamena jugoslovenskog novca i njene posledice
Zamena predratnog jugoslovenskog novca na slovenačkom području nije izvršena jednovremeno već sukcesivno. Najpre je to učinila Mađarska narodna banka u Prekomurju, odmah potom Nemačka Rajhsbanka u severnom delu Slovenije i najzad Banka Italije u jugozapadnoj Sloveniji. Zamena je izvršena po sledećim relacijama za 100 jugoslovenskih dinara: 5 nemačkih maraka, 38 italijanskih lira i 10 mađarskih penga, tj. po istim kursevima po kojima je, u zamenu za ove valute, bio povlačen jugoslovenski novac i na ostalim okupacionim jugoslovenskim područjima.
Međutim, ne raspolažemo podacima o tome koliko je novca povučeno na svakom od ovih područja, izuzev dela Slovenije koji je bio okupiran od strane Nemačke. Podaci o zameni jugoslovenskog novca koje smo naveli u uvodnom delu ovog poglavlja odnose se na ukupnu zamenu u svakom pojedinom novčanom području, a svako od njih, izuzev novčanog područja nemačke marke, obuhvatalo je više upravnopolitičkih regija. Naime, podatak o zameni jugoslovenskog novca u području italijanske lire obuhvata ne samo jugozapadni deo Slovenije već i Dalmaciju i Crnu Goru, dok podatak o zameni na području mađarske penge obuhvata ovaj proces kako u Prekomurju tako i na području Bačke, Baranje i Međimurja. Međutim, zamena jugoslovenskog novca u nemačke marke odvija se samo u severnom delu Slovenije. Prema tome, u sadašnjem trenutku našeg izlaganja može se smatrati kao relevantan samo podatak o zameni jugoslovenskog novca u severnom delu Slovenije koji su Nemci bili pripojili Rajhu, kao jedinom delu Kraljevine Jugoslavije gde je jugoslovenski novac zamenjen „punokrvnim“ novcem Nemačke Rajhsbanke i sitnim nemačkim državnim novcem. Na ovom području zamenjeno je 720 miliona jugoslovenskih dinara za rajhsmarke.
Prema tome, zamena jugoslovenskog novca na teritoriji Slovenije imala je za posledicu ne samo izdvajanje ovog područja iz predratne jugoslovenske monetarne zajednice, već i razbijanje same Slovenije na tri odvojena valutna područja - italijanske lire, nemačke marke i mađarske penge. Svrha je bila da se i tim putem obezbedi već izvršeno privredno i političko rasparčavanje Kraljevine Jugoslavije. Sva tri ova valutna područja obavljala su platni promet sa inostranstvom odvojenim kanalima u okviru centralnog kliringa. Takođe respektivni delovi Slovenije morali su se u međusobnom platnom prometu služiti centralnim kliringom, kao da su bile u pitanju tri razne zemlje. To, na primer, znači da su se plaćanja između Ljubljane i Maribora imala vršiti na isti način kao da su bila u pitanju plaćanja između Ljubljane i Pariza.
Rupnikovi bonovi
Sve do kapitulacije Italije u septembru 1943. godine, jugozapadni deo Slovenije sa Ljubljanom bio je pod italijanskom okupacijom. Kao zakonsko sredstvo plaćanja na tom području, posle zamene jugoslovenskog novca, važila je italijanska lira. Staranje o snabdevanju novčane cirkulacije potrebnim platežnim sredstvima bilo je u nadležnosti Banke Italije.
Međutim, posle kapitulacije Italije, kada je na ovom terenu italijansku vojsku zamenila nemačka, nastao je u tome pogledu pravi vakuum. Naime, Banka Italije nije više dolazila u obzir kao nosilac emisione funkcije u ovom delu Slovenije, a Nemačka Rajhsbanka je svakako imala razloga da se ne pojavi sama u tom svojstvu. Zbog toga su se ovde, u toku 1944. godine, počele osećati veće teškoće u novčanoj cirkulaciji, odnosno sve veća oskudica u novcu.
U takvoj situaciji došlo se na ideju da se i u ovoj oblasti (koja se za vreme okupacije zvala Ljubljanska pokrajina) pusti u opticaj, kao dopunsko sredstvo plaćanja, poseban okupacijski novac, nešto kao srpski dinar ili hrvatska kuna. Na ovu ideju su, po svemu sudeći, došle nemačke vojne vlasti. Po dobijenom nalogu, nju je u život trebalo da sprovede šef Pokrajinske uprave u Ljubljani, u licu slovenačkog kvislinga Rupnika, divizijskog generala predratne jugoslovenske vojske.
U tom cilju general Rupnik, uglavnom tokom poslednjih meseci 1944. godine, doneo je rešenja kojima je zasnovana emisija ovog pomoćnog okupacijskog novca. Prvo, radi olakšanja toga prometa u Ljubljanskoj pokrajini, imao se na ovom području emitovati poseban novac u vidu „denarnih nakaznic“ (novčanih bonova). Drugo, za izradu i izdavanje ovog novca bila je ovlašćena Hranilnica (štedionica) Ljubljanske pokrajine u Ljubljani, koja je takođe bila okupacijska tvorevina. Treće, novčani bonovi su imali da glase na lire, a u prometu da se primaju po nominalnoj vrednosti. Kao pokriće za ovako emitovane novčane bonove imalo je da služi potraživanje Hranilnice Ljubljanske pokrajine kod Banke Italije u Trstu, pa su se u vezi s tim bonovi mogli izdavati samo u okviru toga potraživanja. Bilo je predviđeno da se bonovi u dogledno vreme, kad to bude objavljeno, zamene novčanicama emisione banke, odnosno Banke Italije. Za obaveze pomenute hranilnice po ovom poslu imala je da jamči i sama Ljubljanska pokrajina.
Tako je y prvom rešenju VII br. 4504/1, od 14. septembra 1944, bilo predviđeno da se bonovi imaju izdati u apoenima od 1.000, 500, 100 i 50 lira, s tim da se njihovo izdavanje imalo vršiti pod nadzorom posebne komisije, koju je imenovao šef Pokrajinske uprave u Ljubljani. Ovaj akt je, osim toga, sadržao i odredbu o kažnjavanju za delo falsifikovanja bonova, uz jemstvo Pokrajinske uprave novčanim zavodima za primljene falsifikate, ako bi im oni, i pored sve pažnje, promakli u blagajničkoj službi. Takođe je bilo predviđeno da će sve troškove i rizik u vezi sa izradom ovih bonova snositi Pokrajinska uprava, s tim da joj se imao pripisati i dobitak, ako bi bio ostvaren u vezi sa ovom emisijom.
Drugo rešenje, doneto pod VII br. 4504/2 od 27. oktobra 1944. godine, propisivalo je obavezu za Hranilnicu da novčane bonove štampa jednovremeno i na nemačkom i na slovenačkom. Podrazumevalo se, osim toga, da su oni imali da nose i sledeće oznake: datum izdanja, isti kao i datum prvog Rupnikovog rešenja, tj. 14. septembar 1944; serije i brojeve bonova; i potpise funkcionera pomenute hranilnice koji su bili ovlašćeni da obavezuju njenu firmu (predsednika i glavnog ravnatelja).
Mesec dana posle toga Rupnik je no ovoj stvari doneo i treće rešenje pod VII br. 5946/1 od 28. novembra 1944, kojim je ovlastio Hranilnicu Ljubljanske pokrajine da emituje i sitan novac („zasilni drobiž“) u apoenima od 10, 5, 2,1 i 0,50 lira, i to najviše do iznosa od 10 miliona lira. Po navedenom rešenju, sitan novac imao je da nosi sledeća obeležja: firmu Hranilnice, kao nosioca emisije; oznaku vrednosti; oznaku da je sitan novac izdat po rešenju šefa Pokrajinske uprave u Ljubljani od 28. novembra 1944, VII br. 5946/1, pri čemu se navedeni datum imao smatrati i kao datum izdanja ovog novca; klauzulu o kažnjavanju za delo falsifikovanja, potpise lica ovlašćenih da potpisuju firmu (predsednika i glavnog ravnatelja); i najzad, serije i brojeve, ali samo na apoenima od 10 i 5 lira.
Sve ostale odredbe prethodnih rešenja koje su se odnosile na emitovanje novčanih bonova od 1.000, 500, 100 i 50 lira (o pokriću, naknadi troškova izrade i drugo) imale su važiti i za sitne apoene.
Rupnik je bio doneo i četvrto rešenje VII br. 876/2 od 21. februara 1945. U njemu je konstatovano da se „u poslednje vreme pojavljuje u Ljubljanskoj pokrajini na jednoj strani znatno veća potreba za platežnim sredstvima, a da na drugoj strani priliv gotovine daleko zaostaje za doznakama koje pristižu pre svega od nemačkih službenih jedinica. U cilju da se omogući uredno novčano poslovanje i spreče verovatne zle posledice pomanjkanja platežnih sredstava", bilo je stavljeno u zadatak Hranilnici da u smislu već pomenutog rešenja od 14. septembra 1944. „hitno odštampa i stavi u promet, u okviru raspoloživog pokrića, još za 60 miliona lira novčanih bonova, što je neodložno potrebno za uredno funkcionisanje platnog prometa".
U stvari, ovo poslednje rešenje bilo je bez ikakvog praktičnog značaja, pošto ni za ranije partije bonova nisu bili određivani nikakvi „plafoni"', pa to nije bilo potrebno ni ovoga puta.
Novčani bonovi su bili emitovani u svim predviđenim apoenima, pa su tako u jugozapadnoj Sloveniji, odnosno u Ljubljanskoj pokrajini, cirkulisale dve vrste okupacijskih valuta italijanske lire i Rupnikovi bonovi, kako su se nazivali u tekućem žargonu. Što se tiče pokrića za emitovane bonove, bilo je predviđeno da za tu svrhu služi potraživanje Hranilnice kod Banke Italije u Trstu. U toku rada ovo pokriće se konkretizovalo u obliku tzv. valja kambiari (vaglia cambiari). Radilo se o nekoj vrsti solo-menica, koje je izdala Banka Italije u Trstu kao isprave o dugu, odnosno kao pokriće za svoje ranije nastale obaveze (npr. po tekućem računu) prema Hranilnici Ljubljanske pokrajine. Ove su isprave zatim bile predate poveriocu, tj. Hranilnici u Ljubljani, kojoj su zatim služile kao pokriće za njene sopstvene obaveze po osnovu emitovanih Rupnikovph bonova. Na taj način, u bilansu Banke Italije, nestale su, u odgovarajućem iznosu, njene obaveze po tekućem računu (u pasivi), namesto kojih su se u njenom bilansu (takođe u pasivi) pojavile u istom iznosu njene obaveze po izdatim ispravama o dugu, nazvanim vaglia cambiari. S druge strane, u bilansu Hranilnice Ljubljanske pokrajine, nestalo je u odgovarajućem iznosu njeno potraživanje od Banke Italije po tekućem računu (u aktivi), namesto koga se (takođe u aktivi) pojavio u istom iznosu njen portfelj u navedenim ispravama primljenim od Banke Italije. Na taj način, Hranilnica Ljubljanske pokrajine u Ljubljani primila je od Banke Italije u Trstu ukupno 432 vagliae cambiari u iznosu od ukupno 185,500.000 italijanskih lira, od kojih je prva izdata 4, septembra 1944, a poslednja 3. februara 1945.
Grupisano po remitentima, ove isprave pružale su sledeću sliku:
Remitenti / It. lira
------------------------------------------------------------------
p/n Rajhskreditkase (Reischkreditkasse), Ljubljana / 122,000.000
p/n Višeg SS i policijskog vođe u operacionoj zoni Jadranske obale (Höherer SS und Polizeiführer in der Operationszone Adriatisches Küstenland) / 500.000
p/n Hranilnica Ljubljanske pokrajine / 63.000.000
------------------------------------------------------------------
Ukupno za it. lira: 185,500.000
Osim potraživanja po navedenim ispravama, Hranilnica Ljubljanske pokrajine u Ljubljani imala je uoči oslobođenja i potraživanje po tekućem računu u Trstu, koje je iznosilo 1,553.143,05 lira kod Banca d'Italia, i 6,345.316,94 it. lira kod Cassa di Risparmio di Trieste, odnosno ukupno 7,898.459,99 it. lira, sve valuta 31. decembar 1946.
Shodno citiranim rešenjima generala Rupnika iz 1944. i 1945. godine, Hranilnica Ljubljanske pokrajine imala je prava da izdaje Rupnikove bonove ne samo u okviru vaglia kambiari u iznosu od 185,500.000 it. lira, primljenih od Banke Italije u Trstu već i u okviru označenog potraživanja po tekućem računu kod navedenih banaka u iznosu od 7,898.459,99 it. lira. To svoje pravo Hranilnica je gotovo u celosti iskoristila.
Prema našoj evidenciji, Hranilnica Ljubljanske pokrajine izdala je do kraja okupacije Rupnikovih bonova za oko 180 miliona lira.
Oni su povučeni i zamenjeni po oslobođenju zemlje prilikom zamene okupacijskih novčanica, koja je na novčanom području tada federalne Slovenije obavljeno od 30. juna do 9. jula 1945. Tom prilikom su Rupnikovi bonovi bili povučeni u sledećim iznosima (po apoenima):
Iznos u lirama / Apoen, lira
------------------------------------------------------------------
90,382.000,00 / 1.000
43,826.500,00 / 500
17,134.900,00 / 100
8,537.200,00 / 50
3,288.010,00 / 10
64.000,00 / 5
1,930.628,00 / 2
853.726,00 / 1
391.787,50 / 0,50
------------------------------------------------------------------
166,408.751,50
Od ovog iznosa poništeno je na poseban način (za specijalne svrhe) 1,668.500 lira, dok je ostatak Rupnikovih bonova u iznosu od 164,740.251,50 lira poništen 5. marta 1957. u Papirnici Količevo, putem drobljenja i mlevenja na specijalnim kolobrod mašinama. Posle toga su se ovi bonovi, prema nalazu komisije iz centrale Narodne banke u Ljubljani, mogli upotrebiti još samo kao sirovina za izradu hartije lošijeg kvaliteta. Ukupna težina poništenih bonova iznela je 1.318 kg. To je Narodna banka prodala kao sirovinu po ceni od 25 dinara po kilogramu, za ukupno 32.950 dinara odnosno, po odbitku troškova, za svega 28.432 dinara.
Što se tiče vaglia kambiari, one su odigrale za vreme okuiacije dvostruku ulogu, najpre kao pokriće za obaveze Banke Italije prema Hranilnici Ljubljanske pokrajkne, a zatim kao pokriće za obavezu ove hranilnice po osnovu izdatih Rupnikovih bonova. Po oslobođenju zemlje, one su, od strane iste hranilnice, bile predate Narodnoj banci u Ljubljani za 177,500.000 lira preko Glavne komisije za povlačenje i zamenu okupacijskih novčanica, a za osam miliona lira preko Mesne hranilnice, Ljubljana, na ime delimične otplate obaveza koju je ova hranilnica preuzela od okupacijske, tj. ukupno za 185,500.000 it. lira.
Sa svoje strane, Narodna banka je no završenom ratu uporno radila na tome da ove „valje“ realizuje, ali je u tome nailazila na nepremostive teškoće. Zbog toga je Banka bila primorana da ovo pitanje, zajedno sa ostalim nerešenim finansijskim problemima u vezi sa okupacijom, preda jugoslovenskoj vladi „na dalju nadležnost“. Najzad je tek posle potpisivanja Ugovora o miru sa Italijom u februaru 1947, posle skoro desetogodišnjih pregovora, između jugoslovenske i italijanske vlade zaključen sporazum od 18. decembra 1954. „o definitivnom regulisanju svih uzajamnih obaveza ekonomskog i finansijskog karaktera koje proističu iz Ugovora o miru i sukcesivnih sporazuma“. Članom 8 ovog sporazuma regulisano je i ovo pitanje, i to putem prebijanja između uzajamnih dugovanja i potraživanja, a uz „plaćanje salda koji proizađe iz ovog prebijanja“. Na taj način je i ovo finansijsko pitanje, jedno u nizu koja su se postavila u vezi sa okupacijom Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata, skinuto sa dnevnog reda.
Denarni zavod Slovenije
Istorija Denarnog zavoda Slovenije može se podeliti na ratni i posleratni period.
Ratni period
Zahvaljujući narodnooslobodilačkoj borbi, za vreme okupacije Slovenije bila je oslobođena teritorija u okolini Bele Krajine. Na tome području se, na početku 1944. godine, sakupilo slovenačko vojno i političko vođstvo borbe za oslobođenje od okupatora i sa njega su išle niti koje su povezivale sav vojni, politički i privredni mehanizam oslobodilačkog fronta od Primorja do Podravlja i od Triglava do Gorjanceva.
Istovremeno sa porastom vojnog potencijala narodnooslobodilačke vojske i sa proširivanjem narodne vlasti, pojavili su se u većoj meri važni i gorući privredni problemi. Od njihovog pravilnog i brzog rešavanja zavisili su snabdevanje vojske, finansijsko poslovanje narodne vlasti, obnova i razvoj privrede i zadovoljavajuće snabdevanje stanovništva. Jedna od najvažnijih teškoća sastojala se u pojavi raznovrsnih platežnih sredstava i u nedovoljnoj količini njihovog opticaja. Takvu nezadovoljavajuću situaciju prouzrokovao je okupator na taj način što je povukao predratni jugoslovenski novac i zamenio ga okupatorskim lirama, markama i pengama. Osim toga su se, pored nekih drugih inostranih valuta, pojavile na terenu, kao platežno sredstvo, i obveznice po narodnim zajmovima iz 1941. i 1943. Rupnikovi bonovi bili su pušteni u opticaj znatno kasnije, tek po rešenjima donetim u jesen 1944.
O celom tom valutnom haosu i o nedovoljnoj količini platežnih sredstava u novčanom opticaju na oslobođenom području bilo je govora i na zasedanju Narodnooslobodilačkog veća Slovenije (SNOS - Slovenski narodnoosvoboditelni svet), održanom 19. i 20. februara 1944. Neodrživost tog stanja bila je naročito istaknuta i objašnjena u izveštaju o privrednim, finansijskim i valutnim problemima. U njemu je rečeno i sledeće: „Prošlogodišnja praksa je pokazala da u svojoj novčanoj politici moramo izvršiti odgovarajuće promene. Po našoj slovenačkoj zemlji fungiraju kao platežna sredstva marka, lira, penga, a na oslobođenom području još i ... obveznice zajma koji je raspisalo Narodnooslobodilačko veće Slovenije još u 1941. godini. Pored toga se na Slovenačkom primorju upotrebljavaju kao platežno sredstvo i obveznice 3% zajma narodnog oslobođenja, koji je bio raspisan u 1943. godini. To stanje je nezdravo". A zbog više vrsta novčanih sredstava i premale količine novca u opticaju u izveštaju je rečeno „da je potrebno pristupiti pripremama za emisiju platežnih bonova" („plačilnih bonov"), kojim bi se zamenile sve dotadašnje okupacijske valute i domaće obveznice.
Sa pitanjem emisije platežnih bonova bilo je povezano, kako se u diskusiji isticalo, i pitanje osnivanja novčanog zavoda pri Predsedništvu SNOS-a, preko koga bi se imala sprovesti ta važna finansijska mera, a koji bi preuzeo i druge zadatke za uređenje novčanog prometa na području Slovenije.
U vezi s tim, a kao rezultat zaključaka usvojenih na pomenutom skupu, Predsedništvo SNOS-a donelo je 12. marta 1944. dve odluke, od kojih se jedna odnosila na osnivanje Denarnog zavoda Slovenije, a druga na davanje ovlašćenja ovom zavodu da izdaje platežne bonove. Prema prvoj odluci, osnovni zadatak Denarnog zavoda Slovenije pri Predsedništvu SNOS-a bio je da se stara o centralizovanju i pojednostavljenju novčanog prometa javnopravnih ustanova i novčanog prometa uopšte na području Slovenije. Prema drugoj odluci Predsedništvo SNOS-a ovlastilo je Denarni zavod Slovenije pri Predsedništvu SNOS-a da izda platežne bonove za ukupnu sumu od 20 miliona lira, i to u sledećim apoenima: 10 miliona komada platežnih bonova od jedne lire; milion komada platežnih bonova od pet lira i 500.000 komada platežnih bonova od deset lira.
Ove dve odluke položile su temelje Denarnom zavodu Slovenije kao emisionoj banci na slovenačkom području, s tim što je naknadno doneta odluka i o izdavanju platežnog bona od sto lira.
Za aktom o osnivanju Denarnog zavoda Slovenije ubrzo je usledilo sprovođenje te mere u praksi. Predsedništvo SNOS-a imenovalo je tri dana kasnije rukovodstvo novoosnovanog zavoda koje je dobilo odgovoran i vrlo težak zadatak. Pre svega, sedište Zavoda bilo je prvobitno smešteno u šumama Roga, dakle potpuno prikriveno i udaljeno od saobraćaja, što mu je ometalo neposredan dodir sa kretanjima u privredi. Situaciju je otežavala još i činjenica što su Zavod opkoljavale neprijateljske baze i usled toga je bio u stalnoj opasnosti od napada, zaplene ili uništenja. Zbog toga je svoj glavni trezor morao da drži u šumskim bunkerima, a tekući novac i poslovne spise u ruksacima. Osim toga, nedostajali su najnužnija osnovna oprema i pribor za rad, kao i stručno izvršno osoblje. U vezi sa izradom i emisijom platežnih bonova postojale su takođe velike teškoće, jer je trebalo savladati svu tehničku pripremu i bankarski deo posla pre nego što bi se oni pustčli u opticaj. Najzad, za uspešno funkcionisanje Zavoda bilo je neophodno da se obavi još jedan važan prethodni rad. Trebalo je, naime, precizirati njegove funkcije i osnove organizacije. Svi ovi zadaci obavljeni su sa punim uspehom.
Na predlog rukovodstva Zavoda, zaključeno je da u delokrugu Denarnog zavoda Slovenije budu sledeći poslovi: izdavanje i evidencija izrade i emisije lirskih platežnih bonova; odobravanje zajmova ustanovama, novčanim zavodima, industriji, zanatstvu, trgovini, poljoprivredi, zadrugarstvu; regulisanje novčanog i platnog prometa; prikupljanje uloga za štednju i tekuće račune; kupovina i prodaja valuta i deviza; skupljanje statističkih podataka o razvoju privrede; proučavanje privrednih i novčanih prilika i pripremanje gradiva za valutnu reformu i poslovanje Banke po okončanju rata.
Jednovremeno je bio izrađen Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i tehnici rada, prema kome je Zavod, pored centrale, mogao da ima i filijale. S druge strane, sama centrala je bila podeljena na sledeće odeljke: sekretarijat, kreditno poslovanje, knjigovodstvo, korespondencija, evidencija emisije platežnih bonova, kupovina i prodaja deviza, likvidatura, pravna pitanja i informacije. Smeštaj je bio rešen preseljenjem u Črnomelj, gde su za ovu svrhu bile pripremljene skromne prostorije. U njima je Zavod započeo drugu fazu rada, 2. juna 1944.
Platežne bonove od 10, 5 i 1 lire Denarni zavod Slovenije pustio je u opticaj već krajem jula 1944, kao novo zakonsko sredstvo plaćanja, a posle izvesnog vremena i bon od 100 lira.
Na licu svih apoena ovih bonova nalazi se u sredini sledeći tekst:
„DENARNI ZAVOD SLOVENIJE pri Predsedstvu SNOS
plača
ob izdaji enotnega
državnega denarja
prinositelju tega bona
STO LIR
(odnosno deset i pet lir, resp. eno liro)
v takratni državni valuti"
(Denarni zavod Slovenije pri Predsedništvu SNOS-a isplaćuje prilikom izdavanja jedinstvenog državnog novca donosiocu ovog bona STO LIRA u tada važećoj državnoj valuti).
Ispod teksta nalaze se potpisi Lavoslava Dolinšeka, kao predsednika (desno) i Alojza Štulara, kao blagajnika (levo).
Osim toga, na licu bonova su bile i cifarske oznake vrednosti, i to: kod apoena od 100 i 5 lira samo po jedna s leve i desne strane, kod apoena od 10 i 1 lire po jedna oznaka u sva četiri ugla, a takođe i jedna oznaka u pozadini ispod teksta.
Na naličju svih apoena nalaze se oznake vrednosti (slovima i ciframa). Osim toga se, s leve i desne strane, daje sledeći tekst (sa skraćivanjem pojedinih reči):
„Odlok Predsedstva SNOS o pooblastitvi Denarnega zavoda Slovenije pri Predsedstvu SNOS za izdajo plačilnih bonov z dne 12. Ill 1944 v zv.z odlokom SNOS o izdaji plač. bona z dne 20. II 1944.".
(Odluka Predsedništva SNOS-a o davanju ovlašćenja Denarnom zavodu Slovenije pri Predsedništvu SNOS-a za izdavanje platežnih bonova od 12. III 1944. u vezi s odlukom SNOS-a o izdavanju platežnih bonova od 20. II 1944).
Treba navesti još jednu karakteristiku ovih bonova, a ona se sastoji u tome što su za apoene od 10, 5 i 1 lire postojala po dva izdanja, koja su se među sobom razlikovala samo po boji. Tako su apoeni od 10 lira bili štampani u crvenoj i bledoj boji, apoeni od 5 lira u plavoj i zelenoj, a apoeni od 1 lire u otvoreno i zatvoreno plavoj boji.
Pošto se Denarni zavod Slovenije, na taj način, tehnički i organizaciono osposobio za dalji rad, on je aktivnost počeo da razvija u okviru načela i uputstava koje je dalo Predsedništvo SNOS-a, vodeći pri tome računa kako o stvarnoj privrednoj situaciji tako i „o ciljevima za kojima je težilo revolucionarno ostvarenje novog društvenog i privrednog uređenja". Njegova delatnost se ostvarivala uglavnom na oslobođenom području Bele Krajine.
Privreda na ovom području bila je u veoma teškom položaju usled rata i razbijačke politike okupatorskih vlasti. Pre svega, nedostajala su sredstva za kreditiranje domaće privrede. Na oslobođenom području bilo je, istina, više novčanih zavoda, ali je njihovo poslovanje mirovalo.
Prvo, jer su bili pod zaštitom, nasleđenom još iz Kraljevine Jugoslavije, i drugo jer su, u vezi sa tim, ulozi na štednju bili zamrznuti. Nedostajao je, takođe, i novac za finansiranje oslobodilačke borbe, usled čega su se nabavke za vojsku plaćale na terenu različitim priznanicama. Nije bilo dovoljno sredstava ni za potrebe Predsedništva SNOS-a i narodnooslobodilačkih odbora, odnosno odbora na okupiranom području. Zbog toga su se u više mahova u narodu morali raspisivati oslobodilački i razni drugi zajmovi. Najzad, nije se raspolagalo dovoljnim valutnim sredstvima ni za nabavku hrane i druge robe u susednim zemljama, za potrebe stanovništva.
S obzirom na sve te činjenice, 5. juna 1944. bilo je doneto još nekoliko odluka, veoma važnih za sređivanje novčane odnosno kreditne i finansijske, pa i valutne situacije. Kroz to je omogućeno i Denarnom zavodu Slovenije da sa uspehom funkcioniše na oslobođenom području. Prvom odlukom bila je ukinuta zaštita novčanih zavoda, drugom je bilo uređeno pitanje isplate štednih uloga, dok su trećom bile utvrđene aktivne i pasivne kamatne stope koje su novčani zavodi mogli da primenjuju. Od velikog značaja za finansiranje vojske i narodne vlasti bilo je i uvođenje priznanica DZS, koje su imale da služe uglavnom za potrebe Predsedništva SNOS-a i Glavnog štaba NOV.
U vezi sa odlukom o ukidanju zaštite novčanih zavoda, Denarni zavod Slovenije je najpre reorganizovao i oživeo novčane zavode na oslobođenom području, ali ne sve već samo one koji su ispunjavali potrebne uslove. Pri tome su zavodi kojima je odobren dalji rad bili obavezni da opseg i način poslovanja prilagode primljenim direktivama, a u tome pogledu su bili i pod stalnim nadzorom određenih organa.
Potom se prešlo na deblokiranje starih uloga na štednju i potraživanja po tekućem računu. Ta sredstva su na oslobođenom području postala likvidna, bez obzira na vreme kada su nastala. Merodavan je bio saldo na dan 1. juna 1944, pa su ulozi do 2.000 lira isplaćivani u celosti, dok je od sredstava preko tog iznosa isplaćivano samo po 500 lira svakih 14 dana. Ako vlasnik nije hteo da podigne stare uloge, ostavljeni iznos se smatrao kao nov ulog, kojim se moglo slobodno raspolagati. Međutim, ako su oni nastali po stupanju na snagu odluke o ukidanju zaštite novčanih zavoda isplaćivali su se na svaki zahtev vlasnika razume se, ukoliko nisu bili oročeni.
Najzad je doneto i rešenje u vezi sa kamatama koje su novčani zavodi mogli da plaćaju po ulozima na štednju i da naplaćuju po datim zajmovima. Počev sa 1. julom 1944. pasivne kamatne stope su se kretale od 2% do 3,5%, prema tome da li su bili u pitanju nevezani ulozi odnosno vezani sa kraćim ili dužim rokom. Aktivne kamatne stope su iznosile 5% kod zajmova na hipoteku, a 5,5% kod zajmova po tekućem računu.
Novčani zavodi su u daljoj aktivnosti mogli najpre da računaju na sopstvena poslovna sredstva, uključujući i novac prikupljen po raznim osnovama, Ali, oni su mogli da se oslone i na obilnu pomoć Denarnog zavoda Slovenije, i to ne samo u vidu kredita po stopi od 3,5%, već i putem otkupa priznanica koje su izdavale narodne vlasti (za preuzetu robu) i isplaćivali novčani zavodi, ukoliko im je bio istekao rok.
U koliko-toliko sređenoj situaciji i sa tako obezbeđenim sredstvima, novčani zavodi na oslobođenom području Slovenije mogli su da počnu redovne poslove već u junu 1944. Međutim, Denarni zavod Slovenije je davao zajmove i drugim preduzećima, takođe po stopi od 3,5%, a uz odgovarajuće obezbeđenje (kada je ono bilo neophodno), na ggoimer u obliku hipoteke, cesije ili nekog drugog prikladnog jemstva.
Treba navesti i kredite koji su odobravani Predsedništvu SNOS-a za potrebe vojske i narodne vlasti, a naročito kvazikredite u vidu izdavanja i isplata specijalnih priznanica Denarnog zavoda Slovenije pri Predsedništvu SNOS-a. U stvari, njih je ovaj zavod izdavao za potrebe Glavnog štaba HOB i POS, odnosno Odseka za privredu pri Predsedništvu SNOS-a. Korisniku su ih, pri preuzimanju robe na terenu, izdavali odbori NO odnosno OF. Priznanice su rađene u blokovima po serijama i brojevima, s tim što je svaka sadržala tri glavna dela: samu priznanicu sa obavezom Denarnog zavoda da će isplatiti označeni iznos koji bude naknadno upisan; overu narodnog odbora odnosno vojne jedinice na terenu koja je potpisivana prilikom izdavanja priznanice korisnika, kada je popunjavan i iznos prema vrednosti preuzete robe; i kupon koji je ostajao u bloku i koji je sadržao sve relevantne podatke (korisnik, vrsta i količina robe, iznos u slovenačkim lirskim bonovima, datum izdavanja na terenu i oznaka odbora koji je popunio i predao priznanicu korisniku, zatim žig odbora, sa potpisima blagajnika, referenta odbora i primaoca priznanice). Tako izrađene priznanice predavao je Denarni zavod Slovenije u blokovima Glavnom štabu NOV i POS i Odseku za privredu Predsedništva SNOS-a, koji su ih dalje distribuirali po odborima na terenu. O celoj toj proceduri vodio je Denarni zavod Slovenije potrebnu evidenciju, tako da se u svako doba moglo znati koliko je ovih priznanica bilo izrađeno, i u kojoj su se fazi nalazile.
Priznanice i lirski platežni bonovi imali su gotovo identičan tekst, iste potpise, glasile su na istu valutu (tj. na slovenske lirske bonove plative u važećoj državnoj valuti) i bile su bez roka kao i lirski bonovi. Već po tome bi se moglo reći da su priznanice Denarnog zavoda Slovenije pri Predsedništvu CHOC bile takođe neka vrsta novca, ali sa ograničenom cirkulacio nom moći. Tako je na području Slovenije za vreme okupacije bilo u opticaju šest valuta: italijanska lira, nemačka marka, mađarska penga, Rupnikovi bonovi, lirski platežni bonovi i priznanice Denarnog zavoda Slovenije.
Što se tiče valutnog poslovanja Denarnog zavoda Slovenije, ono je takođe bilo od velikog značaja, i to ne samo za oslobođeno područje već i za narodnooslobodilačku borbu u celoj Sloveniji. Naime, u prometu se pojavilo više raznih valuta, na primer SAD i kanadski dolari, engleske funte, sovjetski červonci, pa i kune NDH. Denarni zavod Slovenije prikupljao je i otkupljivao sve te valute po utvrđenim tečajevima na bazi kursa od 100 lira za 1 SAD dolar, koji je tada važio u Italiji. Pri tome, Denarni zavod nije išao za tim da ostvaruje bilo kakvu dobit, već da spreči špekulaciju i crnoberzijansku aktivnost i da obezbedi potrebnu zalihu u valutama za opšte potrebe. Između ostalog, novac je ustupan narodnim vlastima za nabavku robe u krajevima izvan granica oslobođenog područja Slovenije, pa i izvan Kraljevine Jugoslavije.
Cifarski prikazano, poslovanje Denarnog zavoda u stranim valutama, u vremenu od početka rada u Črnomelju, u junu 1944, pa do oslobsfenja u aprilu 1945, pružalo je sledeću sliku:
Godina / Otkupljeno lira / Prodato lira
1944. / 1,005.432,02 / 835.091,42
1945. / 769.028,10 / 313.252,60
------------------------------------------------------------------
Ukupno / 1,774.460,12 / 1,148,344,02
Govoreći uopšteno, može se reći da je Denarni zavod Slovenije, u saradnji sa narodnim vlastima i u neposrednom kontaktu sa terenom, uspeo da poslovanje prilagodi stvarnim tekućim potrebama. Radeći tako, on je uspeo da ostvari snažan priliv uloga na štednju i po tekućim računima i da na toj bazi, a uz oslonac i na svoju emisionu funkciju, razvije kreditno i valutno poslovanje. Pozitivni rezultati takvog rada pokazali su se ne samo u snabdevanju narodnooslobodilačke vojske i u finansiranju narodne vlasti, već i u opskrbi stanovništva najosnovnijim životnim namirnicama.
Uzev u celini, rezultat sveukupnog poslovanja Denarnog zavoda Slovenije u prvoj godini rada za vreme okupacije vidi se iz njegovog bilansa izrađenog krajem 1944. godine. (Naredni bilans, izrađen po stanju krajem 1945, obuhvatao je već i rad po oslobođenju, od maja do kraja decembra 1945.)
Bilans Denarnog zavoda Slovenije na dan 31. decembra 1944. (u lirama):
AKTIVA
------------------------------------------------------------------
Blagajna: 1,082.805,20
Novčani zavodi: 31.955,00
Predsedništvo SNOS: 2,866.535,00
Valute: 170.340,60
Tekući računi sa dugovnim saldom: 2,042.405,00
Fil. na Sloveiačkom primorju: 406.916,45
------------------------------------------------------------------
Ukupno: 6,600.957,25
PASIVA
------------------------------------------------------------------
Tekući računi sa potražnim saldom: 3,303.918,13
Conto pro diversi: 58.900,00
Štedni ulozi: 333.547,00
Emisija: 2,830.600,00
Uspešni račun: 73.992,12
------------------------------------------------------------------
Ukupno: 6,600.957,25
Što se tiče priznanica DZS pri Predsedništvu SNOS, bilo ih je odštampano 75.000, i to po 3.000 komada u 25 serija (A-Z). Potom je bilo prodato: 8.000 komada Glavnom štabu NOV i POS, a 39.000 Odseku za privredu pri Predsedništvu SNOS, tj. ukupno 47.000 komada radi dalje raspodele po odborima NO i OF. Od toga je bilo izdato korisnicima i registrovano po valutama: 42,081.204,80 lira, 540,10 R. maraka i 3.885,00 mađ. penga.
Najzad se u aprilu 1945. rat približio kraju. Pred snažnim naletom oslobodilačke vojske i partizanskih odreda, okupator se sa svojim kvislinškim pomagačima vratolomnom brzinom povlačio prema nemačkoj i mađarskoj granici. U takvoj situaciji, Denarni zavod je krajem aprila 1945. prestao sa poslovanjem u Črnomelju. Preko Gorskog kotara i Istre, sledeći kretanje jugoslovenske vojske, prešao je na područje Slovenačkog primorja, da bi zatim, preko Ajdovščine i Postojne, stigao 10. maja 1945. u oslobođenu Ljubljanu.
Posleratni period
Za vreme okupacije Slovenije, bila je razbijena ne samo njena teritorija, već i privreda i novčani sistem. Osim toga, industrijska i druga privredna postrojenja bila su za vreme rata i okupacije teško oštećena, ako ne i potpuno uništena. S druge strane, obnova i oživljavanje privredne delatnosti, a takođe i neometana aktivnost narodne vlasti, zahtevali su hitno i temeljno uređenje javnih finansija i novčarstva u celini.
U takvim okolnostima, Predsedništvo SNOS-a izdalo je Zakon o Denarnom zavodu Slovenije od 21. juna 1945. godine („Službeni list Slovenije", 23. jun 1945, br. 11/110.), kojim su bili postavljeni novi temelji za njegov rad u uslovima slobodne zemlje.
Po tom zakonu, osnovni zadatak Denarnog zavoda Slovenije bio je u tome: da u okviru federalne Slovenije prikuplja novčana sredstva; da ih koristi za okončanje oslobodilačkog rata, obnovu zemlje, izgradnju države i podizanje privrede; da rukuje rezervom u novčanicama, primljenom od emisione ustanove po odobrenom kreditu i radi i druge njene poslove na području federalne jedinice Slovenije; i da, kao komisionar, obavlja na svom području i poslove „specijalnih državnih novčanih zavoda“.
Zakon je dalje propisivao: da je sedište DZS u Ljubljani, ali da može imati filijale u svim okružnim, a ako se ukaže potreba i u drugim mestima po rešenju ministra finansija za Sloveniju; da osnovna glavnica Zavoda iznosi 100 miliona lira i da se uplaćuje iz sredstava federalne Slovenije, uz mogućnost da se poveća odlukom Narodne vlade Slovenije, na predlog ministra finansija; i da za sve obaveze Zavoda jemči federalna jedinica Slovenija.
Zakon je predviđao da Zavodom rukovodi Upravni odbor od četiri člana, sa upravnikom Zavoda kao predsednikom, da nadzor vrši Nadzorni odbor od tri člana, a u ime ministra finansija njegov delegat, s tim da predsednika (upravnika) i članove Upravnog i Nadzornog odbora postavlja Predsedništvo SNOS-a.
Na taj način je, posle zaplene imovine privatnih kreditnih preduzeća koja su sarađivala sa okupatorom (po saveznom zakonu od 9. juna 1945) i posle započete likvidacije ostalih privatnih kreditnih preduzeća (po saveznom Zakonu o uređenju i delovanju kreditnog sistema od 26. oktobra 1945), glavni nosilac kreditnog sistema u Sloveniji postao Denarni zavod Slovenije.
U toku 1946. izvršena je dalekosežna reorganizacija novčanih zavoda u celoj zemlji, koju je neodložno zahtevala priprema za uvođenje planske privrede u okviru prvog petogodišnjeg plana. Promene su se odnosile, uglavnom, na spajanje kreditnih preduzeća iz državnog sektora sa Narodnom bankom FNRJ, po saveznoj uredbi od 25. septembra 1946, podrazumevajući tu i Denarni zavod Slovenije. Dat je rok do 31. decembra 1946, ali se Zavod spojio sa Narodnom bankom već 19. oktobra 1946. Time je Denarni zavod Slovenije, kako piše u njegovoj spomenici iz 1954. godine, „zaključio svoje korisno i plodno delovanje i časno izvršio važne i teške zadatke koje mu je postavila narodna vlast i naša privreda za vreme narodnooslobodilačke borbe i u prvom razdoblju po oslobođenju." (Vidi Lavoslav Dolinšek i Anton Ogrin: Denarni zavod Slovenije 19441954, Narodna banka FNRJ, Centrala za HP Sloveniju, Ljubljana, 1954.)
Rezultati aktivnosti Denarnog zavoda Slovenije u posleratnom poslovanju i njegovo stanje u završnici rada (uoči spajanja sa Narodnom bankom) vide se najbolje iz njegovog poslednjeg bilansa.
Ostalo je još da kažemo nekoliko reči i o sudbini lirskih platežnih bonova koje je emitovao Denarni zavod Slovenije za vreme rata i posle oslobođenja zemlje, sve do povlačenja i zamene okupacijskih novčanica. Prema već prikazanom bilansu Zavoda od 31. decembra 1944, emisija bonova do toga dana iznela je svega 2,830.600 lira. Međutim, u 1945. godini, za vreme rata i posle oslobođenja, emisija ovih bonova povećala se za daljih 104,175.842 lira, tako da je ukupno iznela 107,006.442 lire. Prilikom zamene okupacijskih novčanica na području federalne Slovenije u vremenu od 30. juna do 9. jula 1945. (koja je obuhvatila italijanske i Rupnikove lire, nemačke marke i mađarske penge), na predratnoj teritoriji Slovenije povučeni su i zamenjeni i lirski bonovi DZS za iznos od 104,933.991 lira, i to no kursu od 30 dinara za 100 lira (kao i lire italijanskog i Rupnikovog izdanja), tako da je u to vreme ostalo nepovučeno lirskih bonova za razliku od 2,072,451 lira.
Dve godine kasnije od 17. do 20. septembra 1947, lire su zamenjene i na teritoriji pripojenoj FNR Jugoslaviji po Ugovoru o miru sa Italijom, i to italijanske i savezničke po kursu od 15 dinara za 100 lira, a tzv. „B" lire (koje je pustila u opticaj Gospodarska banka za Istru, Rijeku i Slovenačko primorje) po kursu od 30 dinara za 100 lira. Međutim, zameni lirskih bonova DZS koji su bili u opticaju na tom području pristupilo se tek po rešenju ministra finansija br. 50330 od 2. decembra 1947. Shodno tom aktu, zamenu lirskih bonova na području pripojenom teritoriji FNR Jugoslavije po Ugovoru o miru sa Italijom izvršila je Narodna banka preko svojih sedišta od 12. do 14. januara 1948, i to takođe po kursu od 30 dinara za 100 lira. Na ovom području ona je iznela ukupno 284.895 lira, čime je nepovučen iznos ovih bonova bio sveden na svega 1,787.556 lira.
Posmatrano po bančinim sedištima, zamena lirskih bonova na području pripojenom Jugoslaviji po Ugovoru o miru sa Italijom bila je raspoređena na sledeći način:
Kod bančinog sedišta / Iznos lira
Ajdovščina: 77.847
Idrija: 21.462
Ilirska Bistrica: 8.323
Postojna: 156.382*
Rijeka: 100
Sežana: 4.570
Tolmin: 16.211
------------------------------------------------------------------
Ukupno 284.895
* Od čega zamenjeno Gospodarskoj banci, filijala Postojna, 141.710 lira
Svi lirski bonovi koji su bili povučeni u julu 1945. i u januaru 1948. poništeni su drobljenjem u jednoj od domaćih fabrika hartije, a dobijena kaša upotrebljena je kao sirovina za fabrikaciju „pak-papira" i druge hartije lošijeg kvaliteta.
Razume se da je zamenom okupacijskih novčanica i lirskih bonova na području federalne Slovenije u julu 1945. prestala po prirodi stvari i dotadašnja emisiona funkcija Denarnog zavoda Slovenije.
Autor: Miodrag Ugričić
Izvor: Novac u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata, Jugoslovenski pregled, 1. izdanje, Beograd, 2000.
Ključne riječi: papirni novac, Slovenija, drugi svjetski rat, bonovi, Rupnikove lire, Denarni zavod Slovenije
Keywords: banknotes, Slovenia, World War II, bons, Rupnik's liras, Monetary Institute of Slovenia
English title: Money in Yugoslavia during World War II: Slovenia
|
- 20:56 -
Komentari (0) -
Isprintaj -
#
|
