Kovani novac Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 5, 10 i 25 para iz 1920. godine
Pod pojmom “kovani sitni novac” kod nas se uvek podrazumevao kovani novac od neplemenitih metala, ali je ostalo otvoreno pitanje kojih veličina, odnosno kojih nominalnih vrednosti. U tom pogledu, pojam “sitni novac” je menjao svoje značenje, zavisno od kupovne moći tog novca. Tako je 1868. godine (prvi kovani novac obnovljene Srbije) najveći apoen sa svojstvom “sitni” bio od 10 para, 1883. godine od 20 para, 1920. godine od 25 para, a 1925. godine od 2 dinara. Međutim, kovani novac od 10 dinara iz 1938. godine, iako iskovan od nikla, teško da bi se mogao svrstati u “sitni” kovani novac.
Do puštanja u opticaj prvog kovanog sitnog novca Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca decembra 1920. godine, a izvesno vreme i uporedo sa tim novcem, u novoj državi Južnih Slovena, stvorenoj 1. decembra 1918. godine, u opticaju je, kao zvanično sredstvo plaćanja, bio razni kovani sitni novac, i to:
- srpski kovani novac od nikla od 5, 10 i 20 para iz 1883, 1884. i 1912. godine (znači ukupno 9 apoena), kao i nikleni novac od 5 para iz 1904. godine (1 apoen). Svi ovi apoeni prestali su da budu zakonsko sredstvo plaćanja u Kraljevini Jugoslaviji tek 30. novembra 1932. godine.1) Takođe je bio u opticaju srpski kovani novac od nikla od 5, 10 i 20 para iz 1917. godine (3 apoena), kao i srpski kovani novac od bronze od 2 pare iz 1904. godine (1 apoen). Ova poslednja 4 navedena apoena nikada nisu bila zvanično povučena iz opticaja, verovatno iz razloga što ih je ionako bilo u minimalnim količinama u opticaju;
- crnogorski kovani novac od nikla od 10 para iz 1913. godine (1 apoen) i od 10 i 20 para iz 1914. godine (2 apoena). I ovaj novac prestao je da bude zakonsko sredstvo plaćanja 30. novembra 1932. godine (v. nap. 1). Crnogorski kovani novac od 1 i 2 pare od bakra iz 1913. i 1914. godine (ukupno 4 apoena), iako je bio u opticaju, zvanično nije povučen iz opticaja;
- austro-ugarski kovani novac od 10 i 20 filera (helera) od nikla (2 apoena) i od 10 i 20 filera (helera) od pakfonga2) (2 apoena), koji je u prometu vredeo kao srpski novac od 10 i 20 para,3) kao i kovani novac od 20 filera (helera) od gvožđa (1 apoen), koji je u prometu vredeo kao srpski novac od 5 para.4) Svi ovi apoeni austro-ugarskog kovanog novca su takođe zastareli 1932. godine (v. nap. 1);
- grčki kovani novac od nikla od 5,10 i 20 lepta (3 apoena), koji je u prometu vredeo kao srpski novac od 5, 10 i 20 para.5) Za sada nije poznato kada je ovaj novac povučen iz opticaja u našoj zemlji;
- bugarski kovani novac od nikla od 5, 10 i 20 stotinki (3 apoena), koji je u prometu vredeo kao srpski novac od 5, 10 i 20 para (v. nap. 5). Ni za ovaj novac nije poznato kada je povučen iz opticaja u Jugoslaviji.
Odluka da se u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca pristupi izradi prvog sopstvenog sitnog metalnog novca doneta je prvenstveno iz razloga što u opticaju nije bilo dovoljno takvog novca (mada nije zanemarljiv i razlog da država na razlici između troškova kovanja novca i njegove nominalne vrednosti “zarađuje”), iako je u to vreme u zemlji zvanično u opticaju bilo 32 apoena raznog sitnog novca, a i više, jer je austro-ugarskog, grčkog i bugarskog novca bilo istih apoena iz raznih godina kovanja. Novi sitni kovani novac nije bio potreban samo za “potkusurivanje”, već poseb-no za plaćanja pri kupovini manjih količina poljoprivrednih proizvoda, kod kojih su se cene izražavale upravo u sitnom novcu, u parama.
Rešenje o kovanju sitnog novca od 5, 10 i 25 para doneo je Ministarski savet, pod IBr. 21073 od 23. jula 1920. godine. Ovo rešenje nije zvanično objavljeno, ali je kasnije potvrđeno Zakonom o kovanju sitnog metalnog novca od nikla i game, od 30. decembra 1921. godine.6)
Prema članu 7. tog Zakona, izrada ovog sitnog metalnog novca bila je poverena fabrici “Metallwarenfabrik Arthur Krupp” iz Bernsdorfa kod Beča. Neki autori, međutim, smatraju da je ovaj novac iskovan u Parizu (I. Vučićević - S. Novaković, Kovanja i kovnice našegnovca 1868-1938, Numizmatičar, 8, Beograd, 1985, 91).
Tehnički podaci su sledeći:
Graveri matrica su bili Joseph Prinz (za avers) i Adolf Hofmann (za revers).
Opisi sva tri apoena ovog novca objavljeni su u dva propisa: u Zakonu (v. nap. 6) i u rešenju ministra finansija o puštanju ovog novca u opticaj.7) Ovi opisi se međusobno neznatno razlikuju u nekim pojedinostima. Ovde se daju opisi koji su kod tih detalja verniji stvarnim predstavama na novcu.
Kod sva tri ova novčića, na jednoj strani je u sredini brojčana oznaka odgovarajuće nominalne vrednosti krupnim arapskim brojevima “5” odn. “10” odn. “25”. Sa leve strane cifre je reč “ ”, a sa desne “PARA”. Iznad cifre je, prema Zakonu, “amblem trgovine u vidu dve sastavljene trube s novcem [ustvari dva roga izobilja - nap. aut.], koje deli Merkurov dvokrilni štapić”. Ispod cifre je godina kovanja”1920”.
Na drugoj strani sva tri apoena ovog novca je, prema Rešenju (v. nap. 7) “državni grb sa krunom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u okviru kruga izrađenog od sitnih tačkica na periferiji samoga novca”. - U literaturi se nailazi na podatak da je u državnom grbu za grb Slovenije uzet austrijski grb za Kranjsku - jednoglavi orao.8)
Jedna strana novca prema drugoj strani je pod 0°.
Obod kod komada od 5 i 10 para je gladak, a kod komada od 25 para nazubljen.
Zakonom o kovanju sitnog metalnog novca od nikla i game, iz decembra 1921. godine, kojim je samo potvrđeno ranije neobjavljeno rešenje Ministarskog saveta o kovanju ovog novca, iz jula 1920. godine (v. nap. 6), ministar finansija je bio ovlašćen da može iskovati:
- novca u komadima od 25 para u nominalnoj vrednosti od 12 miliona dinara;
- novca u komadima od 5 i 10 para u ukupnoj nominalnoj vrednosti od 18 miliona dinara, s tim da on izvrši raspored koliko od toga u komadima od 5 para, a koliko od 10 para.
Podaci o stvarno iskovanim količinama ovog novca sa oznakom godine kovanja 1920. razlikuju se, zavisno od izvora.
U pomenutom rešenju ministra finansija od 6. decembra 1920. godine (nap. 7) nalazi se i odredba da se ova tri apoena sitnog metalnog novca puštaju u opticaj postepeno.
Što se tiče povlačenja iz opticaja ovog novca od 5 i od 10 para, ministar finansija je 26. januara 1932. godine pod br. 5000/I izdao naređenje,9) prema kome:
- zamena novca od game Kraljevine SHS od 5 i 10 para počinje odmah;
- u zamenu za ova dva apoena novca iz 1920. godine izdavaće se prvenstveno novac u komadima od 25 para, a u nedostatku ovih i u komadima od 0.50, 1 i 2 dinara (iz 1925. god.);
- zamena će trajati do 30. novembra 1932. godine, posle kog roka ti komadi novca od 5 i 10 para gube svojstvo zakonskog sredstva plaćanja.
Kovani novac od 25 para iz 1920. godine nije ovom prilikom povučen iz opticaja i zamenjen, već je, naprotiv, korišćen kao zamena za komade koji se povlače od 5 i 10 para. Sa njegovim povlačenjem iz opticaja počelo se tek 1940. godine, na osnovu rešenja ministra finansija, kojim je određeno da povlačenje kovanog novca od 25 para iz 1920. godine traje od 21. novembra 1940. do 20 maja 1941. godine.10)
Autor: Jovan-Hadži-Pešić
Izvor: Jovan-Hadži-Pešić, Novac Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, NBJ, Beograd, 1995., str.63-67
1) Naredba ministra finansija br. 5000/P od 26. januara 1932. god., “Službene novine Kraljevine Jugoslavije - Dodatak”, br. 27-H1, 5. februar 1932., str. 99-100.
2) Pakfong je stara kineska legura bakra, nikla i cinka, u raznim srazmerama, poznatajoš pod imenima “kinesko srebro”, “alpaka” i dr.
3) Rešenje ministarstva finansija o primanju sitnog austro-ugarskog novca od 10 i 20 filira od nikla i pakfonga kao novca od 10 i 20 para, IBr. 12944 od 13. aprila 1920., “Službene novine”, br. 88, 21. april 1920., str. 5. - Ovo rešenje je naknadno potvrđeno Zakonom o tečaju austro-ugarskog sitnog metalnog novca, od 31. decembra 1921. godine, “Službene novine - Dodatak”, br. 276-HHH1H, 9. decembar 1922., str. 31.
4) Naredba Ministarstva finansija o primanju kovanog gvozdenog novca od 20 filira kao 5 para, IBr. 6428 od 22. maja 1921., “Službene novine”, br. 124, 4. juni 1921. str. 5. - I ova naredba je kasnije potvrđena Zakonom o tečaju austro-ugarskog sitnog metalnog novca (v. nap. 3).
5) Naređenje Ministarstva finansija, IBr. 3681 od 16. decembra 1919. god., “Službene novine”, br. 168, 23. decembar 1919., str 2.
6) “Službene novine - Dodatak”, br. 238-HHHI, 25. oktobar 1922., str. 4.
7) Rešenje IBr. 24642 od 6. decembra 1920. god., “Službene novine”, br. 276, 11. decembar 1920., str. 2-3. - Zanimljivo je da se u ovom rešenju ministra finansija u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca kao pravni osnov navodi i Zakon Kraljevine Srbije o srpskim narodnim novcimaiz 1878. godine.
8) Dušan Jovanović, Metalni novac Srbije, Crne Gore i Jugoslavije, Beograd, 1970., str. 22; Ranko Mandić, Katalog metalnog novca 1868-1984, Beograd, bez god. izd., str. 61.
Ključne riječi: kovani novac, Jugoslavija, 5 para, 10 para, 25 para, 1920.
Keywords: coins, Yugoslavia, 5 para, 10 para, 25 para, 1920.
English title: Coins of Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes of 5, 10 and 25 para dated 1920
Translate this article on English with Translate Google.
|
