Pješčano dno kanjona da Šej je najveće po površini medju svim američkim kanjonima. Široko je oko stotinu metara, mjestimično sa živim pijeskom, a vrlo često, u kišnim periodima, neprolazno. Kanjon ima oblik slova “V” – Sjeverni i Južni obod.

Ruševine naselja “Antelope House” nalaze se u dubokom usjeku. Nekada je ovdje bila 91 prostorija na četiri nivoa sa tri velike kive i nekoliko manjih. Anasazi su kamene zidove obojili vapnom i naslikali murale. Ovo je jedno od rijetkih naselja gdje se vide ostaci boje. U naselju je gradnja prestala 1270. i ubrzo je napušteno. Prema službenom vodiču “neki povijesničari tvrde da ih je velika poplava prisilila da se odsele. Drugi sugeriraju da su rat ili bolesti uzrokovali egzodus. Ali, niko točno ne zna.” Ime je dobilo po crtežu antilope na jednom od zidova; pretpostavlja se da je to djelo Navaho umjetnika iz 1830-ih.

“Ledge Ruin” je neveliko naselje izgrađeno u vrlo nepristupačnom usjeku. Iz daljine izgleda da su se zidovi Anasazija stopili sa kamenim liticama. Na ovoj visini ovo naselje bi bilo logičnije da bude prebivalištem za ptice nego za čovjeka.

Dvije pećine u liticama ispunjene i premošćene sa oko 78 prostorija i tri kive nose naziv “Mummy Cave”. Trokatni toranj se nalazi između pećina i njegova funkcija nije dosada ispitana. Ovo naselje je dobilo ime po dva mumificirana tijela zamotana u vlakna juka drveta koje su arheolozi pronašli 1882. U gradnji je vidljiv stil Mesa Verde Anasazija. Naselje je napušteno prije 1300. godine.

“Massacre Cave” je bilo poprištem sukoba između Navaho indijanaca i Španjolaca predvođenim Antonio de Narbonom 1805. godine. Bitka je trajala čitav dan i prema Narboni 115 indijanaca je ubijeno od kojih preko 90 Navaho ratnika; 33 su odvedena u zatočeništvo. Prema indijanskim izvorima broj ubijenih je točan, ali tvrdi se da su ubijeni bili žene, djeca i stari, jer su mlađi indijanci bili u lovu. Navaho ime za ovo mjesto je “Dvoje su pali”. Navodno je jedna indijanka u obrani naselja bacila jednog španjolskog vojnika sa litice pri čemu je i ona stradala.

Problemi za Navaho se nastavljaju i sa dolaskom američke armije. Pukovnik Kit Carson je u zimu 1863. blokirao kanjon, uništio skladišta sa hranom i sve domaće životinje, spalio voćnjake i ubio svakog Navaho na koga je naišao. Preostali izgladnjeli indijanci su se konačno predali, a Carson ih je odveo na dugi put (“Long Walk”) u rezervat u istočnom Novom Meksiku. Nakon četiri mizerne godine preživjelim indijancima je sporazumom dozvoljeno da se vrate u kanjon 1868. Da bi osigurali zaštitu ruševina Nacionalna agencija je preuzela vođene kanjona 1920. Danas je to Nacionalni park kojim zajedno upravljaju Navaho i državne agencije.

Naselje Anasazija nazvano “Prve ruševine” (First Ruins) sa dvije kive i desetak prostorija; napušteno je krajem XIII stoljeća, istovremeno sa svim ostalim iz svijeta Anasazija.

Litice su ovdje visoke sto pedeset metara. Otprilike na polovini, u otvoru među zidovima, ruševine naselja “First Ruin”. Ovo su bile prve ruševine na koje je arheolog Cosmos Mindeleff naišao 1882. i otud neinventivno ime “Prve ruševine”. Kameni zidovi formiraju deset prostorija i dvije kive. Datum napuštanja naselja je kraj XIII stoljeća.

Par kilometara dalje u sjeni ogromnih litica naselje “Junction Ruin”. Petnaest soba i jedna kiva. Naselje je okrenuto jugu, očigledno s namjerom da hvata sunčevu toplotu za hladnih zimskih mjeseci. Ruševine se nalaze na spoju (“junction”) dva klanca: “Mrtvih” (del Muerto) i da Šej.

“Sliding House” i “Face Rock” su manja naselja izgrađena visoko, u nepristupačnom dijelu klanca. Jedva su vidljiva sa dna kanjona.

“Spider Rock” (“paukova stijena”) je smješten na najvišim liticama kanjona: 330 metara iznad površine zemlje. Navaho legenda govori o novopridošlim Navaho indijancima koji su u kanjonu zatekli staricu. Ona ih je učila pletenju. Kasnije je postala njihovim božanstvom (“Žena-pauk”) koja stanuje na vrhu Paukove stijene.

Kinii--na-igai (White House, Casa Blanca, Bijela kuća) je “otkriven” 1849. ekspedicijom poručnika J.H. Simpsona. Navaho indijanci su naselju dali ime po bijelim okrečenim zidovima ruševina.

Skoro 200 metara stakleno ravnih zidova kanjona. U otvoru u liticama te u njihovom podnožju je ukupno 80 prostorija i četiri kive.

Pogled na naselje Anasazija “Bijela kuća” (White House), skriveno u usjeku impresivnih litica kanjona da Šej, Arizona.

…uredni i glatki bijeli zidovi naselja u sebi su skrbili za desetak Anasazi obitelji…muškarci su obilazili polja kukuruza, graha, skvoša i pamuka… žene su pravile keramičko posuđe, pamučnu odjeću i ceremonijalna odijela od pera… djeca su trčala po zaravni ispred naselja… uz njihovu viku se čuo lavež pasa koji bi jurili za puricama… kiva se pripremala za večerasnje spiritualne izlete vidovnjaka…

Nakon 1275. ni ovdje više nije bilo nove gradnje.

“Najljepše naselje kanjona da Šej, Bijela kuća, podignuta je na dva nivoa i sa četiri kive i 80 prostorija je skrbila za deset-petnaest obitelji Anasazija.

Sva naselja u kanjonu su ostala prazna i zauvijek napuštena od Anasazija. Isto kao i sva druga naselja u promjeru od tisuću kilometara. Goleme litice ovih kanjona nisu više bile dovoljne da zaštite populaciju Anasazija.

”Nakon 1275. naselja Anasazija su napuštena. Zašto? Iznenadne klimatske promjene? Prekobrojna populacija? Moderni arheolozi su još uvijek zbunjeni ovom misterijom.”

Zašto goleme litice i sunčeva energija više nisu bila dovoljna zaštita spiritualno i astronomski naprednim Anasazijima te su otišli bez traga u dubinu svemirske povijesti?.

Ruševine otkrivaju gradnju koja me svojim stilom podsjeća na Pueblo Bonito. Metar debeli zidovi sa bezbroj uredno obrađenih kamenih blokova. Na zidu litica piktograf koji pokazuje lik vidovnjaka, zaštitnika naselja.

Simbol vidovnjaka – zaštitnika naselja Bijela kuća sa podignutom desnom rukom.

Svako naselje Anasazija je imalo figuru vidovnjaka koji je bio njihov lider. U Čako kanjonu on je prikazan ispruženih ruku sa dva dvostruka kruga na rukama. Hopi indijanci to tumače kao “zajednicu koja je imala dva kruga migracija”. Mesa Verde figura ima luk iznad glave koji vjerojatno simbolizira “teški teret odgovornosti koji lider nosi”. Springerville piktograf prikazuje figuru ispod čijih je nogu pauk – vjerovatno pripadnost Paukovom klanu. U starom Oraibiju, među Hopijima, figura prikazuje podignutu desnu ruku – to se tumači kao odgovorni lider koji se brine da polja imaju dovoljno kiše. Simbol ovdje, u Bijeloj kući, je identičan onom u Oraibiju.

Svim stanovnicima naselja ovaj lik se urezao tokom njihovog života. I toliko puta su im oči završavale na njemu. Nakon osamsto godina, evo i ja dijelim nešto sa Anasazijima.