Blog "Hrvatska numizmatika" posvećen je numizmatici, znanstvenoj disciplini i sakupljačkom području koje obuhvaća kovani i papirni novac, žetone, medalje i slične predmete.
Coins of King Balaios
This aricle is written in Croatian. You can translate it to your language using Google Translate tool.
Ovaj novac je veoma zanimljiv za istraživanje, jer otkriva deo antičke balkanske istorije iz vremena rimskih osvajanja, o kojoj postoji malo podataka. Nema podataka u istoriji o ličnosti kralja Balajosa. Prvo kovanje novca sa naših prostora?
Ko je bio kralj Balajos?
Kralj Balajos je bio manji vladar helenističkog perioda, sa domenima na prostoru obalske zone današnje Crne Gore i centrom u Risnu u Boki Kotorskoj, i na ostrvu Hvaru sa centrom u grčkoj koloniji Faros, a možda je, neko kraće vreme, vladao i nad izvesnim severnijim priobalnim teritorijama. O njemu se zna veoma malo, odnosno samo ono što indirektno saopštava njegovo kovanje.
Novac ovog vladara su male bronze, većinom od lošijeg metala i zato najčešće slabo očuvane, a ne retko i nečitke. One nose uvek iste, a, za novac, u načelu prilično uobičajene predstave: na licu glavu vladara, a na poleđini sitnu figuru i oko nje kratak natpis; nisu naročto retke, ali ni preterano česte kao numizmatički nalaz. Poznat je i manji broj srebrnih primeraka, sa istim predstavama i takođe većinom slabije izrade. Sa takvim osobinama, novac kralja Balajosa na prvi pogled nije naročito privlačan.
Ipak, ovaj novac je veoma zanimljiv za istraživanje, i ako mu se s pažnjom i znatiželjom priđe, on polako otkriva deo antičke balkanske istorije iz vremena rimskih osvajanja, o kojoj praktično nema drugih neposrednijih vesti. Osnovna poruka novca u antici, kao, uostalom, i danas, je jasna: pravo na kovanje označava nečiju vlast i samostalnost, dok karakteristike kovanog novca otkrivaju brojne informacije o političkom i ekonomskom statusu svog izdavača. Izbor i stil predstava, vrsta i kvalitet kovanog metala s jedne strane, a s druge oblasti i mesta u kojima se primerci nekog novca mogu naći, uz druge specifičnosti - sve zajedno, upućuje na "duh vremena", odnosno na istorijske okvire i daje vredne informacije za numizmatička i istorijska istraživanja.
Tako izbor predstava na licu i naličju i njihov stil izrade upućuju na približne vremenske okvire emitovanja Balajosovog novca: radi se o tipično helenističkom kovanju, sa standardnom ikonografskom šemom: lik vladara na aversu, a na reversu legenda, sa imenom i titulom, oko figure paganskog božanstva - u ovom slučaju Artemide (koja nosi svetlost) sa bakIjom-lučom u desnoj ruci. U helenizmu se likovi vladara pojavljuju po prvi put na aversu novca, što je posledica značajnih pramena, naročito u kulturi i u društvenoj strukturi, a odražava se i na koncepciju poruke koju novac izražava svojim predstavama. Po stilu oblikovanja, lik Balajosa najviše podseća na portrete sa poznijeg novca dinastije Seleukida, helenističkih vladara udaljenih sirijskih oblasti. Značenje Artemide lučonoše, ili njoj srodne ilirske boginje čije ime nije zabeleženo, ostaje nepoznanica. Ova boginja se na novcu Balajosa pojavljuje u dve varijante:
a) dinamičnoj, ili borbenoj, sa dva koplja u levoj ruci, u kojoj je figura boginje predstavljena u profilu i u stavu trčanja sa iskoračenom levom nogom;
b) statičnoj, u kojoj je predstavljena s lica, u mirnom stavu, sa podbočenom levom rukom, a retko sa drugom bakljom u levoj ruci.
Dinamična varijanta se naziva i "rizonski tip", a statična "faroski", pošto je na arheološkim lokalitetima ta dva antička grada Balajosov novac prilično čest nalaz, ali su oba naziva samo konvencionalnog karaktera, pošto nema indicija da je u nekom od gradova kovan samo jedan, ili samo drugi tip.
Zašto nema istorijskih podataka?
Legenda na naličju takođe je tipično helenistička: sastoji se od jedne, ili, češće (na oko 70% poznatih primeraka), od dve reči: (novac) "Balajosov" ili (novac) "kralja Balajosa". Titula kralja, koja se na novcu pojavljuje posle Aleksandra Velikog, a koristi sve do rimske dominacije, jasno govori o rangu Balajosa. Ovde, međutim iskrasava osnovni problem vezan za kralja Balajosa - o vladaru takvog imena i statusa nema, naime, nikakvog pomena ni u jednom istorijskom izvoru, bilo istovremenom, iz doba helenizma, ili iz kasnijih epoha. Kada je i gde tačno Balajos mogao da vlada? Traženje odgovora pokreće niz manjih pitanja, pošto je, kako izgleda, gotovo sve u vezi sa Balajosom nejasno, ili neizvesno.
Lično ime Balajos (Ballaeus) može se naći, izuzev na novcu, još samo na jednom natpisu iz južne Italije, odnosno, ono je krajnje retko. Njegov smisao i poreklo - ilirsko ili drugo - nisu izvesni, ali bi ono moglo da znači "stanovnik Bale", grada u Makedoniji. Balajosov novac, međutim, za sada uopšte nije otkriven nigde u oblastima koje su pripadale antičkoj Makedoniji. Mesta na kojima se ovaj novac može naći nesumnjivo se vezuju za ilirske oblasti, naročito za istočnu jadransku obalu i njeno neposredno zaleđe, od Boke Kotorske na jugu, do srednje Dalmacije i njenih ostrva na severu, sa najvećom koncentracijom nalaza u Risnu i, manje, na Hvaru, tako da se osnovano pretpostavlja da je u ta dva grada i kovan. Pojava pojedinačnih primeraka zabeležena je u izuzetno širokom susedstvu: na desetak lokaliteta antičkih gradova duž cele italijanske jadranske obale, pa i na Sardiniji; zatim u antičkom gradu Kasope u današnjoj zapadnoj Grčkoj, ali retko na prostoru današnje Albanije; na severu je zabeležen kao nalaz čak u okolini Vršca i kod Kelebije. (videti kartu sa mestima nalaza)
Novac od bronze, a ne od srebra ili zlata
Šta je dovelo do ovakvog širenja, kada je Balajosov novac sitna bronza, a ne vredno srebro ili zlato, za koje se zna da neretko dospevaju i u oblasti veoma udaljene od mesta gde su iskovani? Odgovor na to pitanje vezan je za istorijsko tumačenje Balajosove vladavine, o kojoj, opet, može da se govori samo na osnovu tog istog novca. Kako, dakle, "očitati" istorijsko i političko okruženje i precizirati vreme Balajosove vladavine na osnovu elemenata koje može da nam pruži njegov novac? U kakvom je odnosu stajao prema ilirskim vladarima koje beleži pisana istorija? Gde je tačno vladao i nad kojim sve oblastima? Da li je u svim tim oblastima imao isti status, odnosno stepen vlasti, i da li je uvek bio kralj? S obzirom da na jednom delu njegovog novca ne stoji titula kralja uz ime, u nekim oblastima je možda bio kralj, a u nekim vladar drugog ranga? Ili je u toku jednog dela svoje vladavine bio kralj, a pre, ili posle toga. vladar nižeg stepena, bez prava na kraljevsku titulu? Ako se prihvati mogućnost da je u vladavini Balajosa bilo pramena kako u vrsti, ili stepenu vlasti, tako i u obimu teritorija pod njegovom vlašću, koja epoha i koje okolnosti bi davale mogućnosti za tako znatne promene u karijeri jednog vladara?
Odgovor nije lako dati, ali neki elementi upućuju na vreme pred Treći makedonski rat 168 g. p.n.e, posle koga Rimljani praktično preuzimaju dominaciju nad Balkanom. Prva polovina drugog veka p. n.e. je veoma nemiran period ne samo na Balkanu, već i u ćelom istočnom delu Sredozemnog basena, posle koga je znatno izmenjen odnos snaga, a Rimu širom otvorena vrata. Balajosovo kovanje verovatno pripada ovoj epohi, a glavni razlozi za takvu pretpostavku su sledeći:
a) antički istoričari, naročito Livije i Polibije, svedoče o burnom vremenu, kada su se neki manji oblasni vladari odmetali od kralja Ilira, Gencija, koga su dva poslednja makedonska vladara stalno pokušavala da privole na savezništvo, pripremajući se za veliki rat sa Rimljanima; to bi, dakle, bilo vreme kada su manji vladari imali prilike za pravljenje karijere i za sticanje ili prisvajanje prava na titule i privilegije, pa i na kovanje.
b) u ratnim uslovima se, po pravilu, mnogo kuje, pre svega zbog visokih troškova pripreme vojske; kvalitet metala je, međutim, neretko slabiji, a stil lošiji, odnosno, previsoki troškovi izazivaju inflatorne promene u kovanju: "kvarenje" kovnog metala i stila izrade, i snižavanje težinskog standarda,
c) veći obim proizvodnje inflatornog novca omogućio je da do nas dospe i relativno veći broj primeraka - pogotovo zato što takav novac ubrzo postaje gotovo bezvredan i izlazi iz upotrebe.
d) budući namenjen pre svega plaćanju vojnika, koji su u svim helenističkim vojskama regrutovani među brojnim varvarskim narodima, novac je, po završenoj vojnoj službi mogao da bude prenet kako u postojbinu najamnika, tako i u centre obližnjih oblasti.
Bio je kralj pre III makedonskog rata?
Tako bi Balajos bio savremenik Filipa V i Perseja, dvojice poslednjih makedonskih kraljeva, a možda i njihov saveznik. Bio bi, takođe, savremenik poslednjeg kralja Ilira, Gencija, a možda i odmetnik od njegove vlasti. Njegov odnos prema Rimljanima nije jasan, ali kovanje sa titulom kralja gotovo sasvim sigurno ne može da se stavi u period posle rimske pobede 168. godine p.n.e.
Ovakvim tumačenjem bi se pojasnili uzroci slabog kvaliteta Balajosovog kovanja i obimne monetarne produkcije, i našlo, bar približno, njegovo mesto u odnosu na poznate vladare i na vojno-političku situaciju tog vremena, iako još mnogo toga ostaje nepoznato.
Naši muzeji, izuzev Narodnog muzeja u Beogradu i Arheološke zbirke Crne Gore u Podgorici - pored nekoliko komada u Herceg Novom, Kotoru, Nikšiću, i Vršcu - gotovo i nemaju novac Balajosa u svojim numizmatičkim kolekcijama, ali ih imaju sve velke svetske kolekcije. Relativno skromna umetnička i tržišna vrednost stoje u jakom kontrastu sa istorijskim i monetarnim značajem Balajosovog novca, jer je to zapravo prvo kovanje sa naših prostora sa pravom novčanom upotrebom, koje je, pored toga, u značajnom broju primeraka dospelo prilično daleko od matične zone emitovanja i cirkulacije.
Širi izbor literature o Balajosovom kovanju može se naći u članku istog autora: Novac kralja Balajosa i Risanske kovnice iz Narodnog muzeja u Beogradu, Numizmatičar br. 16 (1993).
