Uvod u antičku numizmatiku
Introduction to the Ancient Numismatics
This aricle is written in Croatian. You can translate it to your language using Google Translate tool.
Još u veoma davna vremena ljudi su vršili razmjenu plodova svoga rada. Arheolozi su dokazali da je razmjene dobara bilo još u kameno doba. Postepeno, pri razmjeni, dolazi do usvajanja neke robe kao ekvivalenta za određivanje vrijednosti svih drugih roba. Tragove ovog "robnog" novca nalazimo u Ilijadi i Odiseji, spjevovima koji su sastavljeni između IX i VII vijeka prije naše ere. U Ilijadi Ahil daje kao nagradu pobjedniku u hrvanju jedan tronožac od bronze koji vrijedi 12 goveda, a pobijeđenom daje poslovima vještu robinju koja vrijedi 4 goveda. Ifidement je za svoju vjerenicu najprije dao 100 goveda, uz obavezu da će, iz svojih stada, dati još 1000 komada koza i ovaca. U Odiseji Laert daje za robinju Eurikliju 20 volova.
Tokom vremena dolazi do zamjene stoke, koja je vršila funkciju "novca" simbolom, goveđim kožama. Daljnjim razvitkom počinju se upotrebljavati razni metali, kao sredstva razmjene. Naravno, ovaj metal u prvo vrijeme upotrebljavan je u neobrađenom stanju i samim tim imao je različite oblike i težinu pa je stoga svaki put njegova težina, odnosno vrijednost, provjeravana mjerenjem. U svojoj daljnjjoj upotrebi metal počinje da se obrađuje u blokove, koji su vrlo često imali formu kože, naravno manjih dimenzija. Ovi komadi metala, pretežno bakra, nazvani "talent" nađeni su na Kritu, Kipru, u kontinentalnoj Grčkoj, Sardiniji. Bakreni talent nađen pri iskopavanju Knososkog dvorca na Kritu (XIV vijek prije n.e.) imao je težinu od 25 kg i vrijedio je koliko jedan bik.
Početkom VII i VI vijeka pnje naše ere nestaju iz upotrebe ovi grubo obrađeni blokovi bakra, ustupivši mjesto kovanom novcu. Da bi metalna pločica postala novac, nije bilo dovoljno samo usaglasiti njenu težinu s jedinicom određenog težinskog sistema, nego je ona postala novac tek onda kada je na svojoj površini dobila oznaku težine, kvalitete. Jedan od glavnih razloga koji je doveo do pojave novca je razvoj sitne trgovine i saobraćajnih veza. Naravno, prijelaz od odlivka metala k kovanom novcu izvršen je preko čitavog niza stupnjeva.
Prvi kovani novac koji bi odgovarao današnjim predstavama i pojmovima, bio je novac koji je kovan u Lidiji od strane kralja Gigesa (685 - 652 g.p.n.e.) iz dinastije Mermnada oko 650. godine p.n.e. Ovaj novac izrađen je od elektruma, prirodne legure srebra i zlata, koji se nalazio u pijesku rijeka Hermas i Paktol. Na ovom novcu otiskivana je predstava lava - heraldičkog simbola prijestolnice Lidije, grada Sarda. Kovanje ovog novca postalo je masovnije tek u vrijeme kralja Aliatesa (610 - 661 g.p.n.e.).
Legura od koje se počeo izrađivati prvi novac, elektrum, nazvana je tako uslijed svoje boje, slične ćilibaru (jantaru). Odnos srebra i zlata u ovoj prirodnoj leguri prema starijim izvorima (Plinije, Isidor Seviljski) bio je 4:1 ili 3:1. U stvari, sadržaj čistog zlata u elektrumu je veoma nepostojan i varira od 69% do 16% i do danas je ostalo nepoznato na koji se način novac s tako nepostojanim sastavom metala mogao koristiti s više ili manje čvrstim kursom.
Tokom kasnijeg kovanja javljaju se i druge predstave kao što su: lav, bik, foka, tuna ili cvijet koji predstavljaju, grb ili amblem pojedinih gradova u kojima je novac kovan. Ovaj prvi novac imao je nepravilan oblik, sličan zrnu boba s približnom težinom od 14 grama.
Jedno od najvažnijih obilježja ovog novca je u pravom smislu riječi bilo u tome što je na njega stavljen žig čime je on dobio u povjerenju, pa umjesto da se prilikom svake upotrebe mjeri, kao ranije, počeo je samo da se broji što je predstavljalo veliku olakšicu pri trgovini.
U drugoj četvrtini VI vijeka prije naše ere dolazi do daljeg razvoja antičkog novčarstva kada Krez (561 - 546 g.p.n.e.) počinje da kuje zlatne "krezide" čija je težina bila 8,17 grama. Tokom kasnijih vremena, naročito u istočnim dijelovima starog svijeta, zlatni novac se kuje više manje redovno.
Inače, što se tiče zlata pa i srebra, svako dodavanje drugih metala, manje vrijednih, nije se primjenjivalo. Sav novac, bio to zlatni ili srebrni, kovao se od veoma čistog metala, zlatni od 98% a srebrni ne manje od 95%. Uporedo sa zlatnim novcem u upotrebi je bio i srebrni koji se u pojedinim slučajevima, kao kada je u pitanju atenska „tetradrahma", može smatrati prvim "međunarodnim novcem" obzirom da je bio veoma rasprostranjen.
Jedan od jeftinijih metala koji je našao široku primjenu u antičkom novčarstvu je i bakar. Istina, u općoj upotrebi kao pomoćni novac, upotrebljavan na lokalnom tržištu. Novac izrađen od ovog metala pojavio se početkom IV vijeka p.n.e. U antičkoj metalurgiji razlikuje se veliki broj raznih legura bakra s drugim metalima od kojih je izrađivan novac pa tako razlikujemo eginski, korintski, deloski i drugi bakar.
Primjena nikla može se konstatirati samo u kovnici grčkih careva Baktrije. Poznat je novac izrađen od legure 78% bakra i 20% nikla careva Evtidema II i Agafokla. Ovaj novac je kovan početkom II vijeka prije n.e. i kako istovremeno postoje i čisto bakreni i srebrni primjerci novca istih careva, danas nije moguće odrediti njihov odnos međusobno.
Željezo u obliku kvadratnih štapića (obolos) upotrebljavalo se kao novac još u najstarije vrijeme i od naziva ovih štapića potiče i naziv kasnije novčane jedinice. U historijskoj epohi željezo se za izradu novca upotrebljava samo sporadično. Poznati su veoma rijetki primjerci novca od ovog metala kovani od strane gradova s Peloponeza-Tegeja, Argosa i Here. Svojim stilom izrade ovaj novac spada u IV vijek p.n.e.
Kalaj i olovo u antičkoj monetnoj tehnici nisu se primjenjivali. Ovi metali upotrebljavali su se samo za izradu tesera koje su služile kao markice za ulazak u pozorište, za dobijanje hrane i kao druga vrsta novčanih surogata.
U antičkoj Grčkoj novac su kovale mnoge male države, gradovi pa i hramovi. Naime, Grčka nije bila jedinstvena država, nego se sastojala od niza nezavisnih gradova-država (polisa). Kada danas govorimo o Grčkoj mi imamo u vidu ne samo kontinentalnu Grčku, nego i gradove koji su se nalazili na obaali Male Azije, mnogobrojnim ostrvima Sredozemnog mora, na Siciliji, Južnoj Italiji i Sjevernoj Africi. U periodu od VII do III vijeka p.n.e. samostalni novac je kovalo oko 1400 gradova i oko 500 vladara. Do ovoga je došlo uslijed toga što se vlastiti novac smatrao znakom samostalnosti. Kao posljedica ovoga u Grčkoj i njenim kolonijama, rasutim po cijelom Mediteranu, u opticaju je bilo dosta različitog novca, ali su samo pojedine vrste imale "međunarodni" karakter, kao npr. Atenski srebrni novac s predstavom Atenine glave na aversu i sovom na reversu. Ovaj tip novca uveden je 556. godine p.n.e. u vrijeme vladavine Perzistratesa.
Već od samih početaka kovanja pojedini gradovi uzimaju određene simbole kao svoje ambleme koji su vrlo često u tijesnoj vezi s njihovim imenom, pa tako srećemo:
• kornjača --- o. Egina
• sova --- g. Atena
• kraba --- g. Agragent
• bik --- g. Sibaris
• amfora --- otoci Eginskog mora
• ruža --- o. Rodos
• grifon --- o. Hios, Teos, g. Abdera
• pčela --- g. Efes
• tuna --- g. Kizik
• foka --- Fokida
• divlji celer --- g. Selinunt
• lav --- g. Milet, Regia, Leontin, Samos, Pantikopej
• pegaz --- g. Korint
• klas --- g. Metapont
• tronožac --- g. Kroton
• štit --- Beotski savez
• grozd --- o. Tenos
• lira --- o. Delos
• list --- g. Kampir na Rodosu
• glava bika --- Fokida
• jabuka --- Melos
• nar --- Sid
Osim mnogobrojnih kovnica, na ovom velikom prostranstvu gdje su postojali grčki gradovi i kolonije, u upotrebi su bili i različiti novčani sistemi. Od njih su najvažniji:
I. Miletski sistem (VII - VI vijek p.n.e.). Osnovna novčana jedinica je stater od 14 grama. Kovane su nominale od 1, 1/2, 1/4, 1/3, 1/6, 1/12, i 1/16 dijelova statera. Ovaj sistem je bio u upotrebi na zapadnoj obali Male Azije.
II. Fokiski sistem (VI - IV vijek p.n.e.). Osnovna novčana vrijednost mu je stater od 16 grama. Kovane su nomina le od 2 i 1 drahme te obol. Najmanja jedinica je bila 1/96 statera. Nakon razaranja Mileta (494. god. p.n.e.) od strane Perzijanaca ovaj sistem se je prestao koristiti.
III. Perzijski sistem (VI - IV vijek p.n.e.). Kod ovog sistema stater (sikl) je imao težinu od 8,4 gr. Kovane su monete od zlata (darik) i srebra (sikl). Težina srebrnog sikla je bila 5,6 gr. Zlatni novac je nazvan po caru Danju I, za čije vladavine je počelo njegovo kovanje.
IV. Eginski sistem (VII - VI vijek p.n.e.). U ovom sistemu stater je imao težinu 12,14 gr. i kovan je od srebra. Sistem je bio u upotrebi na Kikladskim otocima, u sjevernoj i srednjoj Grčkoj, Peloponezu, Megari, Delfima i Olimpu.
V. Eubejski sistem (od VII vijeka p.n.e.). Osnova ovog sistema je bila drahma težine 4,366 grama. Poslije Solonove reforme iz 594. godine p.n.e. kada se u Ateni prešlo s eginskog na eubejski novčano-težinski sistem, odnos vrijednosti u njemu je bio:
• talent (60 mina) = 26196 grama
• mina (100 drahmi) = 436,6 grama
• drahma (6 obola) = 4,366 grama
• obol =0,728 grama
• halk = 0,091 gram
U upotrebi je ovaj sistem i na Siciliji. Poslije stvaranja Atenskog saveza nazvan je saveznim sistemom. Filip Make-donski primjenio je eubejski sistem za kovanje zlatnog novca (stater od 0,6 grama). Aleksandar Makedonski kovao je i zlatni (stater) i srebrni (drahme, tetradrahme) novac u ovom odnosu:
• 1 zlatni stater = 20 srebrnih drahmi = 5 srebrnih tetradrahmi.
VI. Korintski sistem (od VII vijeka p.n.e.) je u stvari eubejski sistem s tim što se stater dijelio na 3 a ne na 2 drahme.
VII. Feničanski sistem. Osnova ovog sistema je bila drahma čija je težina 3,3 - 3,47 grama.
VIII. Rodoski sistem. Kod ovog sistema kovana je drahma s težinom od 15 - 15,5 grama. U upotrebi je bio u Meziji, Joniji, Lidiji, Frigiji, Pergamu, Efesu. Bez obzira u kojem sistemu je kovan zlatni stater, kao osnovna novčana jedinica, on se dijelio na manje dijelove, bilo da su stvarno kovani ili su bili samo obračunska jedinica:
• stater
• hemistater = 1/2 statera
• trite = 1/3 statera
• hekta = 1/6statera
• hemihekta = 1/12 statera
• mishemihekta = 1/24 statera
Mnogo razvijeniji i složeniji sistem nominalna razvio se u onim novčanim sistemima gdje je osnovu činila srebrna drahma:
• 10 drahmi = dekadrahma (ima komemorativni karakter)
• 4 drahme = tetradrahma (veoma rasprostranjena)
• 2 drahme = didrahma (malo upotrebljavana)
• drahma = osnova sistema koja se dijeli na 6 obola
• 5/6 drahme = pentobol (5 obola)
• 2/3 drahme = tetraobol (4 obola)
• 1/2 drahme = triobol ili hemidrahma (3 obola)
• 1/3 drahme = diobol (2 obola)
• 1/4 drahme = trihemiobol (dopunska jedinica 1,5 obola)
• 1/6 drahme = obol, koji se dijeli na manje vrijednosti i to:
• 3/4 obola = trioemorion (1/8 drahme)
• 1/2 obola = hemiobol (1/12 drahme)
• 3/8 obola = trihemitertamorion (1/16 drahme)
• 1/4 obola = tertamorion (1/24 drahme)
• 1/8 obola = hemitertamorion (1/48 drahme)
Sve navedene nominale nisu kovane istovremeno, a ni u istim državama.
Cjelokupna historija kovanja antičkog grčkog novca može se podijeliti na osnovi stilskih i tehničkih karakteristika na nekoliko velikih perioda.
ARHAJSKI PERIOD - (VII - sredina VI vijeka p.n.e.). Novac u ovom periodu često ima nepravilan oblik s legendom samo na jednoj strani, na drugoj strani je "Quadratum incusum". Predstave su vrlo uprošćene i preovladavaju biljni i životinjski elementi. Natpisi su vrlo rijetki i to obično samo po nekoliko slova od imena grada ili države. Ovakav novac je npr. novac Lidije i Egine.
KLASIČNI PERIOD - (od sredine VI - 30-e godine IV vijeka p.n.e.). Tehnika kovanja novca je veoma usavršena i on dobija okrugli oblik. Predstave i tekst su utisnuti na objema stranama. Sama izrada je na veoma visokom umjetničkom nivou, prava mala umjetnička djela. Sreće se veliki broj predstava i motiva iz svih oblasti ljudskog života kao i iz mitova. Za izradu novca upotrebljava se zlato, srebro a krajem ovog perioda u upotrebu ulazi bakar i bronza.
HELENISTIČKI PERIOD - (kraj IV - II vijeka p.n.e.). Novac tokom ovog perioda vrlo često je čankastog oblika. Natpisi su česti i mnogobrojni. Pored imena gradova ili vladara na novac se stavljaju imena, monogrami ili simboli magistara. Pojavljuju se i individualni portreti vladara.
IMPERATORSKI PERIOD - (II vijek p.n.e. - IV vijek naše ere). Ovaj period karakterizira pravilna forma novca. Na aversu se obično nalazi lik imperatora dok je na reversu božanstvo sa svojim atributima, vojne scene, mitološke scene ili arhitektonske predstave. I prikazi i tekst su šablonizirani. Očigledan je veliki pad kako umjetničkog tako i tehničkog nivoa izrade novca.
Proučavanje antičkog grčkog novca daje ogromne mogućnosti za bolje upoznavanje svijeta u kojem je on stvaran. Na njemu se kao u ogledalu oslikava kultura, vjerski i privredni život vremena kada je stvaran. Vrlo često novac ovog perioda je i jedini izvor saznanja kako je izgledala neka građevina ili skulptura koje su nestale tokom vremena. Zahvaljujući novcu do naših dana su stigli i prikazi Pitagore koji sjedi pored globusa kao i Heraklita koji stoji u pozi oratora, što su jedini njihovi prikazi obzirom da do danas nije sačuvana ni jedna njihova skulptura ili portret.
Grčki novac nije važan samo zbog toga što su se na njemu do danas sačuvali prikazi mnogih uništenih umjetničkih djela, nego i zbog toga što je i sam taj novac djelo umjetnika. Pri izradi kalupa za novac učestvovali su mnogi znani i neznani umjetnici toga vremena. Ovo posebno dolazi do izražaja na vrhuncu numizmatičke umjetnosti od 415 - 405. gqdine p.n.e. na novcu kovanom na Siciliji. Gradovi na tom otoku prosto su se takmičili u savršenstvu izrade i prikaza na novcu, a umjetnici koji su ih radili potpisivali su svoja djela, što inače nije slučaj u klasičnoj numizmatici. Tako danas znamo da su u Sirakuzi radili Eumenas, Kimon, Euklidos i Sosion, u Katani, Heraklides, u Naksosu, Prokles a u Agrigentumu Mir.
Proučavajući helensku numizmatiku pomaže nam da dobijemo odgovore ne samo iz političke historije, nego veoma mnogo i iz historije umjetnosti, arhitekture i drugih oblasti djelatnosti ljudi toga vremena.
Autor: Slavoljub Petrović
Izvor: Obol, br. 42, HND, Zagreb, 1990.
Ključne riječi: kovani novac, kovanice, antički novac, Grčka
Keywords: coins, ancient coins, Greece
Hrvatski numizmatički forum - rasprave iz svijeta numizmatike.
|
