Results for keyword: poreska uprava crne gore

---

Click here: Portal eUprave Crne Gore

---

Fiskalnom startegijom utvrđuju se glavni fiskalni ciljevi koji se žele postići u srednjem roku i predstavlja osnovu za planiranje srednjoročnih i godišnjih politika. S tim u vezi, u narednom periodu posebna pažnja treba da bude posvećena unapređenju kvaliteta samih izvještaja o sprovedenoj analizi procjene uticaja propisa. Spisak korisnika kojima su dodijeljeni poslodavci u prvom krugu možete preuzeti.

Poreska uprava Crne Gore 20170305. Hvala što ste posjetili sajt Centralnog registra privrednih subjekata Poreske uprave. Ukupno 11 aktivnosti i podaktivnosti, čiji je završetak bio planiran prije marta 2018. Text link: PORESKA UPRAVA CRNE GORE - Tag - Vijesti.

Stručno osposobljavanje lica sa stečenim visokim obrazovanjem - Mehanizmi za koordinaciju reforme javne uprave su uspostavljeni.

De HTTP-headers van euprava. Dit soort verbindingen genaamd nofollow koppelingen. Je moet ook nofollow-tag toe te voegen aan de links, je denkt dat het niet nodig heeft. De links op de andere websites worden genoemd external link. Je moet niet te veel externe links op uw website. Andere verstandig dit zal uw website een negatieve invloed. Het is heel belangrijk om foto's te gebruiken op uw website om de belangrijkste concepten van uw website. Dit zal uw potentiële bezoeker aantal te verhogen. Zoekmachines begrijpen van de foto's van hun alt-tags. Als er geen alt-tag, zoekmachine niets uit het beeld te begrijpen. Dat is waarom je alt tag moet gebruiken op je alle foto's, die u in uw website te gebruiken. Het is van cruciaal belang om alt-tag te gebruiken en om ervoor te zorgen dat zoekmachines weten waar je het over hebt. Title Count Total Link Count 6 Title Link Count 1 No-follow Link Count 0 Internal Link Count 0 External Link Count 0 Image Count 0 Alt Image Count 0 Title Image Count 0 Website IP Informatie Domein is u of uw bedrijf ID op het internet, wanneer u een aanvraag om verbinding met internet, zullen ze je protocol nummer. Deze zogenaamde IP-adres Internet Protocol Number. Elk apparaat dat is aangesloten op internet heeft een IP-nummer. Elke computer moet een IP gebruikt om verbinding met andere computers. Bijvoorbeeld IP-adres van uw computer is 195. De andere computers vind je met dit nummer. Domein is slechts schijn van deze nummers. Webmasters, publicisten en advertentienetwerken beoordelen van uw website die baseren op Alexa Rank schatting van uw website of online dagboek. Op de off kans dat je site die een hoge bekendheid, zowel je meer gast verdwenen en je pick-up hoog voordeel op promoties die je laten zien. We ontdekten aggregaat 30+ domeinnamen. De sites die in het midden van 2,642,403 and 2,232,383 de rol net voor of na euprava.

Državni portal eUprava
Rok za podnošenje prijave za porez na dobit na prihode koje po osnovu kapitalnih dobitaka i po osnovu zakupa i podzakupa nepokretnosti i pokretnih stvari ostvari nerezidentni obveznik, kao i na prihode ostvarene po osnovu namirenja potraživanja u postupku izvršenja, odnosno u svakom drugom postupku namirenja potraživanja, je 30 dana od dana ostvarivanja prihoda. U produžetku slijede osnovne informacije o strateškom okviru reforme javne uprave u Crnoj Gori. Title Count Total Link Count 6 Title Link Count 1 No-follow Link Count 0 Internal Link Count 0 External Link Count 0 Image Count 0 Alt Image Count 0 Title Image Count 0 Website IP Informatie Domein is u of uw bedrijf ID op het internet, wanneer u een aanvraag om verbinding met internet, zullen ze je protocol nummer. Zahtev se podnosi na obrascu REF-G, najranije 20 dana po isteku meseca u kome su nabavljeni derivati nafte i biotečnosti. Kada je riječ o unapređenju zakonitosti u radu organa državne uprave , djelovanje upravne inspekcije, kao sistema unutrašnje inspekcijske kontrole, od velikog je značaja. Het is van cruciaal belang om alt-tag te gebruiken en om ervoor te zorgen dat zoekmachines weten waar je het over hebt. Poslije prijave na portalu eUprave moći ćete pokrenuti elektronski servis za registraciju Rukovaoca zbirke na ovoj adresi:. Korisnici Programa potpisaće ugovore sa poslodavacima do 15. Nadamo se da će vam informacije sa portala CRPS biti od koristi u postupku registracije, kao i u svakodnevnom pravnom i poslovnom prometu. Međutim, jedan od problema je i to što nije definisana obaveza da se popunjavanje radnih mjesta u državnim organima može vršiti samo u skladu sa kadrovskim planom. Stručno osposobljavanje lica sa stečenim visokim obrazovanjem SAOPŠTENJE: Još 86 visokoškolaca dobilo poslodavca u drugom krugu prijava Prijavljivanje za Program stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem je završeno, a nakon drugog kruga prijava, još 86 svršenih visokoškolaca je dobilo poslodavca, dok je 190 ostalo bez poslodavca, usljed nekompatibilnosti potreba korisnika i tražnje poslodavaca. Strateški dokumenti nijesu međusobno u dovoljnoj mjeri povezani, i ne postoji jedinstveni dokument koji sublimira ključne ciljeve Vlade i pojedinih resora.

[Besplatne jebacine|Programi za upoznavanje poruke|Kucni video dare bubamare]

Oznake: Pretraga, po, nadležnom, organu

Stanovi u Rijeci – iznajmljivanje stanova u Rijeci

---

Click here: Burza mali oglasi iznajmljivanje stanova

---

Ponuda stanova u ovom pomorskom gradu zaista je velika i raznolika. Iznajmljivanje stanova može biti težak i kompliciran zadatak kako za kupca tako i za osobu koja stan iznajmljuje.

Automatski na web stranici stanovi će se sortirati tako da će vam biti prikazani samo oni koje ste odabrali. Zanima vas stan u Rijeci ili u Primorsko-goranskoj županiji? Bez obzira tražite li malu sobicu za najam, garsonjeru, stan od 50-tak kvadrata ili veći i luksuzan stan budite sigurni da vam ovaj grad ima što za ponuditi.

Pretraži kategorije - Dobar oglas, lokacija, namještenost stana i blizina grada najvažniji su elementi za uspješnost prodaje. Najbolja ponuda stanova za iznajmljivanje i kupnju u Rijeci nalazi se upravo na web stranici Burza nekretnina.

Najbolja ponuda stanova za iznajmljivanje i kupnju u Rijeci nalazi se upravo na web stranici Burza nekretnina. Zanima vas stan u Rijeci ili u Primorsko-goranskoj županiji? Pogledajte ponudu i odaberite stan koji zadovoljava sve vaše kriterije. Rijeka je treći po veličini grad u Hrvatskoj i najveća hrvatska luka. Ponuda stanova u ovom pomorskom gradu zaista je velika i raznolika. Bez obzira tražite li malu sobicu za najam, garsonjeru, stan od 50-tak kvadrata ili veći i luksuzan stan budite sigurni da vam ovaj grad ima što za ponuditi. Iznajmljivanje stanova može biti težak i kompliciran zadatak kako za kupca tako i za osobu koja stan iznajmljuje. Dobar oglas, lokacija, namještenost stana i blizina grada najvažniji su elementi za uspješnost prodaje. Zadatak svakog kupca je dobro postaviti ciljeve i tražiti točno one stanove koji zadovoljavaju kriterije. Automatski na web stranici stanovi će se sortirati tako da će vam biti prikazani samo oni koje ste odabrali. Na taj način nećete gubiti vrijeme i pregledavati sve stanove. Kada pronađete nešto što vam odgovara, odmah kontaktirajte vlasnika i pogledajte stan u živo te se odlučite za najam. Burza nekretnina djeluje na hrvatskom tržištu od 1996. Temeljem Kodeksa etike poslovanja članovi Burze podržavaju profesionalno i korektno poslovanje na tržištu i odnose prema klijentima i drugim subjektima u djelatnosti.

Burza reklamni spot
Ponuda stanova u ovom pomorskom gradu zaista je velika i raznolika. Zadatak svakog kupca je dobro postaviti ciljeve i tražiti točno one stanove koji zadovoljavaju kriterije. Pogledajte ponudu i odaberite stan koji zadovoljava sve vaše kriterije. Iznajmljivanje stanova može biti težak i kompliciran zadatak kako za kupca tako i za osobu koja stan iznajmljuje. Kada pronađete nešto što vam odgovara, odmah kontaktirajte vlasnika i pogledajte stan u živo te se odlučite za najam. Najbolja ponuda stanova za iznajmljivanje i kupnju u Rijeci nalazi se upravo na web stranici Burza nekretnina. Temeljem Kodeksa etike poslovanja članovi Burze podržavaju profesionalno i korektno poslovanje na tržištu i odnose prema klijentima i drugim subjektima u djelatnosti. Automatski na web stranici stanovi će se sortirati tako da će vam biti prikazani samo oni koje ste odabrali. Zanima vas stan u Rijeci ili u Primorsko-goranskoj županiji? Dobar oglas, lokacija, namještenost stana i blizina grada najvažniji su elementi za uspješnost prodaje. Burza nekretnina djeluje na hrvatskom tržištu od 1996.

[Najbolji triler filmovi|Naucna fantastika filmovi|Kako upoznati nove ljude u beogradu]

Oznake: Pretraži, kategorije

Otok Korčula

---

Click here: Smokvica korcula plaze

---

Very warm and kind reception, all the staff tries to fulfill all your needs, but unostentatious, that is very helpful for relaxing. Nahaja se v zalivu Tatinja, kjer je tudi kamniti pomol. Neposreden stik Vam nudi možnost, da se z bodočim najemodajalcem povežete in na najbolj neposreden način odpravite vse morebitne nejasnosti in dvome.

U svrhu analize ankete samo skupni rezultati mogu biti prikazani trećim licima. Z Vela Luky je dostupné koupání na ostrůvcích Ošjak a Proizd. V době řecké kolonizace bylo pěstování vinné révy velice důležité pro hospodářství na ostrově.

Smokvica - wyspa Korcula - Proto se jí říká někdy Černá Korčula.

Pláže na ostrově Korčula Krásné zátoky ostrova Korčula s průzračným mořem jsou oázami klidu ve spojení s přírodou a její bujnou vegetací. Ostrov Korčula má oblázkové, písčitooblázkové a písečné pláže nebo přírodní skalnaté pobřeží. Na severní straně Korčuly jsou díky vanoucím větrům velké vlny, hlavně v odpoledních hodinách. Naproti tomu jižní klidná strana nabídne mírné moře a pobřeží s oblázkovými plážemi. Písečné pláže najdete v Lumbardě. Písečná pláž Bilin žal, Lumbarda Oblázková pláž, centrum Lumbardy Pláže Prigradica Nejlepší pláž v Prigradici je za přístavním molem a je vhodná pro rodiny s malými dětmi. V zálivu tohoto letoviska je ještě jedna menší oblázková pláž. V ostatních částech Prigradice je pobřeží z plochých kamenů, ale upravené majiteli domů tak, aby se dalo pohodlně vstoupit do moře. Zpravidla jsou zde zbudovány schůdky do moře a betonové plochy pro slunění. Menší oblázková pláž v srdci zálivu Prigradice Oblázková pláž za molem, Prigradica Oblázková pláž za molem, Prigradica Pláže na jižním pobřeží Prižba má dvě pěkné pláže. U poloostrova Ratac je krásná dlouhá písčitooblázková pláž Javna. Místo je vhodné pro koupání s malými dětmi. V okolí apartmánových domů v Přižbě je skalnaté pobřeží, ale upravené pro koupání. Oblázková pláž u poloostrova Prišćapac je rozdělena malým polostrůvkem na dvě části. Oblíbené je zde i šnorchlování a pro pokročilejší potapěče zde služby nabízí místní potapěčské centrum. Další hezká zátoka Bačva s oblázkovou pláží je 14 km od města Korčula. Vede k ní ale úzká cesta a v létě není jednoduché se tam pro velký provoz dostat. Po stranách jsou přírodní útesy a je možné zde pozorovat mořské ryby a rostliny. Léčebnými účinky bahna je známá zátoka Istruga v blízkosti letoviska Brna. Písčitooblázková pláž Javna, Prižba Písčitooblázková pláž u poloostrova Prišćapac, Prižba Vybetonované plochy pro slunění se schody do moře, Prižba Pláže u Vela Luky Zátoka Mikulina Luka s průzračným mořem a oblázkovou pláží se nachází 5 km za Vela Lukou. Z Vela Luky je dostupné koupání na ostrůvcích Ošjak a Proizd. Ošjak je téměř celý zalesněn a koupání zde je na přírodních skaliskách. Proizd je větší, má oblázkové pláže, ale je vzdálenější od Vela Luky. Na ostrůvky se lze dostat pronajmutým člunem.

Visit Smokvica & Brna , Island Korčula, Croatia
Léčebnými účinky bahna je známá zátoka Istruga v blízkosti letoviska Brna. Produžetkom ceste uz južnu obalu prema zapadu prolazi se uz turističko-apartmansko naselje Prišćapac s lijepim plažama, zatim uz uvale i gdje se osim hotela u borovoj šumi nalaze brojni obiteljski pansioni i kuće. Pool small but clean, plastic pool chairs. Plaža Pupnatska Luka - Pupnat Pupnatska Luka je eden od mnogih lepih, na južni obali. Výlety z ostrova Korčula Lodní výlety doporučujeme zejména z větších měst. Na ni veliko plaž, kot na drugih okoliških otokov, predvsem saj je obala otoka strma in skalnata, zlasti na južni obali otoka, ki je s pogledom na odprto morje. If you want night clubs, animators, boutiques etc. Stala se samozřejmou součástí zdejší mořské stravy. Upside: For the price, this is an awesome hotel. Otok Korčulu okruľuje kristalno čisto more, a njegova razvedena obala prepuna je manjih i većih uvala sa skrivenim ili onima viąe posjećenim plaľama. Oni imaju još 3 druge plaže i slobodni su otići tamo ako im smeta :D Ljetovali smo na otoku krku i posjetili tnudističku plažu i bilo nam je zaista prelijepo, također prije nokoliko godina bili smo i u Crikvenici, točnije mjesto Dramalj i poluotok Kačijak gdje s enalazi nudistička plaža.

[Smokvars|Veze preko interneta (1)|Iznajmljivanje stanova beograd vozdovac]

Oznake: Pláže, naš, ostrově, Korčula

Contrôle Uptime

---

Click here: Cafe montenegro forum

---

Nous utilisons la régie de publicité de Google Adsense pour afficher différents types de banničres sur les pages du site sans aucune fenętre ou publicité intrusive. Un cookie est un petit fichier texte sécuritaire téléchargé dans le navigateur et généré par les sites afin de rendre avant tout l'expérience utilisateur plus efficace. Puisque votre site Web n'utilise pas HTTPS, il sera probablement moins bien classé que vos concurrents l'utilisant. Du côté italien, trčs peu d'abris hors marinas.

Vous pouvez vérifier que votre fichier robots. Ŕ déguster La charcuterie : ŕ déguster avec modération!

Coűt de la vie au Montenegro - A: Jer su im roditelji svinje. C'est ici que se trouvent la majorité des hôtels, d'un bon standing, mais dont l'architecture massive gâche quelque peu le site!

Avant de partir La ville de Budva est un site exceptionnel sur la côte adriatique et l'une des plus anciennes villes de la Méditerranée. Les remparts de la ville datent du XVčme sičcle. La vieille ville se compose de petites places et de ruelles étroites. On a découvert non loin du coeur de la ville des nécropoles grecques et romaines renferment des bijoux en or et argent, des vases de verres et de céramiques. L'église Saint-Ivan VIIčme sičcle , le monastčre bénédictin Santa Maria de Punta et l'église de la Sainte Trinité sont ŕ visiter. Les remparts et les tours qui protčgent la vieille ville servent de décors pendant le festival de théâtre de Budva-Grad. Les Vénitiens ont laissé leurs traces en dominant la ville pendant plus de 300 ans. Il fait bon se perdre dans ses ruelles avant de s'installer en terrasse et d'écouter de la musique. Le soir, la vieille-ville s'anime : les nuits de Budva sont d'ailleurs réputées! Ne manquez pas la petite sirčne de Budva, ŕ proximité de l'hôtel Avala Resort and Villas, que les touristes s'empressent de photographier. Ŕ voir La citadelle de Buva, la marina de Budva, la petite sirčne de Budva, que les touristes s'empressent de photographier. L'île hôtel de luxe de Sveti Stefan, ancien village de pęcheurs fortifié datant du 15čme sičcle. Construit sur un îlot rocheux reliée ŕ la côte par un étroit isthme de sable, l'île abrite désormais un hôtel de luxe, Aman Sveti Stefan. Ŕ faire Station balnéaire la plus connue du Monténégro, Budva attire la majorité de la clientčle internationale. Dans son port, des yachts qui n'ont rien ŕ envier ŕ ceux de la Côte d'Azur côtoient les barques de pęcheurs. Le tout sous la surveillance d'une charmante citadelle entourée de remparts. La plage de Becici, située ŕ quelques minutes de la ville, est de loin la plus réputée du coin. C'est ici que se trouvent la majorité des hôtels, d'un bon standing, mais dont l'architecture massive gâche quelque peu le site! Budva est également une station branchée oů l'on fait la fęte. Pour les amateurs de poker, de blackjack et de roulettes russes, rendez-vous au casino royal situé au dixičme et dernier étage de l'hôtel Splendid, offrant des vues panoramiques sur la mer grâce ŕ de larges baies vitrées. Cet espace de 600 m˛ attire des joueurs venus de toute l'Europe. Les plus fortunés arrivent d'ailleurs en hélicoptčre sur le toit! L'héliodrome du Splendid est ainsi considéré comme le troisičme aéroport du Monténégro! Sur la plage de Becici, un club nautique propose de louer des bateaux ŕ pédales et de pratiquer le jet-ski, le ski nautique, le banana boat ou encore le parachute ascensionnel. L'espace dédié ŕ la baignade est délimitée par des bouées. La promenade maritime longe la plage sur 4 km. Ŕ penser Pensez ŕ prendre une serviette épaisse sur certaines plages de galets. Ŕ éviter La plage de Budva est agréable, l'eau turquoise et les transats présents, mais cette plage n'est tout de męme pas l'endroit le plus intime et calme de la côte et il va falloir accepter de partager cette espace avec quelques centaines d'autres touristes venus se montrer et profiter de la baignade. Si vous voulez une belle plage de sable, allez plutôt sur la plage de Becici, un peu plus loin. C'est la plus réputée du coin. Non pas qu'elle soit extraordinaire mais les autres sont pour la plupart des plages de galets et lŕ, c'est du sable. Vous pouvez également opter pour la plage Mogren 2, privée et gratuite, longue de 350 mčtres, protégée par une colline boisée de pins et de chęnes. On y accčde par un étroit sentier. Ŕ déguster La charcuterie : ŕ déguster avec modération! La bičre locale, la Nik, est excellente et bon marché. Le Monténégro produit de trčs bon vins, notamment le vranac, un vin rouge délicieux. A l'apéro, on vous servira une mousse de Kajmak fromage de brebis , que l'on déguste sur de la proja petit pain ŕ base de farine de maďs, cette galette plate évoque le pain turc , le tout accompagné d'un verre de Rakija eau de vie locale. Ŕ rapporter Pas grand-chose ŕ rapporter de Budva, excepté des copies d'icônes que vous pourrez acheter dans les monastčres ou des costumes et bijoux traditionnels. Si vous ętes amateur de café turc, vous pourrez aussi acheter du café finement moulu.

Técnicas Baristas - Fórum Cáfe
Le rahat-loukoum est une sorte de loukoum gélatineux rempli de noix et d'amandes hachées, souvent servi avec un café turc. C'est une trčs belle région, et malgré les tarifs, nous en avons un bon souvenir. Merci Jacques, j'ai trouvé et parcouru rapidement ton blog que j'ai mis dans mes favoris pour y revenir plus tard. Aujourd'hui, diverses variétés sont produites et sont plus ou moins astringentes. JBL Flip 2 white Bluetooth zvučnik Biggest leak in the history of... En été, les plages trčs prisées sont envahies de parasols!

[Filmovizija|Free online dating hrvatska|Klub odraslih]

Oznake: Argent, Čet, budget, Monténégro

37686621-KRIVIČNO-PROCESNO-PRAVO-1

---

Click here: Upoznavanje javnih sluzbenika sa pravnik aktima

---

Zastrepeo sam da ga, možda, svojim ružnim slutnjama još više iznurujem. Njena je glavna privlacnost bila u tome sto na taj nacin Bosnu ne bi progutala drzava u kojoj glavnu rijec vode Hrvati.

Pod naucnim, programskim i metodoloskim smjernicama ovdje prvenstveno mislimo na manire adab i uvjerenja koja moraju voditi nase poglede na ponudena rjesenja utemeljitelja tih pravaca i ukazati nam na nacine postupanja prema njihovim sljedbenicima, bilo da se radi o postojecim ili nepostojecim pravcima. Čak i ljubav prema djeci ili požuda prema ženi, ako je realizirana i do kraja prihvaćena, vremenom se umara...

37686621-KRIVIČNO-PROCESNO-PRAVO-1 - Sa stanovista islamskog prava i iskustva to nije najbolje rjesenje i to u posljednje vrijeme pocinju uvidati i teoreti- cari politickog liberalizma koji pokusavaju teorijski utemeljiti tzv.

KRIVIČNO PROCESNO PRAVO KNJIGA PRVA Prof. Miodrag Simović POJAM I PREDMET KRIVICNOG POSTUPKA I KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA Krivicno procesno pravo je grana krivicnopravnih nauka koja se odnosi na krivicni postupak. Prema tome, krivicni postupak krivicni proces je predmet objekt krivicnog procesnog prava. U krivicnom postupku drzava, preko drzavnih organa i nekih drugih lica, preduzima na odgovarajuci nacin cijeli niz radnji da bi u konkretnom slucaju, ako postoji sumnja da je izvrseno krivicno djelo, primijenila odredbe materijalnog krivicnog prava. POJAM KRIVICNOG POSTUPKA U teoriji krivicnog procesnog prava postoje tri shvatanja o odredivanju pojma krivicnog postupka. Prvo shvatanje se zasniva na davanju primata krivicnoprocesnoj radnji koja se shvata kao realni fizicki fenomen, zbog cega se ovaj pojam krivicnog postupka naziva realistickim. Drugo shvatanje se zasniva na davanju primata krivicnoprocesnom odnosu koji se shvata kao cisto pravni fenomen, zbog cega se ovaj pojam krivicnog postupka naziva pravnim juristickim. Najzad, susrecemo i tzv realisticko-pravno realisticko-juristicko odredenje pojma krivicnog postupka, gdje se, u sustini, radi o jednom kompromisu u kome se krivicni postupak nastoji sagledati kompleksno i sa spoljasnje strane, polazeci od krivicnoprocesne radnje i sa unutrasnje, polazeci od krivicnoprocesnog odnosa. Za objasnjenje sustine posebno su znacajna dva pojma krivicnog postupka, i to realisticki i pravni. Realisticni pojam kricvicnog postupka Krivicni postupak, posmatran u svojoj spoljnoj manifestaciji, kao fizicki fenomen, jeste skup krivicnoprocesnih radnji procesnih subjekata: suda i stranaka tuzioca i osumnjicenog, odnosno optuzenog , regulisanih procesnim propisima i upravljenih na postizanje sudske odluke po obvinjenju za krivicno djelo ili odluke o drugim procesnim odnosima koji su u vezi sa krivicnim djelom, a zahtijevaju ucesce i odluku suda. Krivicni postupak je, dakle, skup zakonom uredenih procesnih radnji procesnih subjekata, koje u odredenom procesnom cilju preduzimaju procesni subjekti. Pravni pojam krivicnog postupka Izvrsenjem krivicnog djela stvara se izmedu drzave i izvrsioca djela jedan materijamopravni odnos. Za drzavu se stvara pravo i duznost da prema izvrsiocu, cija odgovornost bude utvrdena, primijeni krivicni zakon. Za osumnjicenog, odnosno optuzenog istovremeno, rada se odgovarajuce pravo da njegova krivicna odgovornost bude utvrdena i sankcija eventualno odredena i izvrsena pod pretpostavkom i u granicama odredenim zakonom. Odnos koji tako nastaje izmedu drzave i osumnjicenog, odnosno optuzenog, pravni je odnos, jer je regulisan pravom i ustanovljava pravo i obaveze za obje strane. Materijalnopravni odnos je sustinski i konkretan, ali je hipotetican, jer njegovo stvarno postojanje i obim tek treba da se utvrde i to se raspravljanje i utvrdivanje vrsi u krivicnom postupku. Krivicni postupak, posmatran po svojoj unutrasnjoj strani po pravnoj prirodi, juristicki , takode je pravni odnos, nezavisan od materijalnopravnog odnosa, procesnopravni odnos. Krivicni postupak je pravni odnos jer je regulisan pravom, a procesne radnje su tako postavljene da se sa pravnog gledista javljaju kao vrsenje prava ili ispunjenje duznosti procesnih subjekata. Krivicni procesni odnos razvija se izmedu suda, osumnjicenog, odnosno optuzenog i tuzioca procesnih subjekata : sud ima odredena prava i duznosti prema strankama osumnjicenom, odnosno optuzenom i tuziocu , a stranke odredena prava i duznosti prema sudu i izmedu sebe, tj. Obaveze jednog subjekta su, po pravilu, pravaza drugog, pored toga sto postoje i samostalna prava i obaveze pojedinih subjekata. Uodnosu izmedu stranaka i suda, sud ima opstu duznost da im pruzi pravnu zastitu: obavezan je da primi tuzbu, da o postavljenom zahtjevu donese odluku u skladu sa zakonom i da radi toga obavi sve procesne radnje koje se pokazu potrebnim. Osumnjiceni, odnosno optuzeni ima opstu duznost da stupi u otpoceti proces i da podnosi, trpi proces, bez obaveze na neko cinjenje, sem obaveze odazivanja pozivu suda, a, pored toga, ima i niz prava koja omogucavaju njegovu odbranu i zastitu njegove licnosti. Opsta duznost tuzioca je zasnivanje procesnopravnog odnosa, u cemu je tuzilac, vise ili manje, vezan u odlucivanju, u smislu da li je pokretanje postupka zasnovano na nacelu legaliteta ili na nacelu oportuniteta. Za odnos izmedu stranaka karakteristicno je da je tuzilac obavezan 2 da gonjenje vrsi objektivno, cemu odgovara pravo osumnjicenog, odnosno optuzenog da, u protivnom, trazi njegovo izuzece. Karakteristike krivicnog postupka Krivicni postunajc ima sljedece karakteristike: 1 Krivicni postupak je prinudan odnos za stranke i za sud, jer je ureden prinudnim pravom ius cogens. Tuzilac odlucuje o pokretanju postupka, ali je obavezan da ga pokrene i vodi ukoliko su uslovi za vodenje postupka ispunjeni. Osumnjiceni, odnosno optuzeni se sa svoje strane mora upustiti u procesnopravni odnos i dopustiti da se protiv njega otvori i vodi postupak, a od njegove volje zavisi jedino davanje iskaza i preduzimanje radnji odbrane. Sud je duzan, ako su ispunjene zakonske pretpostavke, da postupi po tuzbi. On je, dakle, sredstvo ill instrument za ozivotvprenje krivicnog zakona 3 Postupak je sekurTdarnog karaktera: zasniva se na pretpostavci prethodog postojanja materijalnopravnog odnosa izmedu drzave i osumnjicenog, odnosno optuzenog, a ima za cilj da utvrdi postojanje ili nepostojanje tog drugog odnosa i, u slucaju postojanja, da ga raspravi. U krivicnom postupku treba nastojati da bude kaznjen svaki poznati ucinilac krivicnog djela ili, drugim rijecima, da nijedan poznati krivicno odgovorni ucinilac ne izbjegne krivicni postupak i ne ostane bez krivicne sajikcije. To je primarni cilj zastite interesa pojedinca i drustvene zajednice kao cjeline. Od sva tri subjekta, jedino tuzilac stupa dobrovoljno u taj odnos, zasnivajuci ga, u stvari, podnosenjem optuzbe. Sadrzinu procesnopravnog odnosa tako cine tri posebno regulisana procesnopravna odnosa, tj. Procesnopravni odnos je jedinstven, jer prolazi kroz razne faze i stepene, sa istim subjektima i predmetom odnosa. Procesnopravni odnos je i slozen, jer obuhvata niz pravnih odnosa koje procesni subjekti vrse preko procesnih radnji. Podjela procesa na stadijume moze biti razlicito postavljena u zakonu. U nasem zakonodavstvu krivicni postupak ima dva stadijuma: prethodni postupak i glavni postupak po pravilu, sa podjelom svakog od ovih stadijuma na pojedine faze. Stadijum prethodnog postupka sluzi pripremanju sudenja o samoj stvari glavnog' pretresa i raspravljanju pitanja da li jedna krivicna stvar treba da izade na sudenje ili postupak treba obustaviti bez izlazenja na sudenje. Ovaj postupak obuhvata istragu i stavljanje osumnjicenog pod optuzbu. Stadijum glavnog postupka, koji slijedi nakon prethodnog postupka, predstavlja dio postupka u kome se krivicna stvar konacno raspravlja. Ovaj stadijum obuhvata: a glavni pretres; b donosenje i objavljivanje presude sve ovo predstavlja postupak u prvojn stepenu c postupak po pravnim lijekovima postupak pred visim sudom. Pravo na pravicno sudenje je bitna odrednica kvaliteta pojma vladavine prava i zbog toga je od posebnog znacaja da se to pravo u praksi realizuje sto je moguce vise. Postupak mora biti pravican, odnosno odvijati se u razumnom vremenskom roku I zadovoljavati odredene zahtjeve koji se ticu razmatranja spora i saopstavanja presude. Medutim, clan 6 EKLJP ne predvida da sud ispituje sve argumente koje su strane izlozile u toku postupka, nego samo argumente koje sud smatra relevantnim. Sud mora da uzme u obzir argumente strana u postupku, ali oni ne moraju svi da budu izneseni u obrazlozenju presude. Ustavni sud BiH nije nadlezan da vrsi provjeru utvrdenih cinjenica i nacina na koji su nizestepeni sudovi protumacili pozitivnopravne propise, osim ukoliko odluke nizih sudova krse ustavna prava. Nepostojanje osnovnih procesnih pretpostavki je nedostatak jednog od bitnih elemenata u pojmu procesnog subjekta ili u pojmu procesne radnje. Podrazumijeva se da su osnovne procesne pretpostavke odredene ako su utvrdeni. Osnovne procesne pretpostavke su uslovi koji moraju biti ispunjeni da bi procesnopravni odnos u cjelini ili u pojedinim stadijumima i fazama mogao da se, povodom konkretnog krivicnopravnog zahtjeva, obrazuje, razvija i zavrsi. Osnovne procesne pretpostavke su uslovi neophodni za postojanje procesnopravnog odnosa, za omogucavanje procesa i donosenje odluke uopste. Za obrazovanje krivicnoprocesnog odnosa neophodno je da postoje tri glavna procesna subjekta: sud, tuzilac i osumnjiceni, odnosno optuzeni, te da su radnje koje oni preduzimaju procesne radnje. Ako neki od tih subjekata ne postoji ili ih nema uopste ili radnje koje oni obavljaju nisu procesne radnje, nece se moci zasnovati procesnopravni odnos. Od osnovnih procesnih pretpostavki treba razlikovati nedostatke koji postoje na strani procesnih subjekata ili procesnih radnji npr. Procesni odnos i proces u takvim slucajevima postoje, ali su nepravilni ili nezakoniti. Odluka donesena uz takve nedostatke predstavlja osnov pravnom lijeku. Nedostatak procesne pretpostavke ne moze se nadomjestiti, jer ako ta pretpostavka nije ispunjena, procesnopravni odnos krivicni postupak ne moze biti obrazovan, a radnje preduzete u takvom postupku, ukljucujuci i donijete odluke, nemaju nikakav znacaj za pravni poredak, tj. Osnovne procesne pretpostavke treba razlikovati i od zakonskih pretpostavki za preduzimanje pojedinih procesnih radnji npr. Postojanje krivicnog djela ne zavisi od postojanja procesnih pretpostavki. Forme krivicnog postupka Forme krivicnog postupka mogu biti opste i posebne, s tim da je opsta ona forma postupka koja je utvrdena u zakonu kao tipicna normalna. U zakonu je propisan opsti krivicni postupak koji nije vezan za odredeni sud, niti za odredenu kategoriju osumnjicenih, odnosno optuzenih. Posebni krivicni postupci za odredene kategorije sudova propisuju postupanje razlicito od tipicnog normalnog. Zakon o krivicnom postupku ne predvida nikakvu posebnu potpunu formu postupanja, ali u pogledu postupka za izdavanje kaznenog naloga, postupka prema maloljetnicima, postupka protiv pravnih lica i postupka za izricanje sudske opomene regulise neke modifikacije u odnosu na tipicno postupanje. Sa posebnim vrstama krivicnih postupaka ne treba mijesati tzv. Posebni postupci nisu krivicni postupci, jer se oni vode povodom krivicnog postupka prije, u toku ili po zavrsetku. To su postupci: za primjenu mjera bezbjednosti, oduzimanje imovinske koristi, opozivanje uslovne osude, za donosenje odluke o brisanju osude ili prestanku mjera bezbjednosti i pravnih posljedica osude, za pruzanje medunarodne pravne pomoci i izdavanje osumnjicenih, odnosno optuzenih i osudenih lica, za naknadu stete, rehabilitaciju i ostvarivanje drugih prava lica neopravdano osudenih i neosnovano lisenih slobode i postupak za izdavanje potjernice i objave. Historijski posmatrano, prema polozaju subjekata u postupku, postupak moze dobiti formu optuznog akuzatorskog , istraznog inkvizitorskog i mjesovitog postupka. Postupak je optuzni ako su tri osnovne procesne funkcije - optuzbe, odbrane i sudenja, povjerene odvojenim procesnim subjektima tuziocu, osumnjicenom, odnosno optuzenom i sudu. Postupak je inkvizitorski ako su sve tri osnovne funkcije sjedinjene u licnosti sudije. Postupak je 5 mjesovit kada u pojedinim stadijumima preovladuju elementi jednog istraznog u prethodnom , a u drugim elementi drugog postupka optuznog u glavnom postupku. Obim krivicnog procesnog odnosa Krivicnog postupka ne moze biti bez prethodne sudske odluke kojom sud odlucuje da li postoje zakonski osnovi za vodenje postupka. Polazeci od toga, kao i od zastite ljudskih prava i sloboda, a posebno od pretpostavke nevinosti, treba uzeti da je krivicni postupak pokrenut potvrdivanjem optuznice ne u momentu donosenja naredbe tuzioca o sprovodenju istrage, odnosno podizanja optuznice, jer ti akti ne obavezuju sudiju U postupku za izdavanje kaznenog naloga, postupak je, takode, pokrenut kada sudija potvrdi optuznicu, posto se prethodno slozio sa zahtjevom za izdavanje kaznenqg naloga poslije cega se zakazuje saslusanje optuzenog. U postupku prema maloljetnicima, postupak pocinje prihvatanjem zahtjeva tuzioca za pokretanje pripremnog postupka, koji vrsi sudija za maloljetnike, odnosno u slucaju njegovog neslaganja - donosenjem odluke vijeca za maloljetnike da se pripremni postupak sprovede. Kako sudija za maloljetnike ne donosi formalnu odluku o prihvatanju zahtjeva tuzioca, niti za to ima odredeni rok, postupak je, u stvari, pokrenut prvom procesnom radnjom sudije za maloljetnike, koja pokazuje j da je zahtjev prihvacen. Ako zakonom nije drukcije odredeno i ako se radi o krivicnim djelima s propisanom kaznom zatvora preko pet godina, posljedice pokretanja krivicnog postupka, odnosno ogranicenje odredenih prava nastupa potvrdivanjem optuznice. U odnosu na krivicna djela za koja je propisana kazna zatvora do pet godina ili novcana kazna kao glavna kazna, posljedice pokretanja krivicnog postupka nastupaju danom donosenja osudujuce presude, bez obzira na to da li je presuda stupila na pravnu snagu. Krivicni proces se zavrsava pravnosnaznim rjesenjem o obustavi postupka ili pravnosnaznom presudom. Zavrseni krivicni postupak moze se aktuelizirati u slucaju vanrednog pravnog lijeka ponavljanja krivicnog postupka. CILJEVI I OPRAVDANJE KRIVICNOG POSTUPKAj Neposredni cilj krivicnog postupka je omogucavanje primjene materijalnog krivicnog prava na konkretan slucaj, tj. Pored ovog neposrednog, krivicni proces ima i konacni cilj, koji je istovjetan sa ciljem materijalnog krivicnog prava cijem ostvarenju krivicni proces sluzi , a sastoji se u odbrani ili obezbjedenju drustvenog poretka od kriminaliteta. Utvrdenjem krivice ili neduznosti za pretpostavljenu povredu javnog poretka, opisanu kao krivicno djelo, te krivice njenog ucinioca, ostvaruje se drzavna djelatnost javnog kaznjavanja i kroz autoritet sudski izrecene kazne u pravnosnaznoj presudi otklanja neizvjesnost u odnosima izmedu pripadnika drustvene zajednice. Pored ovog opsteg cilja, postoje posebni ciljevi pojedinih stadijuma i faza postupka, koji se uklapaju u opsti cilj. U krivicnom postupku stalno su prisutna dva suprotstavljena interesa. Sa jedne strane, postoji interes osumnjicenog, odnosno optuzenog, kao pretpostavljenog krivca, da se sto manje ogranicavaju njegova prava i slobode, dok se definitivno ne utvrdi da je krivicno odgovoran. Interes osumnjicenog, odnosno optuzenog da mu gradanska prava i slobode ne budu ograniceni zbog vodenja krivicnog postupka i da mu se prizna najsira mogucnost da se brani, dolazi, medutim, u sukob sa jednim drugim interesom: da drustveni poredak bude efikasno i brzo zasticen od kriminaliteta. Zbog toga, pravila krivicnog procesa treba da obezbijede represiju, ali i da osiguraju da niko nevin ne bude osuden prije no sto se na zakonom propisan nacin utvrdi da je kriv. Ostvarenje tog zadatka podrazumijeva zastitu nevinog od neopravdanog krivicnog gonjenja ili osude, ali i garantovanje pravom izvrsiocu da nece trpjeti teze posljedice od onih koje po zakonu treba da podnese. Opravdanje krivicnog postupka nalazi se u cinjenici da je to najsigurniji nacin reagovanja na kriminalitet, jer obezbjeduje da nevin nece biti osuden i da kriv nece izbjeci krivicnu sankciju. U stvari, potreba za krivicnim postupkom dolazi iz istih onih razloga koji opravdavaju i potrebu za pravom i zakonitoscu uopste. Pojam krivicnog procesnog prava ostao bi nepotpun ako ne bi obuhvatio i predmete koji se eventualno javljaju van krivicnog zahtjeva, ali su predmet krivicnog procesnog prava imovinskopravni zahtjev, prejudicijalna pitanja i troskovi postupka , kao i propise o predmetima cije rjesavanje predstavlja uslov za vodenje krivicnog postupka ili su nastali kao posljedica sprovedenog krivicnog postupka postupak ekstradicije, naknada stete neopravdano osudenim licima, izdavanje potjernice i objave, brisanje osude i dr. Predmet krivicnog procesnog prava Predmet krivicnog procesa je utvrdivanje postojanja krivicnopravnog zahtjeva drzave u pojedinoj krivicnoj stvari pokrenutoj povodom ucinjenog krivicnog djela. Taj se predmet okoncava donosenjem pravnosnazne odluke o toj stvari. Krivicni postupak se razlikuje od krivicnog izvrsenja, jer je proces usmjeren na donosenje odluke, a izvrsenje na sprovodenje donijete odluke, tako da u izvrsenju nema procesnog odnosa. Pravo krivicnog izvrsenja je posebno pravo, odvojeno od krivicnog procesnog prava, bez obzira na to sto se neke odredbe o njemu nalaze i u krivicnom zakonu i zakonu o krivicnom postupku i bez obzira na to da li se krivicno izvrsenje u zakonu postavlja kao akt suda ili kao akt organa uprave. Izvrsenje sudskih odluka je predmet krivicnog izvrsnog prava, a ne krivicnog procesnog praya. Uredenje organizacije pravosudnih organa sudova i tuzilastava , iako ima veliki znacaj za krivicni postupak, nije predmet krivicnog procesnog prava. U krivicno procesno pravo spadaju samo one norme iz zakona o sudovima i zakona o tuzilastvu koje se ticu konkretnog vrsenja pravosudne funkcije, a ne i ostale odredbe. Dioba krivicnog procesnog Krivicno procesno pravo se moze podijeliti i razvrstati u nekoliko grupa, a uobicajene su sljedece: a Redovno i vanredno krivicno procesno pravo. Redovno krivicno procesno pravo zasnovano je na savremenim standardima i nacelima procesnog sistema. Vanredno procesno krivicno pravo odstupa od ovih standarda i nacela, iz razloga oportuniteta. Opste krivicno procesno pravo vazi za sve krivicne stvari i sve osumnjicene, odnosno optuzene, ukoliko izricito nije propisan izuzetak. Posebno krivicno procesno pravo vazi samo za sudenje odredenih krivicnih djela ili za odredena lica. Sfera primjene posebnog krivicnog procesnog prava ogranicena je intuitu personae ili ratione materiae. Tako, na primjer, moze postojati vojno krivicno procesno pravo, krivicno procesno pravo za maloljetnike itd c Osnovno i dopunsko krivicno procesno pravo. Osnovno krivicno procesfro pravo sadrzano je u zakonu o krivicnom postupku, a dopunsko koje ureduje samo pojedina pitanja krivicnog postupka - u drugim zakonima i propisima krivicnog procesnog prava. Glavno krivicno procesno pravo odnosi se iskljucivo na krivicnu procesnu materiju. Tu spada osnovno i dopunsko krivicno procesno pravo. Sporedno krivicno procesno pravo odnosi se na neku drugu materiju, ne na krivicni postupak, ali sadrzi pojedine odredbe koje se odnose ili imaju uticaja na krivicni postupak. U sporedno krivicno procesno pravo spadaju, na primjer, odredbe Ustava BiH o zabrani mucenja, necovjecnog ili ponizavajuceg tretmana ili kazni, pravu na licnu slobodu i sigurnost, pravu na pravicno saslusanje i drugim pravima u vezi sa krivicnim postupkom, pravu na privatni i porodicni zivot, dom i prepisku… e Trajno i privremeno krivicno procesno pravo. Podjela se vrsi s obzirom na to dali je vrijeme vazenja unaprijed odredeno. U unutrasnje pravo spadaju svi propisi domaceg krivicnog procesnog prava, a u medunarodno ratifikovani medunarodni ugovori i opsteprihvacena pravila medunarodnog prava koja se odnose na krivicni postupak i krivicno pravo. IZVORI KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA Izvori krivicnog procesnog prava su zakonski i podzakonski propisi i medunarodni ugovori. Oni se mogu podijeliti na izvore krivicnog procesnog prava uopste i na konkretne izvore krivicnog procesnog prava u BiH. IZVORI KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA UOPSTE Nastanak krivicnog procesnog prava Krivicno procesno pravo nastaje normativnom aktivnoscu nadleznih drzavnih organa, u obliku zakona, drugih propisa i opstih akata. Naravno, razlicitost koncepcija pravnog sistema zemalja s common law i zemalja romanske tradicije zemlje kontinentalne Evrope otvorila je pitanje sta se sve moze smatrati zakonom: da li samo onaj izvor prava koji je to u formalnom smislu ili onaj koji je to u materijalnom smislu. Evropski sud za ljudska prava je u svojoj presudi u predmetu The Sunday Times definitivno zauzeo stanoviste da i obicajno pravo predstavlja zakon u smislu EKLJP. Isto tako, zakonom se smatraju i drugi pravni akti koje su donijeli nadlezni drzavni organi uredbe, podzakonski akti i sl. Pravicnost je, iznad svega, vazna za primjenu prava, narocito pri odmjeravanju sankcija, ali ne predstavlja stvaranje norme, vec pravilnu primjenu diskrecione vlasti sudije i pravilnu primjenu interpretativnih i korektivnih ovlascenja koja su data sudiji. Stanovista zauzeta u nauci o krivicnom procesnom pravu takocte nisu izvor prava, jer predstavljaju izlaganje teoretskih pitanja i naucnu obradu pozitivnog prava i imaju veliki znacaj za primjenu prava. Sudija se u svojoj odluci ne poziva na naucne interpretacije pojedinih pravnih normi, vec na sopstveno shvatanje zakona, koje je ubjedljivije i pravilnije ako je zasnovano na dobrom poznavanju stavova krivicnoprocesne nauke. Kao kriterijum sta se moze smatrati izvorom prava, vazi sljedece pravilo: nije izvor krivicnog procesnog prava sve sto utice na formiranje odluke u konkretnom slucaju, vec samo ono sto obavezuje na odredenu odluku. Obavezno se primjenjuje samo pravna norma. Izvori javljanja krivicnog procesnog prava Krivicne procesnopravne norme mogu biti sadrzane u zakonu ili podzakonskom aktu. To su apstraktni izvori krivicnog procesnog prava, odnosno forme u kojima se ovo pravo moze javiti. Osnovno krivicno procesno pravo javlja se u formi zakona, a sporedno moze biti sadrzano i u podzakonskim pravnim aktima. Pravne propise krivicnog procesnog prava osnovnog i sporednog donose Parlamentarna skqrjstina BiH, Parlament Federacije BiH, Narodna skupstina RS I Skupstina BDBiH. KONKRETNI IZVORI KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA BIH S obzirom na njihovo porijeklo, konkretni izvori krivicnog procesnog prava BiH mogu biti unutrasnji ili medunarodni, a s obzirom na njihov rang - ustavni, zakonski ili podzakonski akti. U odnosu na pitanje u kojoj je mjeri njihov sadrzaj posvecen regulisanju krivicnog postupka, oni mogu biti glavni ili sporedni izvori krivicnog procesnog prava. Ovdje treba spomenuti Uredbu o ratifikaciji EKLJP, izmijenjene i dopunjene protokolima broj 3, 5 i 8 i dopunjene Protokolom broj 2, te protokole 1, 4, 6, 7, 9, 10 i II. Tu dolaze i Protokol 12 i Protokol 13 EKLJP, koji se odnosi na ukidanje smrtne kazne u svim okolnostima. Uz to, vazno je spomenuti i Odluku o ratifikaciji Drugog fakultativnog protokola uz MPGPP, ciji je cilj ukidanje smrtne kazne. U najvaznije zakone koji regulisu druga pravna podrucja, ali sadrze i pojedine odredbe krivicnog procesnog prava ili se odnose na organizaciju organa krivicnog postupka sudova, tuzilastava, ovlascenih sluzbenih lica, advokature itd spadaju: ZSBiH, ZTBiH, Zakon o zastiti svjedoka pod prijetnjom i ugrozenih svjedoka, Zakon o programu zastite svjedoka, ZVSTBiH, Zakon o imunitetu BiH, Zakon o sudskoj policiji BiH, Zakon o obavjestajno-bezbjednosnoj agenciji BiH, Zakon o policijskim sluzbenicima BiH, Zakon o Drzavnoj agenciji za istrage i zastitu, Zakon o Drzavnoj granicnoj sluzbi BiH, Zakon o ustupanju predmeta od strane Medunarodnog krivicnog suda za bivsu Jugoslaviju Tuzilastvu BiH i koriscenju dokaza pribavljenih od strane Medunarodnog krivicnog suda za bivsu Jugoslaviju u postupcima pred sudovima u BiH i dr. KRIVICNO PROCESNO PRAVO OD 1918. GODINE I U KRALJEVINI JUGOSLAVIJlJ Prva jugoslovenska drzava Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca naslijedila je raznoliku pravnu regulativu o krivicnom postupku. Jedno vrijeme, poslije stvaranja te drzave, 1918. Bosna i Hercegovina je imala Zakon o krivicnom postupku, od 1891. Jedinstveni Zakonik o krivicnom sudskom postupku za Kraljevinu Jugosfeviju donijet je 16. Zakonik je pripadao tipu krivicnog postupka zasnovanog na austrijskom Zakoniku o krivicnom postupku od 1873. Bio je u skladu sa savremenim standardima liberalne evropske drzave, sa nizom rjesenja koja se ni danas ne mogu smatrati zastarjelim. Postupak je zasnovan na optuznom principu i uvijek se pokrece na zahtjev ovlascenog tuzioca javnog, privatnog ili supsidijarnog. Sudovi su sastavljeni samo od sudija po pozivu. Postupak je detaljno regulisan kao postupak pred okruznim sudom, s tim da sadrzi i odredbe za postupak pred sudijom pojedincem, za postupak protiv mladih maloljetnika i protiv nepoznatih, odsutnih i odbjeglih izvrsilaca krivicnih djela. Okrivljeni je imao siroka prava na formalnu odbranu u svakom stadijumu postupka. Sistem pravnih lijekova je, sa gledista logike, bio savrseno konstruisan, ali pretjerano komplikovan tri redovna pravna lijeka protiv presude , formalisticki postavljen i parnicarima nepristupacan reviziju protiv presude okruznog suda kao zbornog, zbog toga, obavezno je morao sacinjavati advokat 2. KRIVlCNO PROCESNO PRAVO SOCIJALISTlCKE JUGOSLAVIJE 9 1 Za vrijeme Drugog svjetskog rata, na podrucjima koja su kontrolisale partizanske jedinice, sudenje krivicnih stvari vrsili su narodnooslobodilacki odbori i vojne vlasti. Donjieto je vise propisa koji su segmentarno regulisali dio materije krivicnog postupka. Od posebnog znacaja donosenje Naredbe o osnivanju vojnih sudova iz 1942. Na osnovu Zakona o nevaznosti pravnih propisa donijetih prije 6. PredstavIjao je postupak u kome je tuzilastvo bilo sa ogromnim ovlascenjima. Zakon je pripremljen u velikoj mjeri po ugledu na sovjetsko procesno zakonodavstvo, sa osnovnim ciljem uspostavljanja i zastite novog drustvenog poretka. Umjesto principa sudske nezavisnosti, tzv. Prethodni postupak vodi sam javni tuzilac, sa velikim ovlascenjima koja mu pripadaju kao drzavnom organu, a ne procesnoj stranki. Protiv optuznice, koju podnosi javni tuzilac, nema prigovora. Supsidijarna tuzba ne postoji. Odbrana preko branioca moguca je samo u dijelu postupka koji se vodi pred sudom. Novim zakonikom je, pored ostalog, odredivanje pritvora i istraznog zatvora i vodenje isljedenja, koje je ranije obuhvatalo i izvidaj i istragu, izuzeto iz nadleznosti javnog tuzilastva i prenijeto u nadleznost suda istraga i istrazni zatvor i policije izvidaj i pritvor. Trajanje istraznog zatvora do optuzenja ograniceno je na devet mjeseci, sa pravom zalbe protiv rjesenja o odredivanju pritvora i istraznog zatvora. Dozvoljen je prigovor na optuznicu. U odredenim slucajevima dozvoljena je i zalba protiv drugostepene presude. Priznato je pravo na naknadu imovinske stele neopravdano osudenim licima i licima nezakonito lisenim slobode. Novelom Zakonika iz 1959. Uveden je obavezni pritvor poslije izricanja prvostepene presude kojom je izrecena kazna strogog zatvora od pet godina ili teza kazna. Utvrdeno je da rok za zalbu tece od kasnijeg dana prijema ako se presuda dostavlja i okrivljenom i braniocu. Na drugi nacin i detaIjnije su organizovani postupak prema maloljetnicima i postupak za rehabilitaciju i brisanje osude. U Noveli iz 1965. Utvrdeno je pravilo da pritvor odreduje sud, a policija samo po odredenim osnovama ili uz poseban uslov. Mogucnost zalbe protiv drugostepene presude prosirena je i na presude Vrhovnog vojnog suda. Predvidena je mogucnost sudenja u odsustvu protiv okrivljenog koji je ispitan, uz uslov da na pretres nije dosao, iako je pozvan, a radi se o postupku pred opstinskim sudom za krivicno djelo za koje je kao glavna kazna propisana kazna zatvora ili blaza kazna. Po zahtjevu za zastitu zakonitosti, sud je na stetu okrivljenog mogao samo da utvrdi povredu zakona. Detaljno je normiran skraceni postupak. U stvari, radi se o izmijenjenom i jopunjenom Zakoniku iz 1953. Odredbama ovog zakona krivicni postupak je uskladen sa Ustavom SFRJ i ustavima republika i autonomnih pokrajina. U prvom redu, izmijenjene su odredbe koje se ticu organizacije sudova, buduci to spada u nadleznost republika i pokrajina. Novi Zakon o krivicnom postupku ne odreduje vise ni stvarnu nadleznost sudova, jer to pripada republickom i pokrajinskom zakonodavstvu. U nacelu je raspravljeno pitanje upotrebe jezika naroda i narodnosti u postupku. Pravo da se izuzece trazi zbog okolnosti koje izazivaju sumnju u nepristranost, ograniceno je samo na period do pocetka glavnog pretresa. Prosirena je obavezna odbrana. Odvojeno od vjestacenja, normiran je uvidaj, jer se uvidjelo da su to dvije odvojene i razlicite krivicnoprocesne radnje i relativno samostalna dokazna sredstva. Uvedeni su i posebno strucno lice i normiran njegov procesni polozaj, kao i rekonstrukcija dogadaja, kao posebna krivicnoprocesna radnja. Propisana je duznost izdvajanja iz spisa svih obavjestenja koja je policija uzela od okrivljenog i lica koja ne mogu biti svjedoci ili su oslobodena duznosti svjedocenja. Ustanovljena je obaveza dostavljanja braniocu optuznog akta i odluka ili pismena od kojeg tece rok za zalbu ili za odgovor na zalbu. Prosirena je i mogucnost koriscenja neposredne optuznice i omoguceno ispitivanje optuznice i po sluzbenoj duznosti od predsjednika sudeceg vijeca. Produzen je rok za prigovor protiv optuznice na osam dana, a za zalbu protiv presude osim u skracenom postupku na 15 dana. Pritvor do 30 dana bilo je moguce odrediti zbog izbjegavanja okrivljenog da dode na glavni pretres. Nacelo mutabiliteta prenijeto je i na drugostepeni postupak. Prosireno je nacelo oportuniteta u postupku prema maloljetnicima, all je uvedena mogucnost da se ovaj postupak spoji s postupkom prema punoljetnom lieu. Ponavljanje postupka za okrivljenog kome je sudeno u odsustvu, dozvoljeno je na njegov zahtjev, a ne ex offi-cio. Propisana je mogucnost podnosenja zalbe i protiv volje okrivljenog, kada je izrecena smrtna kazna. Pritvor iz razloga uvedenog novelom iz 1970. Beneficium cohaesionis je u trecem stepenu prosiren na okrivljene koji nisu imali pravo na zalbu. Isto tako, od znacaja je, po izuzetku, i zalba Saveznom sudu, kao i zahtjev za vanredno preispitivanje pravnosnazne presude, jer je njima inoviran sistem pravnih lijekova. Javni tuzilac je dobio pravo da se prilikom objavljivanja oslobadajuce presude odrekne zalbe i u roku od osam dana podigne novu optuznicu za krivicno djelo iz istog cinjenicnog sklopa, uz uslov da to djelo nije teze od onog iz ranije optuznice. Prvi put rok za izjavljivanje pravnog lijeka ili odgovora na zalbu tece od dostavljanja pismena braniocu. Odredeno je da rok za izjavljivanje pravnog lijeka ili odgovora na zalbu tece od dostavljanja pismena okrivljenom. KRIVICNO PROCESNO PRAVO BIH Ustav BiH, od 14. Naime, Ustav BiH, Ustav FBiH i Ustav RS uvode nekoliko novih ljudskih prava i sloboda, a neka od dotadasnjih znacajno prosiruju. Ta pitanja vezana su, prije svega, za: pravo na upotrebu svog jezika, pritvor, pravo na odbranu osumnjicenog, odnosno optuzenog, prava lica lisenog slobode, pretres stana, nepovredivost tajne pisama i drugih sredstava opstenja, javnost glavnog pretresa, prava na upotrebu pravnog lijeka, ponavljanje krivicnog postupka i naknadu stete neopravdano osudenim licima i licima neosnova-no lisenim slobode. Od tada do donosenja najnovijeg krivicnog procesnog zakonodavstva postojala je, posebno u RS, upadljiva nesaglasnost uzmedu Ustava BiH i entitetskih zakona o krivicnom postupku - u pogledu prava i osnova za odredivanje pritvora nekih od prava koja se odnose na ucesce branioca, razloga za pretresanje stana itd. Ustavom BiH izricito je utvrdeno da ce BiH i oba entiteta osigurati najvisi nivo medunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i da ce u tu svrhu postojati Komisija za Ijudska prava za BiH, na nacin kao sto je to predvideno u Aneksu 6 Opsteg okvirnog sporazuma. Pored toga, u Aneksu I Ustava BiH sadrzan je spisak od 15 najznacajnijih medunarodnih sporazuma o ljudskim pravima koji se primjenjuju u BiH. Medu njima su i MPGPP, Evropska konvencija o sprecavanju mucenja, nehumanog ili ponizavajuceg tretmana ili kaznjavanja i dr. Pored toga, u Aneksu Ustava FBiH sadrzani su instrumenti za zastitu ljudskih prava ukupno 21 koji imaju pravnu snagu ustavnih odredaba. Ovako koncipirane ustavne odredbe, koje cine osnovu unutrasnjeg pravnog sistema BiH i entiteta, trebalo je da nadu izraz i u odgovarajucim zakonima, u koje spadaju i zakoni o krivicnom postupku. Drugo, kao instrument za zastitu ljudskih prava i sloboda, krivicni postupak ima zadatak da stiti i pruzi satisfakciju u slucaju povrede ili ugrozavanja prava i sloboda priznatih ustavom, kao i da onemoguci krsenje sloboda i prava garantovanih gradanima ukljucenim u krivicni postupak. Trece, ostvarivanje i zastita sloboda i prava gradana u krivicnom postupku zavisi od mnogobrojnih i raznovrsnih uslova, medu kojima znacajnu ulogu igra i stanje u oblasti zakonodavstva, buduci da i ono treba da omoguci tu realizaciju. VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA Krivicno procesno pravo, kao i druga pozitivna prava, nije univerzalno, vec je ograniceno i vremenski i prostorno. Moguca su i ogranicenja njegovog vazenja u pogledu lica i predmeta na koje se primjenjuje. VREMENSKO VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA Osnovno pitanje koje se ovdje postavlja jeste odredivanje momenta u kome pocinje i momenta u kome prestaje da vazi krivicnoprocesni zakon. U vezi sa prvim pitanjem vazi pravilo tempus regit actum, prema kome se zakoni primjenjuju od momenta njihovog stupanja na snagu. Krivicni postupak se, prema tome, vodi prema odredbama zakona koji je na snazi u casu preduzimanja radnje. Period od objavljivanja zakona do njegovog stupanja na snagu, odnosno pocetka primjene vacatio legis duzi je kod zakona iz krivicnopravne oblasti, s obzirom na njihovu prirodu i potrebu da se izvrse odredene pripreme za njihovu uspjesnu primjenu. Zakon o krivicnom postupku vazi, dakle, od dana njegovog stupanja na snagu, ako nije drukcije propisano. S druge strane, prestaje da vazi donosenjem novog zakona, koji se donosi umjesto njega tzv. Novi procesni zakon primjenjuje se i na sve procesne radnje u nezapocetim ili vec zapocetim postupcima, koje treba preduzeti poslije 12 njegovog stupanja na snagu, tako da sve procesne radnje, izvedene po starom zakonu, u potpuno dovrsenim ili nedovrsenim postupcima, ostaju na snazi. Od ovog pravila najvazniji izuzeci su sljedeci: a Za krivicne predmete u kojima je optuznica stupila na pravnu snagu, postupci se nastavljaju po dosadasnjim propisima ako zakonom nije drukcije odredeno b za krivicne predmete koji su vec presudeni u drugom stepenu i kod kojihje na taj nacin proces skoro pri kraju. Staro krivicno procesno pravo primjenjuje se i u pogledu naknade stete neopravdano osudenim yaeosnovano lisenim slobode prije 1. PROSTORNO VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA U pogledu prostornog vazenja krivicnog procesnog prava, vazi u osnovi teritonjalni princip locus regit actum. Zakon o krivicnom postupku primjenjuje se pred sudovima u BiH bez obzira na to da li se postupak vodi prema domacem drzavljaninu ili strancu, da li je krivicno djelo ucinjeno u zemlji ili u inostranstvu i bez obzira na to da li je djelo izvrseno prema domacem drzavljaninu ili prema strancu. To podrazumijeva da strani procesni krivicni zakon ne moze bid primijenjen od domacih i inostranih organa postupka na teritoriji BiH. Prema tome, vaznost krivicnog procesnog prava BiH ogranicena je same na teritoriju ove drzave, iako se inostrani drzavni organi katkada sluze rezultatima procesnih djelatnosti sto su ih u BiH, po njenim propisima, obavili njeni organi, pruzajuci stranim sudovima medunarodnu pravnu pomoc. Dejstvo domacih krivicnih propisa moze biti izuzetno iskljuceno ili ogranrceno na domacoj teritoriji u sljedecim slucajevima: a Kada se o tome sporazumiju drzave. Strana drzava moze pristati da na njenoj teritoriji krivicno pravosude vrsi druga drzava za njene drzavljane koji tu borave, po sporazumu. Tim prostorijama organi domace drzave nemaju pravo pristupa, osim uz pristanak sefa misije, te na torn dijelu teritorije ne mogu vrsiti procesne radnje krivicnog postupka i primjenjivati krivicno procesno pravo. Eksteritorijalnost ne uzivaju ostali strani brodovi u obalnom moru trgovacki, turisticki i dr. Propisi domaceg krivicnog procesnog prava ne primjenjuju se ni na strane vojne vazduhoplove koji se u drugoj drzavi nadu po dozvoli te drzave. VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA U POGLEDU LICA Krivicno procesno pravo u BiH vazi za sva lica na koja se mogu primijeniti krivicni zakoni. Pri torn je svejedno da li su u pitanju domaci ili strani drzavljani i da li se nalaze u zemlji ili u inostranstvu. Od ovog pravila postoje izuzeci u pogledu jednog broja lica. To su lica koja uzivaju krivicni procesni imunitet, a sto znaci da se protiv njih ne moze uopste voditi krivicni postupak, ili moze, ali samo uz odobrenje odredenog drzavnog organa. Krivicnoprocesni imunitet iskljucuje krivicno gonjenje odredenog lica, tj. S druge strane, materijalnopravni imunitet, 13 propisan materijalnim krivicnim pravom, za krivicno djelo izvrseno pri glasanju ili davanju misljenja u parlamentu ili kao sudije ili tuzioci predstavlja osnov za iskljucenje krivicnog djela, krivicne odgovornosti ili kaznjivosti odredenog lica. Kako se u slucaju takvog imuniteta ne moze pokrenuti niti zapoceti krivicni postupak jer ne postoji krivica, odnosno kaznjivost ucinioca, materijalnopravni imunitet ima za posljedicu postojanje krivicnoprocesnog imuniteta. Postoji vise krivicnih procesnih imuniteta. Imunitet je apsolutan opsti kada sprecava gonjenje za svako krivicno djelo npr. Imunitet je relativan ili funkcionalan kada se odnosi samo na pojedina krivicna djela koja se ticu funkcije zbog koje je dat npr. Imunitet moze biti stalan traje i po prestanku funkcije ili privremen, koji prestaje istekom funkcije koja ga je opravdavala. Imunitet moze biti bezuslovan ne moze se oduzeti prije isteka funkcije ili uslovan, koji vazi ako ga nadlezni organ ne ukine bez obzjra na to sto funkcija jos traje Imununiteti se dijele i na unutrasnje i medunarodnopravne ili diplomatske. Medunarodnopravni imunitet sastoji se u zabrani da se protiv lica koja ga uzivaju pokrece krivicni postupak u zemlji u kojoj ona vrse svoju misiju. U drugim slucajevima radi se o medunarodnopravnoj zastiti nekih prostorija zgrade, stanovi i si , u kojima se ne mogu vrsiti bilo kakve procesne radnje krivicnog postupka, cak i da se krivicni postupak vodi i protiv lica koje ne uziva imunitet po medunarodnom javnom pravu. Na kraju, postoji i medunarodnopravna zastita izvjesnih arhiva, dokumenata i putnickog prtljaga tzv. Lice koje uziva ovaj imunitet ne moze ga se odreci, jer mu on nije dat kao licna privilegija, nego radi vrsenja njegove funkcije. Kad su u pitanju unutrasnji imuniteti, potrebno je prethodno odobrenje nadleznog drzavnog organa za krivicno gonjenje pojedinih lica, s tim da tuzilac ne moze sprovesti istragu niti podici optuznicu, ako ne podnese dokaz da je odobrenje dato. Kad je presuda izrecena iako nije bilo potrebnog odobrenja, postoji apsolutna povreda krivicnog postupka. Prema odredbama Zakona o imunitetu BiH clan 3 stav 1 , imunitet od krivicnog gonjenja uzivaju samo poslanici i clanovi Parlamentarne skupstine BiH. Ovdje se radi o funkcionalnom imunitetu, sto znaci da oni nece krivicno odgovorati za bilo koji postupak izvrsen u okviru njihovih duznosti u Parlamentarnoj skupstini BiH. Medutim, ovakav imunitet nije opsta prepreka za krivicno gonjenje, pa se protiv lica koja uzivaju ovaj imunitet primjenjuju pravila vodenja krivicnog postupka propisana zakonom. Sudije i tuzioci uzivaju samo funkcionalni imunitet: ne mogu biti krivicno gonjeni, uhapseni ili zadrzani u pritvoru niti mogu odgovarati u gradanskom postupku za misljenja koja daju ili za odluke koje donose u okviru svojih sluzbenih duznosti. Isto tako, posjedovanje imuniteta nece sprijeciti ni odgoditi istragu u krivicnom ili gradanskom postupku koja se u nekoj stvari u skladu sa zakonom vodi protiv sudije ili tuzioca. U teoretskim razmatranjima o sustini imuniteta teoreticari se uglavnom slazu da se imunitet pojavljuje u dva oblika, i to: imunitet neodgovornosti i imunitet nepovredivosti. Ova dva oblika zajedno omogucuju punu slobodu vrsenja funkcije clanova parlamenta. Imunitet neodgovornosti djeluje automatski, a imunitet nepovredivosti samo ako se parlamentarac na njega pozove. Svaki od ova dva oblika parlamentarnog imuniteta ima svoje posebne osnove, posebnu sadrzinu kao i posebne posljedice. Imunitetom neodgovornosti pokrivena je neodgovornost parlamentarca za govor, izrazeno misljenje i glas dat u parlamentu. Neodgovornost, dakle, pokriva akte parlamentarca ucinjene u vrsenju njegove funkcije. To je sustinski materijalni imunitet koji sprecava svako sudsko gonjenje parlamentarca za misljenje i glas u parlamentu. Za svoje govore i misljenja izvan parlamenta, parlamentarac je odgovoran kao i svaki drugi gradanin. Neodgovornost parlamentaraca je privilegija 14 javnopravnog karaktera, data parlamentarcu u njegovom svojstvu nosioca javnopravne funkcije, a ne kao privatnog lica radi zastite njegovih licnih interesa, nego radi interesa funkcije. Imunitet neodgovornosti stiti lice od pravne odgovornosti za djela koja su obuhvacena imunitetom. Imunitet nepovredivosti stiti lica od hapsenja ili pritvaranja u pogledu djela koja su obuhvacena imunitetom. Imunitet neodgovornosti djeluje automatski, a imunitet nepovredivosti samo ako se na njega pozove nosilac imuniteta. Imunitet neodgovornosti pokriva akte nosioca imuniteta u vrsenju funkcije. Imunitet neodgovornosti je, u sustini, materijalni imunitet koji sprecava svako sudsko gonjenje za akte ucinjene u okviru funkcije - znaci akte preko kojih se odvija radnja institucije. U onoj mjeri u kojoj se primjenjuje na lice koje obavlja odredenu funkciju, ovaj imunitet moze da se smatra statusnim imunitetom ili imunitetom ratione personae. Nakon prestanka obavljanja funkcije, imunitet djeluje ratione materiae u pogledu akata koji su ucinjeni ranije u okviru vrsenja sluzbene funkcije, da bi se sprijecilo da institucija ili funkcija koju je lice obavljalo bude indirektno napadnuta pravnim dejstvom protiv prethodnog nosioca funkcije kada nosilac tekuce funkcije uziva imunitet. Imunitet nepovredivosti je proceduralni imunitet, koji sprecava primjenu opsteg prava na nosioca javne funkcije i bez odobrenja nadleznog organa on ne moze da bude lisen slobode. Svrha ovog imuniteta je da garantuje slobodu od hapsenja siri od imuniteta neodgovornosti. Imunitet neodgovornosti se odnosi samo na krivicna djela u okviru funkcije koja se vrsi, ali ne i na krivicna djela koja su pocinjena drugim djelima. Zakonima o imunitetu koji vaze na teritoriji BiH ne predvida se samo statusni imunitet ili imunitet ratione personae u toku trajanja javnog mandata. Oni, takode, predvidaju imunitet ratione materiae od gradanske i krivicne odgovornosti u pogledu djela ucinjenih u okviru funkcije delegata i clanova Parlamentarne skupstine BiH, delegata i clanova Parlamenta FBiH i clanova skupstina kantona, odnosno poslanika u Narodnoj skupstini RS i delegata u Vijecu naroda RS, cak i onda kada prestanu da obavljaju funkcije. Ovim zakonima se takode predvida i slican imunitet od gradanske, a u nekim slucajevima i krivicne odgovornosti, za izvjesne nosioce izvrsne vlasti. Ratio ovih zakona je da se uspostavi ravnoteza izmedu potrebe za zastitom integriteta zakonodavnih i izvrsnih institucija i potrebe da se preduprijedi da pojedinci u takvim institucijama zloupotrijebe ovlascenja, te da se obezbijedi javna odgovornost lica koja obavljaju izabrane duznosti, dok se istovremeno obezbjeduje da takva lica uzivaju takve vidove imuniteta kakvi su primjereni za ispravno vrsenje njihovih funkcija. VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA U POGLEDU PREDMETA Krivicno procesno pravo vazi za postupanje i odlucivanje o onome sto moze biti glavni predmet causa criminalis ili sporedni predmet imovinskopravni zahtjev, prejudicijalna pitanja i troskovi postupka krivicnog postupka. Osim toga, krivicno procesno pravo regulise i postupak rjesavanja pojedinih specijalnih i dopunskih procesnih predmeta koji nastaju u toku postupka po glavnom predmetu ili kao posljedica sprovedenog krivicnog postupka medunarodna pravna pomoc, ekstradicija, naknada stete zbog neopravdane osude, brisanje osude i dr. ODNOS KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA PREMA OSTALIM GRANAM A PRAVA 1 U krivicnom postupku primjenjuju se na ucinioce krivicnog djela, osim kazni, i druge krivicne sankcije: uslovna osuda, mjere bezbjednosti i vaspitne mjere clan 5 KZBiH. Medutim, nisu samo krivicna djela pracena primjenom kazni, nego se kazna primjenjuje i na ucinioce nekih drugih kaznjivih djela. Ta druga kaznjiva djela, pored krivicnih, na koja se primjenjuju kazne su: prekrsaji i disciplinski kaznjiva djela. Materijalnopravna priroda u vezi sa kaznjavanjem za svaku od ove dvije vrste kaznjivih djela uredena je posebnim pravnim propisima materijalnim kaznenim pravima. Na ucinioce svake od ove dvije grupe kaznjivih djela primjenjuju se kazne u posebnom postupku procesu koji je normiran posebnim procesnim pravom. Tako imamo prekrsajni postupak proces , koji je ureden 15 prekrsajnim procesnim pravom, i disciplinski kazneni postupak proces , ureden disciplinskim procesnim pravom. Prema tome, pored krivicnog procesa, kao kaznenog procesa, i krivicnog procesnog prava, kao prava kojim je ureden taj proces, postoje u BiH jos dva kaznena procesa i dva kaznena procesna prava. I pored postojanja slicnosti ista dokazna sredstva, slicni osnovni principi i sadrzaj procesnih radnji, itd , postoje i znacajne razlike u uredenju pojedinih od tih postupaka. Prije svega, svaki od tih postupaka vode razliciti organi. Krivicne sankcije za krivicna djela mogu izricati samo sudovi. Kazne i druge mjere za prekrsaje izricu sudovi za prekrsaje, a izuzetno i neki drugi drzavni organi. Sankcije za disciplinske krivice izricu posebno odredeni disciplinski organi disciplinske komisije. Vazno je pri torn zapamtiti da pravni poredak u nacelu iskljucuje kumulaciju krivicnog i prekrsajnog postupka: za neko ponasanje koje bi istovremeno ispunjavalqjgravna obiljezja krivicnog djela i prekrsaja, prednost uvijek ima krivicni postupak. S obzirom na to da su krivicna djela nacelno veceg intenziteta drustvene opasnosti i da se za njih izricu stroze sankcije, krivicni postupak je zakonom detaljno regulisan. Ostali kazneni postupci su, po pravilu, kraci i jednostavniji. Medutim, s obzirom na slicnu svrhu svih kaznenih postupaka, i u navedenim posebnim postupcima, u odredenim granicama, tj. Parnicni postupak je takode sudski postupak, jer se parnica odvija samo pred sudom. Osnovno razgranicenje ova dva postupka moze se postaviti s obzirom na njihove razlicite objekte predmete. U krivicnom postupku sudovi odlucuju o rimjeni krivicne sankcije na izvrsioca krivicnog djela, dok u parnicnom postupku ud odlucuje o imovinskopravnim i drugim gradanskopravnim sporovima fizickih i ravnih lica. Medutim, u odredenim slucajevima moze se i u krivicnom postupku jesavati neko gradanskopravno pitanje, za koje je inace nadlezan parnicni sud. Pored toga, krivicni postupak se vodi ex officio i krivicne sankcije se primjenjuju po sluzbenoj duznosti, kad god se utvrdi da za to postoje pravne pietpostavke, dok se parnicni postupak vodi samo kada stranka postavi tuzbom svoj zahtjev. U toku gradanske parnice, stranke, po pravilu, imaju pravo slobodno raspolagati svojim pravnim zahtjevima, dok se u krivicnom postupku, u principu, sudi bez obzira na voliu zainteresovane stranke. Odnos izmedu ovih postupaka ogleda se i u tome sto parnicni i krivicni postupak sadrze ista dokazna sredstva i procesna nacela, iako su neka nacela u xyjedinim parnicnim situacijama drukcije izrazena. Tako i parnicni postupak poznaje nacelo slobodne ocjene dokaza, nacelo usmenosti i neposrednosti itd. Medutim, sve te : druge slicnosti ne uklanjaju bitnu razliku izmedu oba postupka, s obzirom na razlicit predmet postupka krivicna stvar - gradanska stvar, causa civilis i kvalitativnu razliku u pravnoj prirodi jednog i drugog postupka. Zato je parnicni postupak i regulisan posebnim zakonom. Radi se o dopunskim i pomocnim krivicnoprocesnim naukama. Pomocne krivicnoprocesne nauke su: kriminalistika, sudska medicina, kriminologija, pravna logika i pravna etika. TUMACENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA Tumacenje je logicki metod za iznalazenje pravog smisla i domasaja pravne norme ikao metod je van mogucnosti pravnog regulisanja. Prilikom tumacenja normi krivicnog procesnog prava primjenjuju se pravila iz opste teorije prava, sa odredenim izuzecima. Analogija se u krivicnom procesnom pravu primjenjuje, prije svega, u slucajevima izricito predvidenim u samom zakonu. Za primjenu analogije trazi se da se radi o slucajnoj praznini, a ne o namjernom iskljucenju nekog rjesenja. Analogija mora da se krece u granjcama ciljeva postupka i u skladu sa osnovnim principima koji upravljaju postupkom. Nase pozitivno pravo poznaje niz propisa kojima je svrha da osiguraju jedinstvo pravnog poretka, i to u dva pravca. Najprije, potrebno je osigurati da svi propisi naseg pravnog poretka sacinjavaju jedinstvenu logicnu cjelinu, u kojoj nema protivrjecja. Pored toga, trazi se jedinstveno tumacenje pravnih propisa. Jedinstva pravnog poretka nema ako razliciti drzavni organi isti pravni propis razlicito tumace. Da bi omogucilo uklanjanje protivrjecnosti koje bi se mogle pojaviti izmectu propisa razlicitog znacaja, nase ustavno pravo je uvelo, pored ostalog, i posebne organe kojima je povjerilo uklanjanje takvih protivrjecnosti. Ti organi su Ustavni sud BiH, Ustavni sud FBiH i Ustavni sud RS. Tumacenje i analogija dobijaju sve veci znacaj i u krivicnom procesnom pravu. Sve cesce izmjene i dopune zakona i drugih propisa, hitnost u postupku njihovog donosenja i slicno, traze koriscenje tumacenja. Poseban znacaj ima autenticno tumacenje propisa, posebno zakona. Pod autenticnim tumacenjem pravnih propisa podrazumijeva se tumacenje tih propisa koje daje organ koji ih je donio. Ono je obavezno za one koji propis primjenjuju. Jedinstvenoj primjeni normi krivicnog procesnog prava doprinose i nacelni pravm stavovi o pitanjima koji su od interesa za primjenjivanje federalnih zakona koje zauzima Vrhovni sud FBiH na prosirenoj opstoj sjednici clan 35 tacka 5 ZSFBiH. Jedinstveno tumacenje pravnih propisa, kada su u pitanju sudovi, bez sumnje lakse bi se sprovelo kada bi nacelni pravni stavovi bili obavezni za nize sudove. Treba, medutim, iniati u vidu da bi takvo uredenje sudova onemogucavalo nezavisnost sudova u primjeni prava, dakle i u tumacenju pravnih propisa, sto je jedan od osnova ustavnog principa nezavisnosti sudstva. Zadatak je sudije da utvrdi smisao norme koju treba primijeniti, a nacelne pravne stavove Vrhovnog suda FBiH prihvatice samo onda ako se slozi sa argumentima na kojima se oni zasnivaju. SUBJEKTI KRIVICNOG POSTUPKA POJAM I VRSTE PROCESNIH SUBJEKATA Pojam procesnih subjekata Krivicnoprocesni subjekti su procesno sposobna fizicka ili pravna lica koja na osnovu zakonom predvidenih prava i duznosti u krivicnom postupku, preduzimanjem odredenih radnji, stupaju u krivicnoprocesni odnos, odnosno doprinose ostvarenju krivicnoprocesnog zadatka. Sva lica koja ucestvuju u krivicnom postupku nisu procesni subjekti. Naslov procesnog subjekta imaju samo oni ucesnici krivicnog postupka koji stupaju u krivicni procesnopravni odnos i u njemu vrse procesnopravnu funkciju - sudenja, gonjenja i odbrane procesni subjekti u uzem smislu ili imaju odredena druga prava i obaveze procesni subjekti u sirem smislu, kao sto je npr. Prema tome, procesni subjekt je subjekt krivicnog procesnog odnosa. Vrste procesnih subjekata Procesni subjekti su samo ona lica koja su neophodna da bi se mogao zasnovati, teci i okoncati krivicnoprocesni odnos. Glavni ili osnovni procesni subjekti su sud kao samostalni i nezavisni drzavni organ , tuzilac koji vrsi funkciju krivicnog gonjenja i osumnjiceni, odnosno optuzeni koji vrsi funkciju odbrane. Tuzilac i osumnjiceni, odnosno optuzeni su procesne stranke, tako da su glavni procesni subjekti sud i stranke. Tu spadaju osteceni, koji se na strani tuzioca, bez obzira na to da li mu pripada imovinskopravni zahtjev, pravno ill fizicko lice, prema kojem treba izreci mjeru bezbjednosti oduzimanja imovinske koristi na strain osumnjicenog, odnosno optuzenog i organ starateljstva u postupku prema maloljetnicima na strani suda. U okviru krivicnog postupka mogu da se pojave i lica koja nisu subjekti icprocesnog odnosa, vec subjekti pripojenog adhezionog imovinskopravnog snog odnosa. Ovdje se raspravlja i o imovinskopravnom, tj. Imovinskopravni zahtjev stavlja lice koje je ovlasceno da taj zahtjev ostvaruje u parnici, a pravilu, nije tuzilac. Isto tako, u nekim slucajevima, lice prema kome se moze postaviti imovinskopravni zahtjev nije osumnjiceni, odnosno optuzeni. Subjekti procesnog odnosa nemaju nikakvih ovlascenja u pogledu raspolaganja formama krivicnoprocesnog odnosa, dok, nasuprot tome, mogu raspolagati ne samo formalnom, vec i materijalnom sadrzinom pripojenog imovinskopravnog odnosa. MEDUSOBNI ODNOSI PROCESNIH SUBJEKATA Polozaj procesnih subjekata suda i stranaka zavisi od tipa krivicnog postupka i pravnih propisa kojima se taj polozaj regulise. Medutim, procesni subjekti nisu ravnopravni, jer su i tuzilac, a narocito osumnjiceni, odnosno optuzeni, u izvjesnoj mjeri potcinjeni sudu. Osim toga, sud rukovodi postupkom, moze obavezati stranke na odredena cinjenja ili necinjenja i ima disciplinsku vlast nad njima. Polozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog se razlikuje od polozaja tuzioca: pored toga sto je subjekt procesnog odnosa, on je i predmet istrazivanja u procesu, ali nije objekt krivicnog postupka. OSNOVNA PROCESNA NACELA O PROCESNIM SUBJEKTIMAJ Posmatrano historijski, krivicni postupak je bio: optuzni akuzatorski , istrazni inkvizitorski i savremeni mjesoviti, tj. Krivicni postupak bilo kojeg istorijskog razdoblja i bilo koje zemlje moze se podvesti pod jedan od ova tri tipa krivicnog postupka. Polozaj procesnih subjekata u tim postupcima bitno se razlikuje. Optuzno akuzatorsko nacelo Optuzno nacelo u krivicnom postupku postoji ako su osnovne procesne funkcije gonjenje, odbrana i presudenje povjerene odvojenim i nezavisnim subjektima. Kao stranke u postupku, tuzilac i optuzeni su potpuno ravnopravni. Postupak se pokrece na zahtjev tuzioca, koji ne mora biti drzavni organ. Optuzeni, koji vrsi funkciju odbrane, samostalan je subjekt, sa mogucnoscu vrsenja odbrane licno ili preko strucnog branioca. Optuzeni je duzan da se upusti u proces koji je protiv njega pokrenut, sa obavezom da se odazove na poziv suda i daje odgovor na tuzbu. Njegova obaveza da odgovori na tuzbu sastoji se samo u tome da izjavi smatra li tuzbu osnovanom. U cisto akuzatorskom postupku, koji pociva na racionalnoj osnovi, ako tuzilac ne dokaze osnovanost svoje tuzbe, sud ce optuzenog osloboditi optuzbe. Prema tome, u nacelu, teret dokaza snosi tuzilac. Uloga suda u ovom postupku je pasivna. Postupak je oblikovan kao spor izmedu dvije stranke pred nepristrasnim sudom. Objektivan polozaj suda obezbjeduje se cinjenicom da sud ne moze zapoceti krivicni postupak po sopstvenoj inicijativi, nego samo aktom tuzioca nacelo nemo index sine actore, tj. Pored toga, pravilo je da u ovom postupku dokaze prikupljaju i iznose stranke najprije stranka koja je pozvala svjedoka, a zatim suprotna stranka -unakrsno ispitivanje. U savremenom akuzatorskom postupku, sudija, ipak, smije izvoditi dokaze koje smatra potrebnim. Da bi 18 sud zadrzao svoj objektivan stav, ispitivanje svjedoka i vjestaka na glavnom pretresu prepusteno je strankama. Po prirodi stvari, raspravljanje u ovom postupku je usmeno, ali i neposredno i kontradiktorno. Optuzni postupak je obicno bio i javan, a pri ocjeni dokaza u njemu je primjenjivano slobodno uvjerenje sudije, ali to nisu sustinske karakteristike optuznog postupka. Ako se u akuzatorskom postupku prije pretresa vodi pripremni postupak, cija je svrha da se odluci da li ce osumnjiceni biti izveden pred sud, i takav pripremni postupak ima akuzatorski karakter. Istrazno inkvizitorsko nacelo Ovaj postupak je susta suprotnost akuzatorskom postupku. Osnovna karakteristika istraznog inkvizitorskog nacela je u tome sto u istraznom postupku ne postoje stranke, te sto su sve tri osnovne procesne funkcije gonjenje, odbrana i sudenje povjerene sudu. Inkvizitorski postupak se dijeli na istragu i sudenje. Prebacivanjem tezista postupka u istragu, koju sprovodi posebni istrazitelj inkvirent , istrazni postupak se zasnivao na nacelu tajnosti i pismenosti. Prava optuzenog u postupku bila su minimalna, a licna odbrana skoro nemoguca. Inkvirent je na pocetku istrage stavljao optuzenog inkvizita u istrazni zatvor, koji je u svim slucajevima bio obligatoran. Organizevanjem sistema zakonskih dokaza, sudija ne ocjenjuje dokaze konkretno, njihovom logickom i psiholoskom analizom, kao sto je cinio u optuznom postupku, vec ih cijeni po vrijednosti koja im je apstraktno i unaprijed u zakonu odredena. Sudija ne moze da osudi ako nije prikupljena kolicina i kakvoca dokaza odredena u zakonu negativna teorija zakonskih dokaza , odnosno mora da osudi ako je prikupljena kolicina i kakvoca dokaza odredena u zakonu pozitivna teorija zakonskih dokaza. Ako inkvirent nije bio u mogucnosti da pribavi onu kolicinu i kakvocu dokaza koja se zakonom trazi, to je postizao torturom fizicko mucenje okrivljenog radi dobijanja priznanja. Priznanje je bilo najjaci dokaz, tzv. Tortura nije bila neki oblik zloupotrebe isljednih organa, nesto nedozvoljeno, vec, naprotiv, pravni institut, primjenjivan najprije putem prakse, kao i drugi procesni instituti toga vremena, a kasnije regulisan zakonom. Sve radnje obavljene u istrazi morale su se zapisnicki konstatovati. Nakon zavrsene istrage, inkvirent je dostavljao spise predmeta sudskom vijecu ovlascenom da donese presudu o inkvizitovoj krivicnoj odgovornosti. Sud je u postupku, u kome nije imao pravo ucestvovati inkvirent, donosio presudu iskljucivo na osnovu spisa. Osim osudujuce i oslobadajuce presude, postojalo je i oslobadanje usljed nedostatka dokaza absolutio ab instantia , po kome je ucinilac i dalje sumnjiv da je ucinio krivicno djelo, pa se postupak mogao obnoviti. I pored svojih nedostataka, inkvizitorski postupak je imao i korisnih posljedica. Ovaj postupak je doprinio definitivnom shvatanju da je drzava duzna da se brine da ucinioci krivicnih djela budu otkriveni i kaznjeni i da se to ne smije prepustiti slucaju. Krivicni progon mora biti briga nadleznog drzavnog organa koji ce to raditi po sluzbenoj duznosti kada na bilo koji nacin sazna da je vjerovatno da je izvrseno krivicno djelo. Mjesovito nacelo Savremeni krivicni postupak evropskih kontinentalnih zemalja zasniva se na mjesovuom nacelu, uvedenom francuskim Zakonikom o krivicnom postupku iz 1808. Savremeni evropski kontinentalni krivicni postupak mjesovitog tipa u prvom stepenu dijeli se, prije svega, na dva osnovna dijela: pripremni postupak izvidaj, istraga i glavni pretres, sa donosenjem i objavljivanjem odluke. Pored ta dva osnovna dijela, postoji i treci, prelazni dio postupak optuzenja, sa eventualnom kontrolom ispravnosti optuzbe. Novi princip organizacije krivicnog postupka nije mogao biti pronaden u novom doktrinarno cistom modelu, pa je stvoren kombinovanjem 19 elemenata optuznog postupka koji obezbjeduju prava stranaka, posebno optuzenog i elemenata istraznog postupka koji garantuju efikasnost i ostale zahtjeve javnog interesa. Osnovna karakteristika mjesovitog postupka, preuzeta iz akuzatorskog modela krivicnog postupka, jeste da su funkcije optuzbe, odbrane i sudenja odvojene i predate posebnim organima, u cemu je sadrzana garancija objektivnog sudenja. Gonjenje vrsi tuzilac i postupka nema bez tuzioca, koji odreduje obim i predmet sudenja. Vrsenje gonjenja pripada, po pravilu, posebno organizovanom javnom tuzilastvu, koje je drzavni organ, a pokrece postupak po sluzbenoj duznosti ex officio , bez obzira na to da li to zeli eventualni osteceni gradanin. Sam optuzeni ima neogranicene procesne mogucnosti odbrane pravo na pomoc branioca, pravo da zna koje mu se djelo stavlja na teret, pravo na sutnju, pravo na predlaganje izvodenja dokaza i prisustvovanje njihovom izvodenju, ukljucujuci i razgledanje spisa predmeta. Na glavnom pretresu vaze osnovna krivicnoprocesna nacela javnosti, usmenosti, kontradiktornosti, neposrednosti i dr i u njemu, pored suda, ucestvuju i stranke. Sud donosi presudu na osnovu dokaza koji su izneseni na glavnom pretresu, uz pravo stranaka da ispituju svjedoke i vjestake. Mjesoviti krivicni postupak prihvata i elemente inkvizitorskog postupka: podjela na pripremni stadijum, stadijum istrage i stadijum glavnog pretresa; poseban drzavni organ goni izvrsioce krivicnih djela ex officio, bez obzira na volju lica koje je krivicnim djelom osteceno; isti organ krivicnog postupka vrsi i krivicno gonjenje i istrazivanje cinjenica; pripremni postupak je tajan i pravo odbrane u njemu ograniceno to se posebno odnosi na pravo osumnjicenog da razgleda spise predmeta koji ga terete ; pravo suda da na glavnom pretresu ispituje svjedoke i vjestake. Na to su u znacajnoj mjeri uticali promijenjeni koncept istrage i njeno povjeravanje tuziocu, kao i propisivanje niza procesnih instrumenata kojima se podrzava borba protiv organizovanog kriminaliteta. Najvise inkvizitorskih elemenata savremeni krivicni postupak u BiH ima u istrazi, ali se u istrazi, naravno, ne primjenjuje tortura. Imajuci u vidu strukturu ove faze krivicnog postupka, najznacajniji inkvizitorski elemenat u istrazi proizilazi iz cinjenice da istragu nareduje i sprovodi tuzilac, te on upravlja aktivnostima ovlascenih sluzbenih lica vezanih za pronalazenje osumnjicenog i prikupljanje izjava i dokaza. Tuzilac u toku sprovodenja istrage vrsi, dakle, ne samo funkciju gonjenja, nego i istrazivanja krivicnih djela. Elemente inkvizicione tradicije mozemo naci i u cinjenici da sve istrazne radnje koje su potrebne za postizanje cilja istrage podizanje optuznice ili obustava istrage tuzilac preduzima po sluzbenoj duznosti, ali i na prijedlog osumnjicenog i njegovog branioca, te u pravu tuzioca da ispita osumnjicenog. Akuzatorski elementi u istrazi proizilaze i iz sljedecih elemenata 1 Krivicni postupak se ne moze pokrenuti niti voditi bez zahtjeva tuzioca. Ovdje je rijec o ogranicenoj kontradiktornosti, za razliku od odredivanja pritvora, kada lice kome treba odrediti pritvor mora prethodno biti izvedeno pred sudiju za prethodni postupak. Jacanje kontradiktornosti u istrazi podrazumijeva se i u slucaju sudskog obezbjedenja dokaza, a odnosi se na saslusanje svjedoka pod uslovima koji vaze za salusanje na glavnom pretresu clan 223 stav 1 u vezi sa clanom 262. Ovo pravo se braniocu moze uskratiti ako se radi o spisima i predmetima cije bi otkrivanje moglo dovesti u opasnost cilj istrage. U smislu akuzatorskog krivicnog postupka koncipirane su i odredbe zakona koje se odnose na pocetak glavnog pretresa koji pocinje citanjem optuznice, nakon cega optuzeni i njegov branilac mogu izloziti odbranu i ukratko iznijeti dokaze in favorem. Osim toga, novi koncept dokaznog postupka na glavnom pretresu pruza priliku strankama da iznesu svoje navode i ospore navode suprotne stranke. Od posebnog znacaja je odredba karakteristicna za akuzatorski model krivicnog postupka koja se odnosi na stranacko ispitivanje svjedoka I vjestaka, i to putem direktnog i unakrsnog ispitivanja. S druge strane, elementi inkvizitorskog sadrzaja na glavnom pretresu mogu se naci i u mogucnosti suda da u toku dokaznog postupka naredi izvodenje dokaza, te u aktivnoj poziciji koju sud ima tokom ispitivanja svjedoka i vjestaka. Najzad, inkvizitorska forma glavnog pretresa moze se naci i u duznosti suda da se stara za svestrano pretresanje predmeta, utvrdivanje istine i otklanjanje svega sto odugovlaci krivicni postupak, a ne doprinosi razjasnjenju stvari. POJAM I VRSTE KRIVICNIH SUDOVA Poiam krivicnog suda Sudovi su samostalni i nezavisni od zakonodavne i izvrsne vlasti i njima pripada sudska vlast. U vrsenju sudske vlasti sudovi su duzni da stite ljudska prava i slobode, utvrdena prava i interese pravnih subjekata i zakonitost. Najzad, sudovi su zakoniti, jer se organizacija, osnivanje, nadleznost i sastav sudova i postupak pred sudovima ureduje zakonom. U savremenim pravnim sistemima sud je pravosudni drzavni organ koji vrsi sudsku funkciju. Primjenu materijalnog krivicnog prava na konkretan slucaj moze vrsiti samo sud. Sud je jedinstven, u okviru jedinstvene funkcije ne postoje kod nas posebni krivicni sudovi i u njegovu nadleznost spada sudenje krivicnih, gradanskih i drugih stvari, u skladu sa zakonom. Funkcija krivicnog suda je istovremeno i ovlascenje i duznost, tako da sud ne moze odbiti rjesavanje krivicne stvari i donosenje odluke. Suprotno postupanje moze predstavljati rivicno djelo zloupotrebe polozaja ili ovlascenja. Pravo kaznjavanja, koje pripada sudu ne podrazumijeva mehanicku primjenu predvidenih sankcija, vec povezivanje pravnih normi sa konkretnim okolnostima, koje se ticu kako djela tako i njegovog ucionioca. To ukazuje na kreativnu ulogu krivicnog suda. Sa ustavnog ili organizacionog gledista, sud je posebna vrsta organa u kojem se vrsi pravosude i za koji vaze opsti propisi o pravnim organima te vrste, ukoliko posebnim zakonom o sudovima nije drukcije odredeno. Tako shvacenom sudu, u ciji sastav ne ulaze samo sudije, vec i cjelokupno drugo sudsko osoblje pomocno, tehnicko, administrativno , ne pripada pravo da sudi pojedinoj krivicnoj stvari. U procesnom smislu, sud je organ vijece i sudija ojedinac koji je ovlascen da raspravlja pojedinu krivicnu stvar. Pojam suda u procesnom smislu podrazumijeva sud koji neposredno vrsi sudsku funkciju, tj. Kada je rijec o pojmu suda ustavnom smislu, obicno se ima u vidu tzv. Sve sudije jednog suda ne ucestvuju u donosenju pojedinih odluka, vec sude ti sudski organi. U sudu se obrazuju, takode, i sudska odjeljenja, prema sustini materije koju pojedina vijeca raspravljaju krivicno odjeljenje, koje obuhvata sva krivicna, i gradansko odjeljenje, koje obuhvata sva gradanska vijeca, s dm da su u kantonalnim, odnosno okruznim sudovima moguca i druga odjeljenja. Odjeljenje ne sudi u pojedinoj krivicnoj stvari, vec vrsi druge poslove odredene sudskim poslovnikom, a u njihov sastav ulaze vijeca, odnosno sudije koji odlucuju o stvarima iz iste pravne oblasti. U odjeljenju se odrzavaju sjednice na kojima se razmatraju pitanja od interesa za rad odjeljenja, a narocito: organizovanje unutrasnjeg poslovanja odjeljenja, pracenje stanja poslovanja odjeljenja, unapredenje metoda rada odjeljenja i profesionalna obuka sudija, strucnih saradnika i pripravnika - diplomiranih pravnika. U sudovima se odrzavaju i opste sjednice svih sudija koje se sazivaju kada je to predvideno pravilima sudskog postupka. Za punovaznost odlucivanja na opstoj sjednici potrebno je prisustvo najmanje dvije trecine sudija, a odluke se donose vecinom glasova prisutnih sudija, s tim da ovu sjednicu saziva i njenim radom rukovodi predsjednik suda. Krivicni sud je sastavni dio sudova opste i specijalizovane nadleznosti, zbog toga sto se krivicno pravosude vrsi u okviru jedinstvene pravosudne funkcije. To znaci da krivicni sud nije poseban sud, vec poseban sastav suda opste i specijalizovane nadleznosti, koji je nadlezan da rasvijetli i rijesi krivicnu stvar. Ukupno posmatrano, uredenje i organizacija sudova u BiH zasnivaju se na sljedecrm nacelima: a nacelo izbornosti i razrjesivosti sudija, b nacelo zbornosti u vrsenju sudijske funkcije, c nacelo visestepenog odlucivanja i d nacelo samostalnosti i nezavisnosti sudova Nacelom izbornosti i razrjesivosti sudija rjesava se pitanje sticanja svojstava sudije i prestanka tog svojstva. Naime, svojstvo sudije moze se steci na dva nacina: postavljanjem jednog lica za sudiju i izborom. Postavljenjem lice stice svojstvo sudije trajno, dok se izbor vrsi na odredeno vrijeme, s tim da moze da dode i do reizbora sudije ako ispunjava uslove. Nas zakonodavac je nacelom izbornosti i razrjesivosti sudija predvidio da se svojstvo sudije slice za stalno, jer je predvideno da je sudijska funkcija stalna. Nacelo zbornosti odnosi se na nacin rada sudova. Naime, sudovi rade na rasvjetlananju krivicnih stvari, po pravilu, u zbornom sastavu kao kolegijalna tijela, tj. Ovo nacelo je dosljedno sprovedeno u svim sudovima - nizim i visim. Od primjene ovog nacela postoji jedan izuzetak, kojim se omogucava inokosno odlucivanje sudije pojedinca. Ovaj izuzetak predviden je u opstinskim osnovnim sudovima za najlaksa krivicna djela koja su tacno odredena u zakonu. Naime, radi se o krivicnim djelima za koja je propisana kao glavna kazna novcana kazna ill kazna zatvora do pet godina. Inace, vrijednost ovog nacela je ocigledna, jer njegova primjena doprinosi svestranom i objektivnom rasvjetljavanju i rjesavanju krivicnih stvari. Nacelo visestepenosti odlucivanja znaci da u jednoj krivicnoj stvari odlucuje vise nizih i visih sudova. U zakonu je predvideno kao pravilo da u jednoj krivicnoj stvari odlucuju sudovi u dva stepena, tj. Od ovog pravila postoje izuzeci na osnovu kojih u krivicnoj stvari moze odlucivati i trecestepeni sud. Ovi izuzeci predvideni su u clanu 333 stav 1 ZKPFBiH i clanu 324 stav 1 ZKPRS, gdje je propisano da ce u krivicnoj stvari odlucivati trecestepeni sud, ako je drugostepeni sud izrekao novu osudujucu presudu ZKPRS , ili ako je drugostepeni sud preinacio presudu prvostepenog suda kojom je optuzeni osloboden od optuzbe i izrekao presudu kojom se optuzeni oglasava krivim ZKPFBiH i ZKPRS. Medutim, da li ce drugostepeni, odnosno trecestepeni sud doci u situaciju da odlucuje, to zavisi od lica koja su ovlascena da podnose redovne pravne lijekove. To znaci da drugostepeni i trecestepeni sud nikada ne mogu da odlucuju o jednoj krivicnoj stvari po sluzbenoj duznosti. Nacelo samostalnosti i nezavisnosti sudova znaci da su sudovi u svom radu li i nezavisni, tj. To znaci da sudije u vrsenju sudijske funkcije slobodno tumace i primjenjuju zakon i cuvaju ustavnost i zakonitost, primjenjujuci slobodno sudijsko uvjerenje o ocjeni dokaza. Ovo nacelo proistice iz nacela podjele vlasti, prema kome sudsku 22 vlast vrse sudovi. Potvrda samostalnosti i nezavisnosti sudova je zakonska odredba prema kojoj sudija ne smije biti clan niti obavljati bilo kakvu duznost u organima politickih stranaka, odnosno udruzenjima ili fondacijama povezanim s polititickim strankama i uzdrzavace se od ucesca u aktivnostima politickih stranaka koje imaju javni karakter. Vrste krivicnih sudova uopste Uobicajeno je da se sudovi, u pogledu ovlascenja koja imaju u odnosu na sudenje, dijele na redovne i vanredne. Redovni su oni sudovi ciji su organizacija I postupak redovni, jer se zasnivaju na opsteusvojenim pravnim standardima. Redovni sudovi mogu biti sudovi opste nadleznosti i specijalizovani sudovi. Sudovi opste nadleznosti sude, po pravilu, za sva krivicna djela i za sve optuzene, sem onih iz nadleznosti specijalizovanih sudova. Specijalizovani sudovi sude samo za odredena krivicna djela ili samo za krivicna djela odredenih ucinilaca ratione materiae ili intuitu personae. Takvi su ranije bili vojni sudovi. Vanredni sudovi koji se osnivaju kao privremeni ili stalni , u sudenju za odredene krivicne predmete ili u pogledu organizacije, odstupaju od redovnih sudova. Pored toga, sudovi mogu biti pozivni bez gradana , mjesoviti u kojima gradam sude ravnopravno sa pozivnim sudijama i porotni gdje gradani odlucuju o cinjenicnim, a pozivne sudije o pravnim pitanjima. Krivicni sudovi u BiH su pozivni. Znacajna je i podjela sudova prema rangu i stepenu, odnosno instanci. Sudovi kojiirurfe povjereno sudenje sa drustvenog gledista znacajnijih i tezih krivicnih djela su sudovi viseg ranga, a sudovi kojima je povjereno sudenje sa drustvenog gledista laksih i manje znacajnih krivicnih djela su sudovi nizeg ranga rang je vezan za prvostepenu stvarnu nadleznost. Sud vise instance je onaj koji ispituje podvrgava svojoj ocjeni odluku drugog suda radi eventualne izmjene. Sud viseg stepena je, u isto vrijeme, i sud viseg ranga prema sudu nizeg stepena. U BiH postoje cetiri prvostepena suda: Sud BiH, zatim opstinski, odnosno osnovni i kantonalni, odnosno okruzni sudovi. Opstinski, odnosno osnovni sud je sud nizeg ranga u odnosu na kantonalni, odnosno okruzni, iako oba sude u prvom stepenu. Prvostepeni sud u BDBiH je Osnovni sud BDBiH. S obzirom na funkcionalnu nadleznost, od znacaja je i podjela sudova na istrazne i presudne. Istrazni sudovi su oni koji vode prethodni postupak, a presudni sudovi odlucuju o krivicnoj stvari u meritumu. Vrste krivicnih sudova u BIH Sudovi se osnivaju i ukidaju zakononm. Parlamentarna skupstina BiH je usvojila pomenuti zakon u istovjetnom tekstu, koji je kasnije mijenjan i dopunjavan. Osnivanjem Suda BiH omoguceno je pruzanje sudske zastite u stvarima koje spadaju u nadleznost drzave BiH, sto prema utavu BiH predstavlja preduslov za uspostavljanje vladavine prava u BiH. Znacenje te ustavne odredbe se svodi na primjenu i koordinaciju medunarodnih i meduentitetskih krivicnopravnih propisa u situacijama kada medunarodni kriminalitet prelazi granice odnosno kada entitetski kriminalitet prelazi granice entiteta, a u sve. Opstinski sudovi u FBiH koji se u RS nazivaju osnovni sudovi su nadlezni sprovode samo prvostepeni krivicni postupak za krivicna djela odredene tezine ii izlaganja o stvarnoj nadleznosti. Ovi sudovi se osnivaju za podrucje jedne ili opstina u kantonu u FBiH , odnosno za podrucje jedne ili vise opstina u RS. Sudije opstinskog osnovnog suda bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. Sredstva za rad opstinskih sudova obezbjeduju kantoni, a za osnovne sudove — budzet RS. Ukoliko posebne okolnosti nalazu, a sam sud ustanovi da je to u interesu isnosti i ekonomicnosti postupka, Osnovni sud BDBiH i Apelacioni sud BDBiH mogu zasjedati van sjedista suda, i to na nekom drugom mjestu u Brcko distriktu. Kantonalni sudovi koji se u RS nazivaju okruzni sudovi sude u prvom stepenu za krivicna djela iz svoje stvarne nedleznosti i u drugom stepenu po zalbama stranaka protiv presuda opstinskog osnovnog suda. Kantonalni okruzni sudovi vrse i druge zakonom odredene poslove u obavljanju krivicne sudske funkcije vidjeti izlaganja o stvarnoj nadleznosti. Kantonalni sudovi se osnivaju za podrucje jednog kantona, a okruzni za podrucje dva ili vise osnovnih sudova. Sudije kantonalnog lokruznog suda bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. Uslove za rad kantonalnih sudova obezbjeduju kantoni, a okruznih sudova - budzet RS. Apelacioni sud BDBiH je sud drugog stepena u odnosu na Osnovni sud BDBiH. Sudije Apelacionog suda BDBiH bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, a sredstva za rad ovog suda obezbjeduju se u budzetu BDBiH. Vrhovni sud FBiH sa sjedistem u Sarajevu i Vrhovni sud RS sa sjedistem u Banjoj Luci su sudovi trece instance, tj. Sudije vrhovnih sudova bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, a sredstva za njihov rad obezbjeduju se u budzetu FBiH, odnosno budzetu RS. Odjeljenja van sjedista suda se osnivaju i ukidaju zakonom i trajno su smjestena u mjestu koje se nalazi na podrucju suda, ali van njegovog sjedista. U odjeljenju van sjedista suda, sud, u pravilu, obavlja sve poslove iz svoje nadleznosti za podrucje za koje je odjeljenje osnovano, a njegovim radom rukovodi predsjednik suda. Predsjednik suda uputstvom utvrduje mjesto vodenja postupka i nacin formiranja sudskih vijeca u predmetima u kojima broj sudija rasporedenih u odjeljenju van sjedista suda nije dovoljan za postupanje po pravilima sudskog postupka, s tim da pri donosenju ovog uputstva predsjednik suda vodi racuna o efikasnosti rada suda i ekonomicnosti sudskog postupka. Izuzetno, predsjednik suda u pojedinacnom predmetu, na zahtjev postupajuceg sudije, moze iz razloga efikasnosti, smanjenja troskova ili drugih opravdanih razloga odrediti da se postupak, odnosno pojedine radnje u postupku vode i van mjesta u kome bi se inace trebale voditi. Odluku da se odrzavaju sudski dani moze donijeti sud, i to radivodenja postupaka ili obavljanja drugih poslova u mjestima koja se nalaze na podrucju suda, ali van njegovog sjedista, odnosno odjeljenja van sjedista suda. Odluke o mjestu i vremenu odrzavanja sudskih dana donosi predsjednik suda, sto se objavljuje na oglasnoj tabli suda, kao i na oglasnoj tabli u zgradi u kojoj se odrzavaju sudski dani. Sudska uprava postoji u svim sudovima, pocev od opstinskih osnovnih , do vrhovnih sudova, odnosno Suda BiH i Apelacionog suda BDBiH. Na celu sudske uprave je predsjednik suda, koji je odgovoran za rukovodenje cjelokupnim sudom i sudskom upravom. On predstavlja sud pred drugim organima i organizacijama, moze pojedine svoje nadleznosti prenijeti na sudije ili radnike suda i odreduje sudiju koji ce vrsiti duznost predsjednika suda u njegovom odsustvu. Poslove iz djelokruga pravosudne uprave na nivou FBiH i RS vrse Federalno ministarstvo pravde, odnosno Ministarstvo pravde RS. Inace, poslovi pravosudne uprave koji su u nadleznosti mini stars tava pravde odnose se na vrsenje nadzora i pracenje primjene zakona o sudovima i drugih propisa koji se odnose na organizaciju i poslovanje sudova; pracenje obavljanja poslova sudske uprave; davanje saglasnosti na pravilnik o unutrasnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta u sudovima; saradnju sa predsjednikom suda u rjesavanju prituzbi koje primi ministarstvo pravde, a koje se odnose na sudsku upravu; davanje prijedloga predsjedniku suda i saradnju s njim radi unapredenja organizacije i poslovanja suda; prikupljanje statistickih podataka o radu sudova i davanje uputstava sudovima za 24 prikupljanje, vodtenje I stavljanje tih podataka; obezbjedenje materijalnih uslova za rad sudova i vrsenje nadleznosti u vezi sa sudskim budzetom, u skladu sa zakonom. NEZAVISNOST SUDA I SUDIJA Nacelo nezavisnosti suda i sudije znaci da su sudovi, a time i sudije u svome radu nezavisni, tj. To je nezavisnost prema predstavnicima legislative i egzekutive, kao i prema svakom drugom uticaju. Zabrana uticanja na sud ne odnosi se samo na drzavne organe, nego i na sve druge politicke organizacije, sredstva javnog informisanja, javno mnjenje, stranke u postupku i dr. Sudska nezavisnost moze biti shvacena kao stvarna ili supstancijalna ivilnost koja treba da obezbijedi nezavisno vrsenje sudske funkcije, tj. Licna nezavisnost sudije zavisi od nacina, uslova i postupka imenovanja i razrjesenja, odgovornosti i unapredenja, materijalne sigurnosti i si. Od posebnog je znacaja ustanova stalnosti sudske funkcije, uvedena i u Ustav FBiH, s ciljem da se obezbijedi nezavisan polozaj suda i sudija. Sudska funkcija je stalna, ali ne i dozivotna, jer prestaje zbog ispunjenja uslova za penziju. Nezavisnost sudije treba da se obezbijedi i garantovanjem da on nece biti kaznjavan premjestanjem iz jednog suda u drugi, sto se postize ustanovom nepokretnosti nepremjestivosti sudije. To se osigurava garantovanjem sudiji da moze biti rasporeden na rad u drugi sud istog ili nizeg nivoa pod uslovom da na to pristane taj sudija. Ovo upucivanje je ograniceno: a na period od najduze sest mjeseci, ako u sudu u koji se sudija privremeno upucuje nema dovoljan broj sudija; b na period od najduze 12 mjeseci, ako u je u sudu u kojem sudija redovno vrsi duznost sudije privremeno smanjen obim posla; c na period od najduze 12 mjeseci, radi pornoci u otklanjanju zaostalih nerijesenih precfrneta u sudu u koji se sudija privremeno upucuje; d na neodredeni period, ako je sudija upucen u drugi sud radi rada na odredenom predmetu, jer je zbog izuzeca sudija u torn sudu bilo neophodno privremeno upucivanje sudije iz drugog suda kako bi radio na torn predmetu; e na neodredeni period, ako se sudija suda u kojem se vrsi upucivanje nalazi na oosustvu u duzem trajanju. Medutim, sudija se ne moze privremeno uputiti u drugi sud vise od dva puta uzastopno, osim ako je u meduvremenu vrsio duznost sudije u sudu u koji je imenovan u periodu od najmanje 12 mjeseci. Od upucivanja u drugi sud uz pristanak sudije, treba razlikovati upucivanje bez pristanka sudije clan 51 ZVSTV. Sudija se moze bez njegovog pristanka uputiti u drugi sud da vrsi duznost sudije na period od najduze tri mjeseca, i to samo u slucaju ako se takvo upucivanje vrsi u cilju njegovog ucesca u radu na pojedinacnom predmetu u sudu u koji se vrsi upucivanje ili u slucaju da nijedan drugi sudija nije pristao na to. Treba imati u vidu da se sudija ne moze privremeno uputiti u drugi sud bez njegovog pristanka ako je privremeno upucivan u drugi sud u prethodnih 12 mjeseci. Odluku o privremenom upucivanju sudije na rad u drugi sud donosi Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, i to na zahtjev predsjednika suda koji zeli da se sudija privremeno uputi u sud ciji je on predsjednik. Obaveza je Visokog sudskog i tuzilackog vijeca BiH da obavi konsultacije s predsjednikom suda koji je podnio kao i sasudijom koji je planiran za privremeno upucivanje, te sa predsjednikom suda u kojem sudija redovno vrsi sudijsku duznost. U opstu zabranu vrsenja nespojivih funkcija, spadaju sljedece zabrane: a sudija ne smije obavljati bilo kakvu duznost koja je nespojiva s njegovom duznosti ili duznost za koju se moze smatrati da ometa ravno i nepristrasno vrsenje duznosti sudije ili koja moze imati negativan uticaj na ivisnost ili ugled sudijske duznosti, dovesti u sumnju njegovu sposobnost da jpa nepristrasno ili stetiti ugledu sudijske duznosti. Iz ove odredbe proizilazi da sudija moze vrsiti i neku drugu sluzbu, posao ili duznost, pod uslovom da to ne dovodi u pitanje samostalnost, nezavisnost i ugled suda i sudije; b sudija ne smije clan niti obavljati bilo kakvu duznost u organima politickih stranaka, odnosno uzenjima ili fondacijama povezanim s politickim strankama i mora se uzdrzavati ucesca u aktivnostima politickih stranaka koje imaju javni karakter; c sudija ne smije biti clan bilo kakve organizacije koja vrsi diskriminaciju na osnovu rase, boje, polne opredijeljenosti, vjerske pripadnosti ili etnickog porijekla ili nacionalne pripadnosti, niti smije ugovoriti koriscenje objekata koji pripadaju takvim organizacijama i mora istupiti iz takvih organizacija odmah nakon sto sazna za takvo njihovo postupanje. Uz to, postoji i zabrana vrsenja javnih duznosti, duznosti iz ivne oblasti i drugih duznosti,na osnovu kojih sudija ne smije: a vrsiti bilo kakvu drugu javnu duznost koja je nespojiva s vrsenjem sudijske losti, osim ako ZVSTV nije drukcije propisano; b biti advokat, notar ili ivljati druge poslove koji se obavljaju uz naplatu, a koji su nespojivi s vrsenjem losti sudije, osim ako zakonom nije drukcije propisano. Za posao izvan suda sudija bi primao honorar, po pravilu nesrazmjerno visok, i to bi u mnogim slucajevima predstavljalo uvodenje sudije u primanje mita, pored mnogih drugih nezgoda honorarni posao bi bio obavljan u vrijeme kada treba vrsiti sudijske duznosti ili se sudijski posao ne bi obavljao usljed premorenosti ili bi sudija i nesvjesno bio blagonaklon prema strankama od kojih mu zavisi posao i tome slicno. Izuzetno, sudije mogu biti ukljucene u akademske, nastavne ili slicne aktivnosti u cilju educiranja javnosti i biti za njih nagradene; c biti clanovi upravnog ili nadzornog odbora javnih ili privatnih preduzeca ili drugih pravnih lica d obavljati bilo kakve druge duznosti koje mogu ometati vrsenje duznosti sudije Nezavisnost sudija obezbjeduje se i raznim mjerama koje sprecavaju medusobni uticaj sudija u istom sudu. Tako, na primjer, ova nezavisnost se kod donosenja sudskih odluka u vijecima obezbeduje tako da predsjednik vijeca glasa posljednji. Sudska nezavisnost obezbjeduje se i odvajanjem sudske od drugih vlasti, pri cemu je posebno znacajno da se odvoji sudska od izvrsne vlasti. Ovu nezavisnost suda garantuje vec spomenuti ustavni princip podjele vlasti. U praksi, ta nezavisnost. UNUTRASNJE UREDENJE SUDOVA Unutrasnje uredenje sudova odnosi se, prije svega, na brojni sastav suda. Brojni av suda je zakonom odreden na sljedeci nacin: 1 U prvom stepenu sudovi sude u vijecima sastavljenim od trojice sudija za icna djela za koja se po zakonu moze izreci kazna zatvora od pet godina ili teza kazna 2 Sudija pojedinac u prvostepenom sudu sudi krivicna djela za koja je jisana kao glavna novcana kazna ili kazna zatvora do pet. Ovaj sudija sprovodi i postupak za 26 izdavanje kaznenog naloga. Sudija pojedinac, kao sudija za maloljetnike, sprovodi pripremni postupak i vrsi druge duznosti 3 U drugom stepenu sudovi sude u vijecima sastavljenim od trojice sudija 4 U trecem stepenu sudovi sude u vijecima sastavljenim od pet sudija. Sudenje u trecem stepenu dato je Vrhovnom sudu FBiH, odnosno vrhovnom sudu RS. U sudovima u kojima se, zbog nedovoljnog broja sudija, ne moze obrazovati to vijece, a koji sude samo u prvom stepenu, resavanje ovih stvari prelazi u nadleznost takvog vijeca neposredno viseg suda, ako zakonom nije drukcije odredeno. To su: sudija za prethodni postupak, ijudija za prethodno saslusanje, predsjednik suda i predsjednik vijeca. Od ova tri logicki moguca rjesenja, u savremenom pravu zborni sudski organi obrazuju se ili iskljucivp od sudija po pozivu ili kao mjesoviti kolegijumi sudija po pozivu i sudija gradana. Pod sudijom po pozivu razumiju se oni koji su kao sudije u radnom odnosu i koji pripadaju stalnom sudskom redu. Osnovna obiljezja, medutim, koja odreduju vrsenje funkcije sudije kao zanimanja ili profesije, su, uglavnom, ista: strucnost, stalnost, trajnost, nagradivanje i dr. Sudija gradanin ne vrsi funkciju stalno, nego povremeno, uz drugo glavno zanimanje. Ideja o ucescu gradana u sudenju stara je koliko i sudstvo. Ova ideja ostvarivana je na razlicite nacine i u razlicitoj formi, zavisno od stepena razvoja drustva. Pravo porotno sudenje je oblik sudenja u kojem gradani obrazuju posebno sudsko njece. U sustini, porota je duzna da utvrdi cinjenicno stanje i da na osnovu toga oglasi optuzenog krivim ill da ga oslobodi od optuzbe. Posebno vijece, sastavljeno od pozivnih sudija ili sudija pojedinac , rjesava pravna pitanja i, na osnovu odluke porote da je optuzeni kriv, izrice krivicnu sankciju. Porotno sudenje u nepravom vidu je takav oblik ucesca gradana u sudenju, u kome pozivne i gradani kao sudije porotnici obrazuju jedno jedinstveno vijece, tzv. Subjektivna sposobnost sudije Subjektivna sposobnost sudije javlja se u dva vida: kao apstraktna opsta sposobnost za ucestvovanje u bilo kom procesu i kao konkretna relativna sposobnost, tj. Da bi neko lice bilo sudija i da bi moglo ucestvovati u sudenju, mora biti imenovano za sudiju, u skladu sa zakonom, I uvedeno u sudijsku duznost kod suda u kojem je sudija. Uvodenje u duznost postize se stupanjem na duznost po datoj svecanoj izjavi. Prije stupanja na duznost, imenovani sudija daje svecanu izjavu usmeno pred predsjednikom Visokog sudskog i tuzilackog vijeca BiH ili clanom ovog vijeca koga ovlasti predsjednik, kao i stavljanjem potpisa na izjavi. Tekst svecane izjave utvrden je ZVSTV, a njome sudija prije stupanja na duznost daje obavezu da ce se u svom radu pridrzavati Ustava i zakona, da ce donositi odluke po svom najboljem znanju, da ce svoju duznost vrsiti savjesno, odgovorno i 27 nepristrasno u cilju provodenja vladavine zakona i da ce stititi slobode i prava pojedinaca zagarantovane Ustavom BiH. Imenovanje sudija Nacelno, sudije je potrebno birati, odnosno razrjesavati na nacin kojim se obezbjeduje sposobnost za vrsenje sudijske funkcije i nezavisnost izabranih sudija. Ovo pitanje posebno je znacajno u drzavama koje obezbeduju stalnost sudijske funkcije, gdje izabrani sudija ostaje na toj funkciji do kraja radnog vijeka. U pogledu imenovanja sudija po pozivu, teorijski su moguca dva nacina: postavljenje sudija od nadleznog drzavnog organa ili izbor. Posto je vrsenje sudijske funkcije sa drustvenog aspekta veoma odgovorna duznost, u zakonodavstvu se posebna paznja posvecuje normiranju opstih uslova koje treba da ispunjava jedno lice da bi bilo sposobno za sticanje svojstva sudije. Medu tim uslovima posebno se isticu strucna sposobnost i moralna podobnost. Jedno lice za sticanje svojstva sudije treba da ispunjava najprije uslove za sticanje svojstva sudije uopste, kao i posebne uslove za sticanje svojstva sudije odredenog suda. Da bi jedno lice steklo svojstvo sudije mora da ispunjava sljedece opste uslove: a da je drzavljanin BiH; b da je intelektualno i fizicki sposobno da obavlja sudijsku duznost; c da ima diplomu pravnog fakulteta iz BiH ili SFRJ ili nekog drugog pravnog fakulteta, pod uslovom da je diploma koju je izdao taj pravni fakultet nostrificirana u skladu sa zakonom d da ima polozen pravosudni ispit u BiH ili u SFRJ; e izuzetno, da ima polozen pravosudni ispit u periodu od 6. Prema tome, za sudiju opstinskog osnovnog suda moze biti izabrano lice koje, pored uslova, ima najmanje tri godine radnog iskustva na pravnim poslovima nakon polozenog pravosudnog ispita. Za sudiju kantonalnog okruznog suda poseban uslov radno iskustvo od najmanje pet godina kao sudija, tuzilac, advokat , a za sudije vrhovnih sudova FBiH i RS i Apelacionog suda BDBiH - najmanje osam godina. Sudije Suda BiH moraju imati najmanje osam godina relevantnog radnog iskustva na pravnim poslovima nakon polozenog pravosudnog ispita. Izuzetak su tog suda koje su se zatekle na duznosti na dan stupanja na snagu Zakona o Sudu BiH, a prije imenovanja za sudije su imali najmanje 15 godina iskustva u radu profesori ili docenti pravnih fakulteta u BiH, koji su mogli da nastave obavljati sudije Suda BiH bez obzira na to da li imaju polozen pravosudni ispit. Dodatni sudija mora ispunjavati profesionalne uslove propisane za sudiju suda u koji se dodatni sudija imenuje. Za dodatnog sudiju moze biti imenovan sudija ili tuzilac u penziji, i to do navrsene starosne dobi od 72 godine. Pravosudni ispit je uslov za izbor svakog sudije. Taj uslov moze biti zamijenjen nekom visom strucnom kvalifikacijom magisterijum ili doktorat pravnih i iz predmeta krivicno pravo materijalno i procesno , gradansko pravo materijalno i procesno , iz porodicnog, privrednog, upravnog, radnog i ustavnog prava kao i za sudije ustavnih sudova kojima je u smislu zakona Ministarstvo pravde izdalo rjesenje. Izborni postupak Odredbe o imenovanju sudija sadrzane su u ZVSTV. Ovaj postupak utvrduje svojim poslovnikom Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH koje moze zahtijevati koriscenje standardnog prijavnog materijala. Imenovanju sudija prethodi javni konkurs za upraznjena 28 mjesta koji se objavljuje za cijelu teritoriju BiH i to na nacin koji odredi Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. To vijece ima podvijeca za predlaganje kandidata sastavljena od pet clanova za sudijska mjesta u FBiH i RS odnosno najmanje tri clana za sudijska mjesta na nivou BiH i BDBiH. U vijecima od tri clana, podvijeca obavljaju razgovor sa kandidatima za upraznjeno mjesto, i to na osnovu sposobnosti, podobnosti i strucnosti, te sacinjenu rang listu kandidata dostavljaju Visokom sudskom i tuzilackom vijecu BiH koje donosi konacnu odluku o imenovanju. Niko ne moze biti imenovan za sudiju ukoliko sa njim prethodno nije obavljen razgovor. Prilikom donosenja odluke o imenovanju Vijece vodi racuna o kriterijumima strucno znanje, radno iskustvo i radni rezultati. U slucaju da se obavlja pismeno testiranje kandidata, Vijece ce se pobrinuti da lica koja ocjenjuju test tokom procesa ocjenjivanja ne znaju identitet lica koje je radilo test. Vijece primjenjuje i odgovarajuce ustavne odredbe kojima se ureduju jednaka prava konstitutivnih naroda i ostalih. Zakonska je obaveza da imenovanja na svim nivoima pravosuda treba da imaju za cilj i postizanje jednakosti polova. Isto tako, Vijece moze traziti da mu se u pisanoj formi dostave misljenja o strucnim i drugim kvaliflkacijama kandidata. Lice imenovano na duznost sudije preuzima duznost na dan koji odredi Vijece. Ako iz razloga koji nisu opravdani imenovano lice ne preuzme duznost u vremenskom roku koji odredi Visoko sudsko i tuzilacko vijece. Vijece ponistava odluke o imenovanju i na tu duznost imenuje drugo lice iz rupe prijavljenih kandidata, ili ce ponovno objaviti konkurs za to upraznjeno mjesta. Odluka o imenovanju kandidata na duznost sudije sadrzi obrazlozenje u pisanoj formi. Tu odluku Vijece moze ponistiti, pa ce na tu duznost imenovati drugo lice iz grupe prijavljenih kandidata ili ce ponovno objaviti konkurs za to upraznjeno mjesto. Predsjednike i sudije, ukljucujuci i dodatne sudije, bira i razrjesava Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, koje cini 15 clanova. Clanovi Vijeca su lica visokih moralnih kvaliteta i profesionalne nepristrasnosti, poznata po djelotvornosti, strucnosti i profesionalnoj nepristrasnosti, te nezavisna i nepristrasna u obavljanju svojih duznosti. Sastav Vijeca, po pravilu, odrazava sastav naroda i polnu zastupljenost u BiH. Clanovi Vijeca imaju mandat od cetiri godine i mogu bid birani najvise dva puta uzastopno. Lice koje je imalo dva uzastopna mandata, ne moze ponovo biti izabrano za clana Vijeca prije isteka roka od cetiri godine od kraja prethodnog mandata Sudijska funkcija je stalna. Predsjednici sudova biraju se na sest godina Sud BIH, sudovi entiteta, kantonalni, odnosno okruzni sudovi odnosno cetiri godine opstinski, odnosno osnovni sudovi i mogu biti ponovo birani. Predsjednik suda je jedan od sudija imenovanih u odnosni sud i treba da posjeduje dokazane rukovodne i organizacione sposobnosti bitne za rad tog suda. Odgovornost sudije Sudija je nezavisan, ali je, u isto vrijeme, i odgovoran za eventualne zloupotrebe sudijske funkcije. Sudijska odgovoraost krivicna, gradanska, disciplinska i politicka , koja ne smije da narusava njegovu nezavisnost, sustinski se razlikuje od odgovornosti drugih zaposlenih u drzavnim organima. Sudija odgovara samo za krivicna djela ucinjena u vrsenju sluzbene duznosti sa umisljajem. Za krivicnu odgovornost sudije vaze odredbe o krivicnoj odgovornosti drugih sluzbenih lica. Sudije uzivaju materijalnopravne i procesnopravne imunitete sudija ne moze biti krivicno gonjen, uhapsen ili zadrzan u pritvoru niti moze odgovarati u gradanskom postupku za misljenje koje daje ili za odluku koju fccese u okviru svojih sluzbnih duznosti. Ovo pitanje je u tijesnoj vezi sa institutom nezavisnosti sudije, tako da za stetu koju sudija ucini svojim nezakonitim ill nepravilnim radom gradanima 29 ili pravnim licima odgovara BiH, odnosno entitet kanton ili Brcko distrikt koji finansiraju rad sudova. C Prestanak mandata za vrsenje duznosti. Uslove za prestanak mandata za vrsenje ouznosti sudije, ZVSTV sveo je na manji broj i iskljucio mogucnost njegpvog prosirenja. Sudiji ce, prestati mandat: 1 kad navrsi starosnu dob propisanu za obavezan odlazaku penziju; 2 za predsjednika suda nakon isteka perioda za koji je imenovan; 3 u slucaju podnosenja ostavke; 4 u slucaju razrjesenja od strane Vispkog sudskog i tuzilackog vijeca BiH - kao rezultat disciplinskog postupka; 5 ako se dokaze, na osnovu medicinske dokumentacije, da je trajno izgubio radnu spososobnost za obavljanje sudijske funkcije d Udaljenje sudije od duznosti. Sudija se obavezno privremeno udaljava od duznosti dok se nalazi u pritvoru i takvo udaljenje traje dok je odreden pritvor. Medutim, Vijece moze produziti udaljenje od vrsenja duznosti i kad pritvor sudiji bude ukinut. Konkretna sposobnost sudije Apstraktno sposoban sudija, koji to postaje izborom i uvodenjem u duznost, biti i konkretno sposoban da bi ucestvovao u postupku po jednoj krivicnoj stvari. Da bi mogao suditi u konkretnom slucaju, sudija mora biti objektivan nepristrasan. Konkretna sposobnost sudije obezbjeduje se raznim oblicima izuzeca. Pojam i vrste izuzeca Izuzece sudije je ustanova krivicnog procesnog prava putem koje se iz krivicnog postupka odstranjuje sudija u slucaju kada postoje razlozi koji ga cine nepodobnim za vrsenje sudijske funkcije ili pobuduju sumnju u njihovu nepristrasnost i na taj nacin se istovremeno doprinosi objektivnom i nepristrasnom ostvarivanju krivicnoprocesnog zadatka. Zadatak ove krivicnoprocesne ustanove je da iz vrsenja sudijske funkcije odstrani sudiju koji se javlja kao nepodoban za sudenje u konkretnoj krivicnoj stvari. Nepristrasnost sudije se odnosi, prije svega, na odnos prema strankama u sporu, a Evropski sud za ljudska prava to utvrduje na osnovu subjektivnog i objektivnog kriterijuma. Subjektivni test se tice licnog ubjedenja odredenog sudije u slucaju. Objektivni test se odnosi na utvrdlvanje da li je sudija obezbijedio dovoljne garancije da bi se iskljucile bilo kakve opravdane sumnje u vezi sa postojanjem njegove nepristrasnosti. To znaci da sudija ne smije da bude opterecen predrasudama u vezi sa odlukom koju donosi, ne smije da dozvoli da u sudnici bude pod uticajem spoljnih informacija, niti da ga njegove licne emocije vode tokom postupka i da uticu na formiranje njegovog misljenja, vec da svoje misljenje mora da zasniva na onom sto je izneseno na sudenju. Ta veza predstavlja osnov izuzeca i mora biti konkretna. Zato se moze traziti 30 samo izuzece poimenicno odredenog sudije, ne i svih sudija jednog suda ili izuzece svih sudova. Osnov izuzeca, takode, ne moze biti sumnja stranke u pravno znanje strucnost i nezavisnost sudije, jer je to pitanje apstraktne sposobnosti sudije, koje se rjesava u postupku izbora i razrjesenja. Neki osnovi zbog kojih inace apstraktno sposoban sudija ne moze ucestvovati u radu po konkretnoj krivicnoj stvari takvog su znacaja da, sami po sebi, cim postoje izazivaju nepovjerenje u njegovu nepristrasnost i takav se obavezno zamjenjuje drugim. Takvi osnovi su u zakonu taksativno nabrojani, a izuzece koje se na njima zasniva naziva se iskljucenje. Druga grupa osnova je manjeg znacaja, a zbog svoje mnogobrojnosti i raznovrsnosti ne nabrajaju se u zakonu. Ti osnovi se u zakonu navode samo uopsteno, a posto je vise u pitanju interes stranaka, ostavlja im se mogucnost da, ako sumnjaju u njegovu nepristrasnost, traze odstranjenje sudije u konkretnom slucaju. Izuzece iz ovih razloga naziva se odstranjenje. U nekim slucajevima, do izuzeca moze doci i na zahtjev samog sudije, ako postoji neki od osnova za iskljucenje ili odstranjenje,I tada se radi o uzdrzanju. U zakonu nije moguce uzdrzanje bez navodenja razloga ili ako se razlozi ne mogu podvesti pod osnove izuzeca. Osnovi izuzeca U zakonu su pojedinacno navedeni konkretizovani razlozi za obavezno izuzece iskljucenje sudije: 1 Kada je ostecen krivicnim djelom koje je predmet postupka 2 Kada mu je osumnjiceni, odnosno optuzeni, njegov branilac, tuzilac, osteceni, njegov zakonski zastupnik ili punomocnik, bracni, odnosno vanbracni drug ili srodnik po krvi u pravoj liniji do bilo kog stepena, u pobocnoj liniji do cetvrtog stepena, a po tazbini do drugog stepena 3 Kada je sa osumnjicenim, odnosno optuzenim, njegovim braniocem, tuziocem ili ostecenim u odnosu staraoca, staranika, usvojioca, usvojenika, hranioca ili hranjenika 4 Kada je u istom krivicnom predmetu ucestvovao kao sudija za prethodni 1? Izuzece je u javnom interesu i zato ga moze traziti bilo koja stranka. Posto je branilac ovlascen da u korist optuzenog preduzima sve radnje koje mole preduzeti i osumnjiceni, odnosno optuzeni, to znaci da branilac moze traziti izuzece i bez posebnog ovlascenja osumnjicenog, odnosno optuzenog, ali ne moze protiv njegove volje. Moze se traziti samo izuzece poimenicno odredenog sudije koji u predmetu postupa tj. Zahtjev za odstranjenje sudije stranka i branilac mogu podnijeti do pocetka glavnog pretresa. Zahtjev za iskljucenje sudije moze biti podnijet u svim stadijumima i fazama postupka, ali poslije pocetka glavnog pretresa, ako je osnov iskljucenja stranka kasnije saznala i zahtjev podnijela odmah po saznanju, najdalje do zavrsetka glavnog pretresa. Bez obzira na to koji je osnov zahtjeva za izuzece, svaki zahtjev mora kumulativno ispunjavati dva uslova: da je individualno odreden i da je obrazlozen. Zahtjev za izuzece mora da se odnosi na individualno tacno odredenog i imenovanog sudiju. Postupak za izuzece vodi se u okviru krivicnog postupka, ali je po svojoj prirodi neka vrsta posebnog upravnog postupka. Zbog toga, po zahtjevu za izuzece koji podnosi stranka ili branilac odlucuje opsta sjednica. Prije donosenja rjesenja o izuzecu pribavice se izjava sudije ili predsjednika suda cije se izuzece trazi, a, po potrebi, sprovesce se i drugi uvidaji. Sudija cim sazna za neke od ovih osnova za iskljucenje, duzan je da prekine svaki rad u predmetu nepodoban sudija i da o tome obavijesti predsjednika suda. Ako je u pitanju iskljucenje predsjednika suda, o tome odlucuje opsta sjednica. Sudija koji smatra da postoji razlog za njegovo odstranjenje obavjestava o tome predsjednika suda, ali moze preduzimati i dalje procesne radnje koje ne trpe odlaganje - sudija pod sumnjom. Prije donosenja rjesenja o izuzecu pribavice se izjava sudiie ili predsjednika suda cije se izuzece trazi, a, po potrebi, sprovesce se i drugi izvidaji. Mogucnost pobijanja rjesenja povodom zahtjeva za izuzece ogranicena je na najneophodniju mjeru, kako se ne bi komplikovao i odugovlacio postupak, a da bi se ipak obezbijedila odgovarajuca prava stranaka. O zahtjevu se odlucuje u formi rjesenja, a zahtjev se moze odbacjti, odbiti ili usvojiti. Zahtjev se odbacuje bez ulazenja u ispitivanje po sustini: 1 ako je izjavljen od neovlascenog lica 2 ako je neblagovremen 3 ako stranka nije trazila poimenicno izuzece sudije ili ako nisu navedeni razlozi zbog kojih se trazi izuzece ili su navedeni razlozi koji su vec bili odbijeni 4 Zahtjev se odbija ako se utvrdi da razlozi navedeni u njemu nisu osnovani. Odbijanjem zahtjeva prestaje suspenzija sudije Protiv rjesenja kojim se usvaja zahtjev za izuzece nije dozvoljena zalba. Druga izuzeca Odredbe o izuzecu sudije shodno se primjenjuju i na izuzece tuzilaca i lica koja su na osnovu zakona ovlascena da tuzioca zastupaju u postupku, zapisnicare. Postoji mogucnost izuzeca ovlascenih sluzbenih lica kada u slucajevima predvidenim u zakonu preduzimaju pojedine istrazne radnje. Tuzilac je nadlezan da odlucuje o izuzecu svih onih lica koja su ovlascena da ga zamjenjuju, kao i o izuzecu ovlascenih sluzbenih lica, a o izuzecu tuzioca odlucuje kolegij tuzilastva. Svjedok je, po prirodi stvari, nezamjenjiv, pa njegovog izuzeca nema. SPOLJASNJE UREDENJE SUDOVA Spoljasnje uredenje sudova svodi se, uglavnom, na pitanja sudskih nadleznosti i pravne pomoci. Razmatranje i rjesenje problematike nadleznosti tijesno je povezano sa prirodom i tezinom krivicnih djela, kao i uredenjem krivicnog pravosuda. Veliki broj prvostepenih sudova razlicite vrste opstinski, odnosno osnovni i kantonalni. Radi se o raspodjeli krivicnih stvari na sudove po sadrzini, tj. Isto tako, postojanje velikog broja istovrsnih sudova opstinski, odnosno osnovni i kantonalni, odnosno okruzni i dr. To je nadleznost po podrucju mjesna nadleznost. Najzad, u istom krivicnom predmetu odredeni poslovi mogu bid rasporedeni izmedu raznih sudova, odnosno sudskih organa, sto cini funkcionalnu nadleznost. Za odredivanje stvarne nadleznosti bitna je tezina krivicnog djela; za mjesnu nadleznost od znacaja su izvjesne cinjenice koje se odnose na krivicno djelo mjesto izvrsenja ili cinjenice koje se odnose na njegovog ucinioca prebivaliste, odnosno boraviste , dok funkcionaina nadleznost podrazumijeva podjelu poslova u okviru jednog suda, a zavisi od polozaja sudije u postupku. To je djelokrug suda, utvrden unaprijed zakonskim propisima. Iz ovakvog karaktera sudske nadleznosti proizilazi da se ona ne moze mijenjati dogovorom stranaka ili odlukom suda, da se nadleznost sudova moze ustanovljavati i mijenjati samo zakonom, kao i da su svi organi postupka duzni, po sluzbenoj duznosti, voditi racuna o svojoj nadleznosti, cak i onda kada je to pitanje ranije razmatrano od nekog drugog organa koji je rjesavao o toj stvari. Nadleznosti u krivicnim stvarima mogu biti redovne i vanredne. Redovne su: stvarna, mjesna i funkcionaina, a vanredne: nadleznost po medusobnoj vezi krivicnih djela, delegirana i naredena. Redovne nadleznosti Stvarna nadleznost Stvarna nadleznost uopste pravo je i duznost jednog suda prvog stepena da sudi odredeno krivicno djelo zbog njegove prirode, drugih njegovih osobina i svojstava njegovog izvrsioca. Stvarna nadleznost moze se postaviti tako sto ce se za svaku vrstu prvostepenih sudova oznaciti vrsta krivicnih djela koja ce oni suditi ili se moze odrediti tako da ce se jednoj vrsti krivicnih sudova dati u stvarnu nadleznost krivicna djela zaprijecena kaznama odredene vrste i tezine, a krivicna djela preko te granice drugoj vrsti sudova ili sto ce se ovi nacini kombinovati. Prvostepena sudenja za krivicna djela pripadaju sudovima opste nadleznosti Sud BiH, opstinski, odnosno osnovni i kantonalni, odnosno okruzni sudovi Sud BiH je stvarno nadlezan: 1 da sudi u prvom stepenu u krivicnim stvarima u granicama svoje stvarne nadleznosti odredene zakonom 2 da odlucuje o zalbama protiv odluka donesenih u prvom stepenu; 3 da odlucuje o ponavljanju krivicnog postupka u slucajevima propisanim ovim zakonom; 4 da rjesava sukob nadleznosti u krivicnim stvarima izmedu sudova FBiH i RS, kao i sudova entiteta i sudova BDBiH; 5 da odlucuje o pitanjima koja se ticu provodenja medunarodnih i meduentitetskih krivicnih propisa, ukljucujuci i odnose s Interpolom i drugim medunarodnim policijskim organima, kao i o transferu osudenih lica, izrucenju i predaji lica po zahtjevu bilo kojeg organa na teritoriji BiH, druge drzave, odnosno medunarodnog suda ili tribunala; 6 a obavlja i druge poslove propisane zakonom Sud BiH je, dalje, nadlezan za krivicna djela kada ta krivicna djela: a ugrozavaju suverenitet, teritorijalni integritet, politicku nezavisnost, nacionalnu bezbjednost i medunarodni subjektivitet BiH b mogu imati ozbiljne reperkusije i stetne posljedice za privredu BiH ili mogu izazvati druge stetne posljedice za BiH ili ozbiljnu ekonomsku stetu ili druge stetne posljedice izvan teritorije datog entiteta ili BDBiH U nadleznosti Suda BiH je takode i zauzimanje konacnog i pravno obavezujuceg stava vezanog za provodenje zakona BiH i medunarodnih ugovora na zahtjev bilo kojeg suda entiteta ili bilo kojeg suda BDBiH kojem je povjereno provodenje zakona BiH. Na teritoriji FBiH i RS nadleznost prvostepenih krivicnih sudova regulisana je na istovjetan nacin. Analiza odredaba zakona o sudovima upucuje na zakljucak da je prvostepena stvarna nadleznost podijeljena izmedu dva suda i da osnovni kriterijum predstavlja tezina krivicnih djela kazna zatvora do 10, odnosno preko 10 godina. Opstinski, odnosno osnovni sud je nadlezan u krivicnim predmetima: 1 da u prvom stepenu sudi za krivicna djela za koja je zakonom predvidena kao glavna novcana kazna ili kazna zatvora do 10 godina, ako posebnim zakonom nije 33 odredena nadleznost drugog suda, zatim za krivicna djela za koja je Sud BiH prenio nadleznost na opstinski, odnosno osnovni sud i u svim krivicnim postupcima prema maloljetnicima 2 da postupa tokom istrage i nakon podizanja optuznice u skladu sa zakonom; 3 da odlucuje o vanrednim pravnim lijekovima kad je to zakonom predvideno Pored navedene osnovne stvarne nadleznosti osnovnih, odnosno opstinskih sudova u krivicnim predmetima, zakoni o sudovima regulisu i nadleznost ovih sudova u ostalim predmetima, sto mozemo oznaciti kao njihovu dopunsku nadleznost. U okviru nje, ono sto je povezano sa krivicnim postupkom odnosi se na: 1 odlucivanje o brisanju osude i prestanku mjere bezbjednosti i pravnih posljedica osude na osnovu sudske odluke; 2 vrsenje poslova medunarodne pravne pornoci, ako zakonom nije odredeno da neke od tih poslova vrsi kantonalni, odnosno okruzni sud Kantonalni, odnosno okruzni sudovi su u prvom stepenu nadlezni: 1 da sude za krivicna djela za koja je zakonom predvidena kazna zatvora preko 10 godina ili dugotrajni zatvor, ako posebnim zakonom nije odredena nadleznost drugog suda; 2 da postupaju tokom istrage i nakon podizanja optuznice u skladu sa zakonom 3 da sude za krivicna djela za koja je Sud BiH prenio nadleznost na okruzni sud Kao dopunska nadleznost kantonalnih, odnosno okruznih sudova moze se oznaciti rjesavanje nekih drugih predmeta, odnosno vodenje posebnih postupaka koji se odnose na primjenu pojedinih uglavnom krivicnopravnih instituta. Tu spada: 1 odlucivanje o priznanju stranih sudskih odluka; 2 odlucivanje o brisanju osude na osnovu sudske odluke i prestanku mjera bezbjednosti i pravnih posljedica osude na osnovu sudske odluke; 3 rjesavanje sukoba nadleznosti izmedu opstinskih, odnosno jvnih sudova sa svog podrucja; 4 pruzanje poslova medunarodne pravne pomoci u krivicnim stvarima Zakoni o sudovima su odredili polozaj Vrhovnog suda FBiH i Vrhovnog suda RS kao najviseg suda. Vrhovni sud, kada je rijec o krivicnim predmetima, nadlezan je da odlucuje: 1 o redovnim pravnim lijekovima protiv odluka ntonalnih, odnosno okruznih sudova, ako je to zakonom predvideno; 2 o vanrednim pravnim lijekovima protiv pravnosnaznih odluka sudova, ukoliko je to zakonom odredeno 3 o pravnim lijekovima protiv odluka svog vijeca, ako zakonom onikcije nije odredeno 4 da rjesava sukobe nadleznosti izmedu sudova, ako zakonom nije drukcije odredeno 5 da odlucuje o prenosenju mjesne nadleznosti s jednog suda na drugi, kad je to odredeno zakonom 6 da obavlja druge poslove odredene zakonom Osnovni sud BDBiH je nadlezan da u prvom stepenu sudi za sve krivicne predmete. Apelacioni sud BDBiH je nadlezan da odlucuje o: 1 redovnim pravnim lijekovima izjavljenim na odluke Osnovnog suda; 2 vanrednim pravnim lijekovima izjavljenim na pravnosnazne sudske odluke Mjesna teritorijalna nadleznost Mjesna nadleznost je pravo i duznost stvarno nadleznog suda da presudi krivicno djelo zbog teritorijalnog odnosa koji postoji izmedu suda i krivicnog djela, odnosno njegovog izvrsioca. Mjesna nadleznost krivicnog suda je u potpunosti regulisana zakonom o krivicnom postupku. Pravilo za odredivanje mjesne nadleznosti kazuje daje to sud na cijem je podrucju krivicno djelo izvrseno ili pokusano. U torn pogledu moze se razlikovati vise situacija po kojima je djelo izvrseno kako u mjestu gdje je ucinilac radio ili je bio duzan da radi, tako i u mjestu gdje je posljedica nastupila. Slicno je i sa odredivanjem mjesta u kome je izvrseno pripremanje i pokusaj 34 krivicnog djela. Obje radnje smatraju se izvrsenim kako u mjestu gdje je ucinilac radio, tako i u mjestu gdje je po njegovom umisljaju posljedica trebala ili je mogla da nastupi teorija ubikviteta. Kod krivicnih djela koja su izvrsena ili pokusana na podrucijima raznih sudova ill na granici tih podrucja ili je neizvjesno na kom su podrucju izvrsena, odnosno pokusana, nadlezan je onaj sud koji je prvi potvrdio optuznicu, a ako optuznica nije potvrdena - onda sud koji je prvi primio optuznicu na potvrdivanje. U ovom slucaju radi se o nadleznosti po redu prvenstva forum praeventionis. Mjesna nadleznost po prebivalistu ili boravistu osumnjicenog, odnosno optuzenog forum domicilii , kao pomocni kriterijum, dolazi u obzir u dva slucaja od kojih je prvi uspostavljen iz faktickih, a drugi iz pravnih razloga. Ovakvo odredivanje nadleznosti predstavlja izuzetak od opsteg pravila da se mjesna nadleznost suda odreduje prema mjestu izvrsenja krivicnog djela. Fakticki razlozi koji dovode do toga da se kao mjesno nadlezan pojavi sud prebivalista ili boravista osumnjicenog, odnosno optuzenog jesu: ako nije poznato mjesto izvrsenja krivicnog djela ili ako je to mjesto van teritorije FBiH, odnosno RS. Pravni razlog za mjesnu nadleznost krivicnog suda na cijem podrucju osumnjiceni, odnosno optuzeni ima prebivaliste ili boraviste postoji ako je ovaj sud vec zapoceo krivicni postupak. Prebivaliste je opstina ili distrikt u kome se drzavljanin rustanio s namjerom da tamo stalno zivi, a boraviste - opstina ili distrikt u kome se drzavljanin nastanio s namjerom da tamo privremeno zivi. Mjesna nadleznost po mjestu gdje je osumnjiceni, odnosno optuzeni uhvaccn ili se sam prijavio forum deprehensionis dolazi u obzir kada se ne zna mjesto izvrsenja krivicnog djela ili je ono u inostranstvu, a osumnjiceni, odnosno optuzeni u FBiH, odnosnc RS nema prebivaliste i boraviste. U torn slucaju dolazi u obzir mjesna nadleznost suda na cijem je podrucju osumnjiceni, odnosno optuzeni i uhvacen ili se sam prijavio. Funkcionalna nadleznost Funkcionalna poslovna nadleznost je pravo I duznost jednog suda, odnosno sudskog organa da obavi dio krivicnog postupka, dok drugi dio postupka u istoj stvari treba da above drugi sudovi Hi drugi sudski organi u sastavu istog suda. To je raspodjela poslova u postupku na vise razlicitih sudskih organa, odnosno sudova. Cjelokupni krivicni postupak dijeli se na vise dijelova faze, stadijumi i instance , koji imaju razlicitu sadrzinu i procesne ciljeve. Prvostepeni krivicni postupak spada u funkcionalnu nadleznost prvostepenog suda, a postupak pred sudom pravnog lijeka - u funkcionalnu nadleznost visih sudova drugog i treceg stepena. Sam prvostepeni krivicni postupak dijeli se na razne faze i stadijume, koji spadaju u funkcionalnu nadleznost razlicitih organa prvostepenog suda u fazi istrage i postupku stavljanja pod optuzbu ucestvuju sudija za prethodni postupak i sudija za prethodno saslusanje; glavni pretres vode vijece ili sudija pojedinac; maloljetnicima sudi sudija za maloljetnike itd. To je funkcionalna nadleznost po fazama ili stadijumima postupka. Ovlascenja sudije za prethodni postupak protezu se, prije svega, na istragu i odnose se na zastitu osnovnih ljudskih prava i sloboda i sudsko obezbjedenje dokaza. Sudiji za prethodni postupak dostavljaju se i dokazi radi obavjestavanja branioca i on odobrava naredbu za prinudno dovodenje svjedoka, koju je izdao tuzilac, te donosi rjesenje o izricanju novcane kazne do 5. U slucaju odredivanja pritvora, odnosno njegovog produzenja, za prethodno saslusanje vrsi kontrolu nad izvrsenjem pritvora i postupanjem sa zatvorenicima. Sudija za prethodno saslusanje dostavlja optuznicu optuzenom i odlucuje o optuznici, razmatra sporazum umnjicenog, odnosno optuzenog i njegovog branioca sa tuziocem o uslovima priznanja krivnje za djelo za koje se osumnjiceni, odnosno optuzeni tereti. Tako, predsjednik vijeca: odlucuje o izuzecu zapisnicara, sudskog tumaca, strucnog lica i vjestaka; postavlja branioca zbog slabog imovnog stanja; rukovodi vijecanjem i glasanjem i glasa posljednji; odlucuje o povracaju u predasnje stanje; donosi rjesenje o jemstvu i o njegovom ukidanju, poucava optuzenog i ostecenog o pravu na zalbu, kao i o pravu na odgovor na zalbu; odreduje da se izvide cinjenice i pribave dokazi prilikom ponavljanja postupka. Vijece, kao zborni sastav, pojavljuje se u funkciji rukovodioca glavnog pretresa i odlucuje: o razdvajanju postupka, o izuzecu zapisnicara, sudskog tumaca, strucnog lica i vjestaka, o iskljucenju javnosti, da se zapisnici o iskazima datim u istrazi mogu procitati i koristiti kao dokaz na glavnom pretresu ltd. Najzad, u inokosnom sastavu pojavljuje se i sudija pojedinac koji donosi konacnu odluku o krivicnoj stvari u postupku za izdavanje kaznenog naloga, kao i u postupku prema maloljetnicima. Sudovi pravnog lijeka takode odlucuju o jednoj krivicnoj stvari u inokosnom i zbornom sastavu. U inokosnom sastavu pojavljuju se predsjednik vijeca koji prima pravni lijek i citav spis krivicnog predmeta, ispituje blagovremenost i dozvoljenost, a zatim odreduje sudiju izvjestioca i sudija izvjestilac ciji je zadatak da pripremi predmet za odlucivanje. U zbornom sastavu pojavljuje se vijece od trojice sudija. Na kraju, pored upravne funkcije, u vrsenju sudijske funkcije ucestvuje u odredenoj mjeri i predsjednik suda koji, izmedu ostalog, moze biti predsjednik vijeca za odlucivanje na glavnom pretresu ili u sjednici vijeca, vrsi nadzor nad izvrsavanjem pritvora i odreduje dopunske sudije. Vanredne nadleznosti Redovne nadleznosti vrijede za sva krivicna djela odredene kategorije, vanredne nadleznosti su: nadleznost po medusobnoj vezi krivicnih djela, prenesena delegirana nadleznost i naredena nadleznost Nadleznost po medusobnoj vezi krivicnih djela U slucaju kada postoji veza izmedu vise krivicnih predmeta koneksitet , moguce je njihovo spajanje i sudenje u jedinstvenom postupku pred istim sudom. Ta veza krivicnih stvari moze biti subjektivna kada jedan osumnjiceni, odnosno optuzeni odgovara za vise krivicnih djela , objektivna kada vise osumnjicenih, odnosno optuzenih odgovaraju za jedno zajednicko krivicno djelo ili mjesovita kada postoji objektivni koneksitet, a jedan od osumnjicenih, odnosno optuzenih odgovara za najmanje jedno svoje samostalno krivicno djelo. Mjesoviti subjektivno-objektivni koneksitet postoji u slucajevima kada je vise lica optuzeno za izvrsenje jednog ili vise krivicnih djela objektivni koneksitet , a neko od tih lica je optuzeno samo i za jos neko drugo krivicno djelo subjektivni koneksitet. U slucaju subjektivnog koneksiteta, ako neka krivicna djela spadaju u stvarnu nadleznost nizeg opstinskog, odnosno osnovnog , a druga u stvarnu nadleznost viseg kantonalnog, odnosno okruznog suda, jedinstven krivicni postupak sprovesce sud stvarno nadlezan za najteze krivicno djelo, tj. Mjesna nadleznost kod subjektivnog koneksiteta kada osumnjiceni, odnosno optuzeni odgovara za vise krivicnih djela spojenih u jedinstveni postupak, koja bi inace trebalo da sudi vise sudova iste vrste odreduje se prema prvenstvu potvrdivanja optuznice, a ako optuznice nisu potvrdene - sudu koji je prviprimio optuznicu na potvrdivanje. Odredivanje stvarne nadleznosti kod objektivnog koneksiteta se ne javlja, jer izvrsioci i saucesnici o kojima se ovdje radi odgovaraju za isto krivicno djelo, a stvarna nadleznost je odrectena prema krivicnom djelu. U pogledu mjesne nadleznosti kod objektivnog koneksiteta, ako su u pitanju saizvrsioci, a radnje preduzete na podrucju vise sudova, nadlezan je sud koji 36 je prvi potvrdio optuznicu, a ako su jedni izvrsioci a drugi saucesnici krivicnog djela - sud koji je mjesno nadlezan za izvrsioca. Kod mjesovitog koneksiteta stvarna nadleznost odreduje se prema najtezem krivicnom djelu, a mjesna ako su djela iste stvarne nadleznosti, a sa podrucja raznih sudova prema prvenstvu potvrdivanja optuznice odnosno prvenstvu otpocinjanja postupka. Prenesena delegirana nadleinost Prenosenje delegiranje nadleznosti postoji kada se iz razloga odredenih u zakonu oduzima postupanje po jednom odredenom krivicnom predmetu od mjesno nadleznog suda i predaje drugom, inace mjesno nenadleznom sudu. Rijec je, zapravo, o jednoj vrsti vanredne mjesne nadleznosti, kojom se ne moze mijenjati stvarna nadleznost suda. Prema razlogu za prenosenje mjesne nadleznosti, postoje dvije vrste prenosenja: Nuzno prenosenje, koje se vrsi kada je mjesno nadlezni sud sprijecen iz pravnih ili stvarnih razloga da postupa u pojedinom slucaju. To mogu biti, na primjer, situacije kada u sudu nema dovoljan broj sudija za obrazovanje vijeca zbog izuzeca i zbog sprijecenosti sudije da prisustvuje sudenju, iz faktickih razloga bolest, epidemija, poplava, zemljotres i si. Prenosenje se vrsi samo s obzirom na konkretnu krivicnu stvaf. Prenosenje ako postoje vazni razlozi. Ovi razlozi nisu navedeni u zakonu, ali se podrazumijeva da ovdje nisu ukljuceni razlozi za nuzno delegiranje. Razlog za ovo delegiranje mjesne nadleznosti moze da bude u opasnosti od nereda i nemira za vrijeme postupka pred nadleznim sudom ili u teskocama da se obezbijedi nepristrasno i objektivno sudenje zbog prevelikog uzbudenja mjesnog stanovnistva ili nekog drugog uzroka koji stvara nepovoljnu atmosferu za normalno sudenje npr. Ovdje nadlezni sud nije sprijecen da postupa, ali je cjelishodnije da postupa neki drugi stvarno nadlezni sud. Postupak prenosenja zbog pravne ili stvarne sprijecenosti moze pokrenuti samo sud kod koga se taj razlog pojavio, s tim da odlucuje neposredno visi sud, koji, po saslusanju stranaka i branioca, moze odrediti drugi stvarno nadlezan sud na svom podrucju da sprovede postupak. Protiv rjesenja o prenosenju nadleznosti zalba nije dozvoljena. Prenosenje na drugi sud iz vaznih razloga vrsi sud odreden zakonom ili Vrhovni sud FBiH za vodenje postupka na podrucju drugog kantona, odnosno Vrhovni sud RS. Rjesenje o prenosenju, protiv koga nije dozvoljena zalba, moze se donijeti na prijedlog sudije za prethodni postupak, sudije za prethodno saslusanje, sudije ili predsjednika vijeca ili na prijedlog jedne od stranaka ili branioca. Sud BiH da moze delegirati prenijeti vodenje postupka za krivicno djelo iz svoje nadleznosti na neki drugi sud na cijem je podrucju krivicno djelo ucinjeno ill pokusano, samo u odnosu na pojedini predmet, ne i u odnosu na individualno neodredene predmete. To svoje ovlascenje Sud BiH moze koristiti samo pod uslovom ako postoje vazni razlozi da se delegira vodenje postupka iz njegove nadleznosti na neki drugi sud. Vazan razlog za prenosenje vodenja postupka na neki drugi sud bi npr. Medutim, pored postojanja vaznih razloga, potrebno je jos kumulativno da su ispunjeni i uslovi: 1 da glavni pretres nije poceo 2 da se ne radi o krivicnom djelu protiv integriteta Prijedlog za ovu delegaciju vodenja postupka mogu podnijeti stranke ili branilac. Naredena nadleznost Ovdje je rijec o naredenoj nadleznosti ordinacija nadleznosti , kada se nadleznost ne moze odrediti ni po kojem drugom kriteriju. Naime, moguce je, mada su ti slucajevi rijetki ne zna se tacno mjesto izvrsenja krivicnog djela ili je krivicno djelo izvrseno u inostranstvu, 37 osumnjiceni, odnosno optuzeni u BiH nema boraviste i prebivaliste ili na njenoj drzavnoj teritoriji nije uhvacen i si. Znacaj, ocjena i sukob nadleznosti Znacaj pojedinih vrsta nadleznost Znacaj nadleznosti u krivicnim predmetima je veliki, jer i od odredaba o toj nadleznosti zavisi zastita prava gradana u krivicnom postupku i efikasnost krivicnopravne represije. Znacaj stvarne nadleznosti je znatno veci od znacaja mjesne nadleznosti. Kod stvarne nadleznosti, koja je prilagodena karakteristikama krivicnog djela i njegovog ucinioca, polazi se od pretpostavke razlicite osposobljenosti i vjestine sudije. Zbog toga je povreda odredaba o stvarnoj nadleznosti bitna povreda odredaba krivicnog postupka koja dovodi do ukidanja presude. Sud je duzan da o svojoj stvarnoj nadleznosti brine u toku cijelog krivicnog postupka, s tim da i stranke u torn pravcu mogu u svakom momenta isticati prigovor. Znacaj mjesne nadleznosti je manji od znacaja stvarne nadleznosti, jer nije u pitanju podobnost nenadleznog suda, vec samo povreda pravila o raspodjeli krivicnih stvari izmedu jednakih sudova, tako da je to sekundarna subordinarna nadleznosti. Greska u odredivanju te nadleznosti nije ni apsolutna ni relativna povreda postupka i staranje o mjesnoj nadleznosti ograniceno je do potvrdivanja optuznice. Znacaj funkcionalne nadleznosti slican je stvarnoj nadleznosti, jer funkcionalna nadleznost treba da obezbjeduje dobro sudenje. U zakonima o sudovima ne postoji razlika izmedu stvarne i funkcionalne nadleznosti i sve sto vazi za stvarnu, vazi i za funkcionalnu nadleznost, racunajuci i povrede pravila o nadleznosti. Ocjena nadleznosti Ukoliko u zakonu nije drukcije odredeno, nadleznost se ispituje u svakom stadijumu i stepenu postupka. Prije svakog drugog pitanja i na samom pocetku krivicnog postupka sud mora prethodno utvrditi da li je nadlezan. I same stranke i branilac mogu ukazivati i prigovarati sudu na njegovu nadleznost, izazivajuci njegovu ocjenu i odluku o tom pitanju. Po zakonu, sud je duzan da pazi na svoju stvarnu i mjesnu nadleznost. Svoju stvarnu nadleznost sud ispituje ne samo na pocetku, vec i u toku postupka, ali ako na kraju prvostepenog postupka prije izricanja presude sud utvrdi da nije stvarno nadlezan, donijece presudu kojom se optuzba odbija. U pogledu mjesne nadleznosti, sud se poslije potvrdivanja optuznice ne moze oglasiti nenadleznim, niti stranke poslije toga mogu izricati prigovor mjesne nadleznosti. Cim sud, po sluzbenoj duznosti ili po prigovoru stranaka i branioca, ocijeni da nije nadlezan, duzan je oglasiti se nenadleznim. Ako to ucini prije glavnog pretresa, donijece rjesenje i po pravnosnaznosti tog rjesenja dostaviti ga, sa ostalim spisima, nadleznom sudu. Protiv tog rjesenja stranke i branilac imaju pravo zalbe, osim rjesenja koje donosi sudija za prethodno saslusanje kada odlucuje o prigovoru kojim se osporava nadleznost suda. Ako sud na glavnom pretresu ocijeni da nije stvarno nadlezan, donijece presudu kojom se optuzba odbija, nakon koje tuzilac ako je ne bude pobijao zalbom moze podnijeti tuzbu stvarno nadleznom sudu. Ako sud, cijeneci svoju nadleznost, po prigovoru stranaka nade da je nadlezan, nastavice postupak, bez donosenja posebne formalne odluke rjesenja o tome. Izuzetak od navedenog pravila predstavlja jedino procesna situacija kada sudija za prethodno saslusanje ispituje prethodne prigovore kojima optuzeni, odnosno branilac osporava nadleznost suda kada postoji obaveza donosenja rjesenja kojim se odbija prigovor o stvarnoj nadleznosti suda rjesenje se mora donijeti i u slucaju ako se prigovor usvaja i sud oglasava nenadleznim. Protiv tih rjesenja zalba nije dozvoljena. Sukob nadleznosti stvarne ili mjesne moze nastati izmedu samih sudova ili izmedu sudova i drugih drzavnih organa. Kada su u pitanju sudovi, sukob nadleznosti nije moguc izmedu unutrasnjih organizacionih jedinica istog suda. Rjesavanje sukoba nadleznosti izmedu sudova i drugih drzavnih organa nije regulisano ni u krivicnom, ni u drugim postupcima. Pretpostavka za sukob nadleznosti je jednovremenost i istovjetnost krivicnog djela, tj. U povodu sukoba nadleznosti mora se provesti poseban postupak za rjesavanje sukoba nadleznosti, predviden za slucajeve negativnog sukoba nadleznosti. Sud koji se smatra nenadleznim oglasice se rjesenjem nenadleznim, dostavice rjesenje strankama i braniocu i po pravnosnaznosti tog rjesenja ustupice predmet nadleznom sudu. Protiv tog rjesenja stranke mogu izjaviti zalbu, u kom slucaju ce drugostepeni sud svojim rjesenjem utvrditi nadleznost odgovarajuceg suda, pod uslovom da je drugostepeni sud u isto vrijeme i sud nadlezan da rjesava sukob nadleznosti izmedu tih sudova. Ako zalbe nije bilo, sud kome je predmet ustupljen, ako smatra sebe nenadleznim, nece donositi rjesenje o tome, vec ce pokrenuti postupak za rjesavanje sukoba nadleznosti. U ovom slucaju radi se o negativnom sukobu nadleznosti, koji, dakle, postoji kada se vise sudova oglase nenadleznim. Moguc je, medutim, iako rijetko, i pozitivan sukob nadleznosti, koji postoji kada vise sudova sebe smatraju nadleznim, odbijajuci ustupanje predmeta na trazenje drugog suda. Sukob nadleznosti izmedu sudova rjesava zajednicki neposredno visi sud. Svaki od sudova koji se spore o nadleznosti duzan je, dok se sukob ne rijesi, preduzimati radnje za koje postoji opasnost od odlaganja. Protiv rjesenja kojim se odlucuje o sukobu nadleznosti zalba nije dozvoljena. PRAVNA POMOC Medusobni odnosi sudova, kao i sudova i drugih drzavnih organa, manifestuju se i kroz institut pravne pomoci. Procesne radnje krivicnog postupka svaki sud preduzima u okviru svoje nadleznosti i na svome podrucju. Dogada se, medutim, da je za potrebe suda potrebno obaviti neke radnje za koje su nadlezni drugi drzavni organi, kao i obaviti procesne radnje izvan podrucja teritorijalne nadleznosti toga suda na podrucju drugog suda. Obavljanje ovakvih radnji, sudovi i drugi drzavni organi vrse putem pravne pomoci koja moze biti unutrasnja domacem sudu pruzaju pomoc domaci sudovi ili drugi drzavni organi i medunarodna domacem sudu pomoc ukazuju strani sudovi ili strani drzavni organi. Unutrasnja pravna pomoc moze biti u uzem smislu uzajamna pomoc jednog suda drugom u obavljanju krivicnoprocesnih radnji i u sirem smislu pomoc sudovima od drugih drzavnih organa u obavljanju drugih pravnih radnji i tehnickih i drugih strucnih poslova. Ukazivanje pravne pomoci se, po pravilu, vrsi dostavljanjem pismene molbe sudu ill organu od kojeg se pomoc trazi. Ako je to neophodno, uz zamolnicu se salju i spisi. Zamoljeni organ obavlja pravnu pomoc po propisima koji vaze za postupak koji se pred njim vodi i on moze odbiti pruzanje pomoci ako ocijeni da bi to bilo nezakonito ili da nije nadlezan ne moze se upustati u cjelishodnost radnje za koju se moli. Zamoljeni organ, u slucaju potrebe, vrsi i druge radnje koje su sa njom u vezi. Ostvarivanje pravne pomoci i sluzbena saradnja u krivicnim procesima uredena je Zakonom o pravnoj pomoci i sluzbenoj saradnji u krivicnim stvarima izmedu FBiH, RS i BDBiH, kojim se priznaju, na uzajamnoj osnovi, odluke svih sudova na teritoriji BiH i organi za sprovodenje zakona u tim stvarima. STRANKE U KRIVICNOM POSTUPKU Procesne stranke su tuzilac i osumnjiceni, odnosno optuzeni. Branilac nije stranka u krivicnom postupku. No, to jos uvijek ne znaci da je krivicni postupak tzv. Pojam procesnih stranaka spominje se i u drugim odredbama zakona. Medutim, na strani procesnih stranaka moze se pojaviti vise lica, i to na strani tuzioca - osteceni. S druge strane, na strani optuzenog moze postojati vise saoptuzenih saizvrsilaca ili saucesnika. U tim slucajevima postoji sticaj procesnih stranaka. STRANACKA SPOSOBNOST Stranacka sposobnost je apstraktna procesnopravna mogucnost da se bude tuzilac ili osumnjiceni, odnosno optuzeni u postupku. Tuzilac ima sposobnost kao stranka u postupku samim tim sto je drzavni organ. On je izabran u posebnom postupku i pod uslovima koji garantuju da samostalno obavlja krivicnoprocesne radnje. Ako iz nekog razloga naknadno tu sposobnost izgubi, o tome ce se rjesavati izvan krivicnog postupka u postupku razrjesenja od tuzilacke funkcije. Svako lice prema kome se, po odredbama materijalnog krivicnog prava, mogu primijeniti krivicne sankcije, ima stranacku sposobnost osumnjicenog, odnosno optuzenog u postupku. Tu sposobnost imaju fizicko i pravno lice, all osumnjiceni. Tako, na primjer, prema maloljetnom lieu ispod 14 godina dijete ne mogu se primijeniti nikakve sankcije. PROCESNA SPOSOBNOST Procesna sposobnost je mogucnost tuzioca ili osumnjicenog, odnosno optuzenog koji ima stranacku sposobnost, da obavlja radnje u procesu. Procesna sposobnost se ne mora uvijek podudarati sa stranackom sposobnoscu. Tuzilac, kao nosilac funkcije u drzavnom organu, uvijek ima procesnu sposoonost za preduzimanje procesnih radnji. Razlog je u tome jer je u drzavnu sluzbu imenovan prema zakonskim uslovima koji jemce pravilno preduzimanje tih radnji. Osumnjiceni, odnosno optuzeni koji je sposoban da bude stranka u postupku, po pravilu, sposoban je i da vrsi radnje u postupku. Ako je osumnjiceni, odnosno optuzeni fakticki nesposoban da vrsi procesne radnje gluv, slijep, umobolan itd , obezbjeduje mu se obavezna odbrana preko branioca. U krivicnom postupku iskljuceno je zastupanje osumnjicenog, odnosno optuzenog, jer on odgovara licno. Pravna lica u krivicnom postupku nastupaju preko svojih zastupnika i branilaca. Uracunljivost osumnjicenog, odnosno optuzenog cijeni se u momentu izvrsenja krivicnog djela, a ne u momentu sudenja. Ako dusevno oboljenje nastupi poslije izvrsenja krivicnog djela, to ne utice na krivicnu odgovornost osumnjicenog, odnosno optuzenog, ali ima uticaj na tok krivicnog postupka. PROCESNA NACELA O STRANKAMA Nacelo kontradiktornosti Nacelo kontradiktornosti raspravnosti , koje nije posebno formulisano u zakonu, vec izlazi iz procesnog polozaja koji je dat tuziocu i osumnjicenom, odnosno optuzenom, propisivanjem njihovih ovlascenja u postupku, sastoji se u pruzanju mogucnosti svakoj stranki da tokom postupka iznese sopstveni stav o pitanjima koja ulaze u predmet raspravljanja i da se, po 40 pravilu, u neposrednoj diskusiji izjasni o stavovima protivne stranke i stavlja prijedloge radi rjesavanja spornih pitanja i zastite svojih prava. Nacelo kontradiktornosti znaci omogucavanje od suda strankama da iznose svoje navode i tvrdnje i to kako one koji im idu u korist tako i da se suprotstavljaju navodima i tvrdnjama suprotne stranke svojim argumentima. Ovim nacelom se svakoj od stranaka pruza mogucnost da se izjasni u pogledu procesnih dejstava druge stranke da im protivrijeci prije nego bude donesena odluka suda. Najvaznije je djelovanje tog nacela u postupku izvodenja dokaza koje valja izvoditi kontradiktorno. Otuda se ovaj drugi smisao nacela kontradiktornosti oznacava kao argumentativna kontradiktornost. Cilj ovog nacela je da doprinese ravnopravnosti stranaka i njihovoj efikasnijoj zastiti prava. Kontradiktorno raspravljanje postize se omogucavanjem prava strankama da stavljaju svoje prijedloge koji mogu bid specificni ill opsti , da postavljaju pitanja i iznose svoje misljenje, te da izvode svoje dokaze. Da bi se ta prava vrsila, zakon garantuje fizicko prisustvo stranaka koje se obezbjeduje pozivanjem, zabranom sudenja u odsustvu stranaka, privremenim podmirivanjem troskova iz sredstava budzeta, tako da troskovi putovanja ne sprecavaju dolazak stranaka pred sud i dr. Pozicija suda u kontradiktornom raspravljanju zavisi od toga da li se radi o optuznom postupku gdje je sudija pasivan u izvodenju dokaza i za inicijative stranaka ill o mjesovitom postupku, koji ne iskljucuje aktivnost suda na utvrdivanju istine. U istrazi ovo nacelo dolazi do izrazaja prilikom ispitivanja osumnjicenog. Naime, tuzilac i ovlascena sluzbena lica u toj fazi mogu uzimati izjavu od osumnjicenog lica i ukoliko ova radnja bude preduzeta na nacin koji propisuje zakon, zapisnik o takvoj izjavi moze se upotrijebiti kao dokaz. To znaci da tuzilac i ovlascena sluzbena lica, izmedu ostalog, osumnjicenog moraju pouciti da, izjasnjavajuci se o djelu koje mu se stavlja na teret, moze iznijeti sve cinjenice i dokaze koji mu idu u korist. Prije okoncanja istrage tuzilac ce saslusati osumnjicenog - ukoliko osumnjiceni ranije nije bio saslusan. U fazi postupka optuzivanja izjavu o krivnji optuzeni daje sudiji za prethodno saslusanje u prisustvu tuzioca i branioca. Pored toga, osumnjiceni, odnosno optuzeni i njegov branilac mogu pregovarati s tuziocem o uslovima priznavanja krivnje za djelo za koje se osumnjiceni, odnosno optuzeni tereti. Kod prethodnih prigovora na optuznicu nacelo kontradiktornosti je izrazeno u manjoj mjeri, jer se prigovor, uglavnom, moze odnositi na formalna, a ne na sustinska pitanja. Jedino u slucaju kada se prethodnim prigovorima osporava zakonitost dokaza ili dobijenog priznanja, sud moze, odlucujuci po takvom prigovoru, prigovor uvaziti, pa, na primjer, utvrditi da je dokaz na kome se zasniva optuznica nezakonit. Nacelo kontradiktornosti dolazi u cijelosti do izrazaja na glavnom pretresu u kojem stranke i branilac imaju pravo pozivati svjedoke i izvoditi dokaze. U toj fazi postupka stranke i branilac postavljaju pitanja svjedocima i vjestacima, a u slucaju vise optuzenih oni mogu postavljati pitanja jedni drugima. Na glavnom pretresu stranke usmeno i neposredno iznose svoje tvrdnje kojima potkrjepljuju svoja stanovista, kao i one kojima negiraju navode suprotne stranke. Tako svjedoka najprije ispituje stranka iqja ga je pozvala direktno ispitivanje da bi njegovim iskazom pokazala istinitost svojih navoda. Nakon toga svjedoka ispituje suprotna strana. Konacno, stranka koja se pozvala na svjedoka dobija priliku da ga jos jednom ispita, da bi se ustanovio pravi smisao odgovora koje je svjedok dao na protivispitivanju. U unakrsnom ispitivanju pitanja svjedoku od strane suprotne stranke ogranicavaju se i odnose samo na pitanja koja su prethodno postavljena tokom ispitivanja svjedoka od strane stranke koja je pozvala svjedoka. Nasuprot tome, u ponovnom ispitivanju 41 pitanja svjedoku od strane stranke koja ga je pozvala ogranicavaju se i odnose na pitanja postavljena tokom ispitivanja svjedoka od strane suprotne stranke. Pri saslusanju vjestaka, on, najprije, usmeno iznosi svoj nalaz i misljenje na glavnom pretresu, nakon cega ce biti ispitan direktno, unakrsno i dodatno od stranaka i branioca. Uopsteno, posto je cilj unakrsnog ispitivanja provjeravanje istinitosti navoda svjedoka, zakon dopusta suprotnoj stranci razlicite taktike ispitivanja namijenjene da se razotkriju protivrjecnosti i manjkavosti u iskazu, odnosno da se izazove sumnja u vjerodostojnost iskaza, pa cak i da se baci sjena na licnost svjedoka. U sustini nacela kontradiktornosti lezi potreba da se strankama, posebno optuzenom i njegovom braniocu omoguci da se izjasne o svim odlucnim cinjenicama od kojih zavisi primjena prava u konkretnom slucaju. Time se omogucuje i ostvarivanje prava na odbranu. Stoga povreda ovog nacela moze dovesti do povrede prava na o-branu, sto predstavlja bitnu povredu odredaba krivicnog postupka zbog koje se presuda u postupku po zalbi, ako se na ovu povredu zalbom osnovano ukazuje, mora ukinuti. Nacelo ne bis in idem Ovdje se radi o nacelu neponovljivosti svojstva procesnih subjekata u istoj krivicnoj stvari. Nacelo znaci da se isto lice u istoj krivicnoj stvari ne moze pojaviti istovremeno ili sukcesivno dva ili vise puta u svojstvu tuzioca ili osumnjicenog, odnosno optuzenog, kako onda kada je stvar pravnosnazno presudena to je dejstvo res iudicata koje nastupa kao posljedica materijalne pravnosnaznosti sudskih odluka , tako i onda kada bi po istoj stvari, koja jos nije pravnosnazno raspravljena, trebalo da se vodi istovremeno, izmedu istih stranaka, vise procesa, tj. Princip neponovljivosti krivicnog procesnog subjekta dolazi do izrazaja, po pravilu, upotrebom prigovora presudene stvari res iudicata. Nacelo ne bis in idem ne ponovo o istom u sustini predstavlja zabranu ponovnog sudenja u istoj krivicnoj stvari. Pravo da se ne bude dva puta suden ili kaznjen u istoj krivicnoj stvari predvidaju, prije svega, medunarodni dokumenti MPGPP I EKLJP. Dakle, zabrana dvostrukog sudenja se odnosi i na i na djelo za koje je bilo sudeno. TUZILAC I KRIVICNA TUZBA Pojam krivicne tuzbe Krivicna tuzba je procesna aktivnost ovlascenog subjekta tuzioca , kojom se od suda trazi da otvori krivicni postupak i utvrdi postojanje krivicnopravnog zahtjeva u konkretnom slucaju i izrekne optuzenom odgovarajuca zakonska sankcija. Krivicna tuzba nije samo optuzni akt optuznica - tuzba u formalnom smislu , vec i svaka druga radnja ovlascenog tuzioca kojoj je cilj otvaranje i odrzavanje u toku krivicnog postupka tuzba u materijalnom smislu. Zadatak je krivicne tuzbe da otvori krivicni postupak i ogranici predmet sudenja u konkretnom slucaju i oba zadatka su posljedica optuznog nacela krivicnog postupka. Organizovanje krivicne tuzbe Krivicna tuzba se organizuje na taj nacin sto se odreduje organ ili lice koje ce predstavljati tuzilacku stranu kao procesni subjekt, pokretati postupak i podnositi zahtjev o kome sud treba da odluci. Bez tog organa, odnosno lica ne moze se pokrenuti krivicni postupak: sud ne vodi krivicni postupak po sluzbenoj duznosti ne eat index ex officio , nego samo na zahtjev ovlascenog tuzioca nemo index sine actore. Krivicni postupak moze zapoceti samo na zahtjev ovlascenog tuzioca i ne moze se nastaviti ako ovlasceni tuzilac odustane od toga zahtjeva. Ako je postupak postavljen na istraznom nacelu, funkciju sudenja i odbrane vrsi sud i, samim tim, ne postoji krivicna tuzba kao samostalna funkcija procesnog subiekta. U optuznom postupku, krivicnu tuzbu vrsi tuzilac kao posebni procesni subjekat. Krivicna tuzba se danas u svijetu organizuje, po pravilu, kao javna tuzba, koju u javnom interesu vrse posebni drzavni organi tuzilastva. To je posljedica shvatanja da je krivicno djelo usmjereno ne samo protiv ostecenog pojedinca, vec i interesa drustvene zajednice u cjelini. Osnovna procesna naccla koja seodnosena krivicnu tuzbu Nacelo oficijelnosti Nacelo oficijelnosti krivicnog progona gonjenja istorijski potice iz inkvizicionog krivicnog postupka. Ono se zasniva na pravilu da odredeni drzavni li zapocinju i sprovode krivicni postupak po sluzbenoj duznosti i to iskljucivo u venom interesu, bez ikakvog obzira na to da li to zeli lice koje je eventualno osteceno krivicnim djelom. Nacelo oficijelnosti utvrduje pravo nadleznog tuzioca da vodi postupak za ostvarivanje kaznenog zahtjeva drzave protiv izvrsioca krivicnog djela i to po svojoj inicijativi i u javnom interesu ex officio , bez obzira na to da li to trazi osteceno lice. Suprotnost oficijelnom je neoficijelni dispozitivni jiostupak, prema kojem se pravo krivicnog gonjenja prepusta nahodenju ostecenog. Ogranicenja nacela oficijelnosti javljaju se u obliku procesne ustanove prijedloga ostecenog za krivicno gonjenje. Prijedlog ostecenog za krivicno gonjenje treba da predstavlja procesnu pretpostavku koja je neophodna da bi tuzilac mogao da pokrene krivicni postupak. Od volje ostecenog treba da zavisi da li ce se krivicni postupak ne samo pokrenuti vec i nastaviti i redovno okoncati kod navedenih krivicnih djela. Naime, u slucaju ovih krivicnih djela, tuzilac ne bi mogao donijeti naredbu o sprovodenju istrage niti podici optuznicu, sve dok ovlasceno lice ne stavi prijedlog za krivicno gonjenje. No, kad tuzilac primi prijedlog za krivicno gonjenje, on dalje postupa kao i u slucajevima kada se radi o drugim krivicnim djelima. Pri odlucivanju o tome da li ce se staviti prijedlog, lice ovlasceno na stavljanje prijedloga nije vezano nikakvim obavezama koje proisticu iz zakona, vec iskljucivo svojim shvatanjem i osjecanjem cjelishodnosti krivicnog gonjenja odredenog izvrsioca. Da bi se preduzelo gonjenje po prijedlogu ostecenog, potrebno je da osteceni takav prijedlog uputi nadleznom tuziocu u roku od tri mjeseca od dana kad je osteceni saznao za krivicno djelo i ucinioca. Nacelo legaliteta Ovo nacelo znaci da tuzilac mora preduzeti krivicno gonjenje dim se steknu uslovi predvideni u zakonu, bez obzira na to da li postoje neki drugi razlozi koji bi mogli ukazivati da se gonjenje ne preduzme. Uslovi odredeni zakonom, koji obavezuju tuzioca na pokretanje krivicnog postupka, mogu biti pravne ako krivicnom gonjenju nema pravnih smetnji ili stvarne prirode postojanje osnovane sumnje da je odredeno lice izvrsilo krivicno djelo. Da li su ispunjeni ovi uslovi, cijeni tuzilac. Nacelu legaliteta suprotno je nacelo oportuniteta. Prema tom nacelu, tuzilac u svakom pojedinom slucaju cijeni da li je cjelishodno oportuno krivicno gonjenje, za cije je pokretanje, inace, ispunjeni svi uslovi odredeni zakonom. Ovo nacelo obrazlaze se mnogobrojnim i raznovrsnim razlozima, a jedan od njih je da se izbjegne gonjenje za krivicna djela koja nemaju veci drustveni znacaj, kada bi gonjenje jvih ucinilaca bilo beskorisno, a nekad i stetno. Zakon o krivicnom postupku prihvata nacelo legaliteta, ne iskljucujuci mogucnost da se, u izvjesnim slucajevima za gonjenje nekih krivicnih odnosno njihovih ucinilaca primijeni nacelo oportuniteta, kada je to izricito propisano zakonom. Izuzeci od principa legaliteta krivicnoggonjenjapropisani su za: - krivicna djela u kojima tuzilac daje imunitet svjedoku 43 - krivicna djela za koja se goni po odobrenju krivicna djela za koja su predvideni posebni uslovi za krivicno gonjenje laksa krivicna djela ciji su pocinioci maloljetna lica krivicna djela o kojima se raspravlja u postupku protiv pravnih lica krivicna djela cije se krivicno gonjenje ustupiti stranoj drzavi postupak ekstradicije Nacelo mutabiliteta Nacela oficijelnosti i legaliteta ustanovljavaju pravo nadleznog tuzioca da raspolaze tuzbenim zahtjevom prije pokrenutog krivicnog postupka. Nacelom mutabiliteta, odnosno imutabiliteta rjesava se pitanje raspolaganja tuzbom u toku krivicnog postupka. Sustina je u tome da li tuzilac moze da u toku postupka mijenja svoj stav u pogledu krivicnog gonjenja ili je ta mogucnost iskljucena. U prvom slucaju, rijec je o principu mutabiliteta, koji ostavlja mogucnost pune slobode ovlascenom tuziocu da do zavrsetka glavnog pretresa moze odustati od krivicnog goojenja, ako zakljuci da ne postoje osnovi stvarni i pravni za dalje gonjenje. U drugom slucaju, radi se o principu imutabiliteta, koji onemogucuje ovlascenom tuziocu da, posto je pokrenuo postupak, odustane od gonjenja. Pri tome, treba praviti razliku izmedu raspolaganja krivicnopravnim zahtjevom materijalnim zahtjevom. Nacelo mutabiliteta usvojeno je u nasem zakonodavstvu o krivicnom postupku. Ovlasceni tuzilac ima pravo da u toku prvostepenog krivicnog postupka, pa i na pretresu pred drugostepenim sudom, odustane od krivicnog gonjenja izjavom koju u tom smislu da sudu, bez obaveze davanja razloga zbog kojih to cini. Tuzilac moze u svakom trenutku obustaviti istragu, i to naredbom o obustavi istrage, kada je duzan o tome obavijestiti ostecenog. Tuzilac ima mogucnost da ponovo otvori istragu u toi pravnoj stvari. Poseban slucaj odustajanja od krivicnog gonjenja je kod davanja imuniteta svjedoku. Imunitet svjedoka ne predstavlja i apsolutni imunitet od krivicnog gonjenja, jer svjedoa koji da iskaz pod imunitetom moze biti krivicno gonjen u slucaju davanja laznog iskaza, kao i za okolnosti koje bi dovele do njegovog krivicnog gonjenja, a koje nisu obuhvacene ovim imunitetom. Tuzilac Pojam, funkcije i pravna priroda Tuzilac je stranka u krivicnom postupku, ali i drzavni organ, sa zadatkom da goni pocinioce krivicnih djela. Ustanovljenje, djelokrug i unutrasnja organizacija tuzilastava u BiH propisani su zakonima o tuzilastu. Tuzilastva imaju pravo i duznost da, u okviru ostvarivanja svojih funkcija, na vlastitu inicijativu ili na zahtjev, izvjestavaju najvise drzavne organe o primjeni krivicnog zakona, kao i o svom radu. U pogledu svoje pravne prirode, tuzilastvo se razlikuje od suda, jer ne vrsi sudsku funkciju i nije, kao sud, nezavisan organ. Tuzilastvo je nezavisno od sudstva I policije i nijedno lice niti organ nema pravo da nareduje ill utice na tuzilasto u vrsenju njegove funkcije. Funkcija tuzilastva u sustini je upravna, ali tuzilastvo nije organ opste uprave, vec poseban upravni organ koji postupa u oblasti pravosuda u sprovodenju pravosudne upravne funkcije, koji saraduje sa sudom, podjednako odvojen od suda i od uprave. Moze se reci da je tuzilastvo, po svojoj prirodi, poseban upravno - pravosudni drzavni organ. Tuzilac ima specificnu pravnu prirodu i zbog jos jedne okolnosti: on je istovremeno i strankau postupku i drzavni organ. Kao stranka u postupku tuzilac ima priblizno ista ovlascenja kao i suprotna stranka osumnjiceni, odnosno optuzeni , sto je u skladu sa zakonskim rjesenjima o jednakom 44 polozaju stranaka u postupku. Uloga tuzioca je u direktnoj vezi sa primjenom nacela akuzatornosti, po kome se krivicni postupak moze pokrenuti i provesti samo po zahtjevu tuzioca. Da bi se ostvarili preduslovi za pokretanje i sprovodenje krivicnog postupka, potrebno je raspolagati saznanjima i dokazima o postojanju krivicnog djela i njegovog ucinioca, do cega tuzilac dolazi postupanjem u skladu sa svojim pravima i duznostima na njegovom otkrivanju. U funkciji drzavnog organa kada njegova aktivnost treba da se odlikuje objektivnoscu i nepristrasnoscu , tuzilac djeluje radi postizanja pravilne i zakonite odluke i sprovodenja zakonitog postupka uopste, opredjeljujuci se, pri pokretanju, odnosno odrzavanju postupka, prema postojanju, odnosno nepostojanju zakonskih uslova za vodenje postupka. Prava i duznosti tuzioca Osnovno pravo i osnovna duznost tuzioca je otkrivanje i gonjenje ucinilaca rivicnih djela koja su u nadleznosti suda. Odgovornost tuzioca za otkrivanje krivicnih djela, a ne samo za njihovo gonjenje i procesuiranje, podrazumijeva obavezu njegovog angazovanja vec u ranoj fazi krivicnog postupka. Glavni tuzilac predstavlja tuzilastvo i rukovodi njegovim radom. Zamjenici tuzioca i tuzioci vrse poslove i zadatke koji su im povjereni od strane glavnog tuzioca i u pogledu izvrsenja tih poslova odgovaraju glavnom tuziocu. Poslove Tuzilastva BiH obavljaju glavni tuzilac, tri zamjenika glavnog tuziocaHkao i odrecteni broj tuzilaca. Zamjenici glavnog tuzioca i tuzioci imaju ista zakonska ovlascenja kao i glavni tuzilac i ovlasceni su da preduzmu svaku radnju u postupku pokrenutom pred Sudom BiH za koju je ovlascen glavni tuzilac. Njihovo postupanje pred Sudom BiH je obavezujuce za Tuzilastvo BiH, cak i u onim situacijama kad zamjenik glavnog tuzioca ili tuzilac postupi u suprotnosti sa instrukcijama i uputstvima izdatim od strane glavnog tuzioca. Isto vazi i za odnose glavnog tuzioca i njegovih zamjenika i tuzilaca u entitetima i Brcko distriktu. Glavni tuzilac, zamjenici glavnog tuzioca i tuzioci ne mogu obavljati sluzbu ili posao koji su zakonom utvrdeni kao nespojivi s njihovom funkcijom, i to pod istim uslovima koji vaze za sudije. Glavne tuzioce i njihove zamjenike i tuzioce imenuje i razrjesava Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. ZVSTV propisuje iste uslove za imenovanje glavnih tuzilaca, zamjenika glavnog tuzioca i tuzilaca kao i za sudije clan 21. Glavni tuzilac Tuzilastva BiH, glavni tuzilac FBiH, glavni tuzilac RS i zamjenici glavnog tuzioca Tuzilastva BiH, zamjenici glavnog tuzioca FBiH i zamjenici glavnog tuzioca RS moraju imati najmanje osam godina iskustva u radu kao sudije, tuzioci, advokati ili drugo relevantno pravno iskustvo nakon polozenog pravosudnog ispita, kao i dokazane rukovodne i organizacijske sposobnosti bitne za rad tog tuzilastva. Oni se imenuju na mandat od sest godina i mogu biti ponovo imenovani. Tuzioci Tuzilastva BiH i tuzioci entitetskih tuzilastava moraju imati najmanje pet godina odgovarajuceg relevantnog iskustva. Oni se imenuju na mandat neogranicenog trajanja, s tim sto im mandat moze prestati u slucaju da podnesu ostavku, navrse starosnu dob propisanu za obavezan odlazak u penziju ili ako budu razrijeseni duznosti iz razloga utvrdenih zakonom. Svim tuziocima koji se imenuju na odredeni mandat, taj mandat moze prestati u slucaju da podnesu ostavku, navrse starosnu dob propisanu za obavezan opdlazak u penziju ili ako budu razrijeseni duznosti iz razloga utvrdenih zakonom. Pitanje odgovornosti za stetu koju tuzilac ucini u vrsenju sluzbe rijeseno je tako sto ce Federacija BiH, odnosno RS odgovarati za tu stetu samo ako je ona ucinjena njegovim nepravilnim i nezakonitim radom. Medutim, FBiH, odnosno RS imaju pravo regresnog zahtjeva prema tuziocu ako je steta ucinjena namjerno ili iz krajnje nepaznje i to u roku od sest mjeseci od dana isplacene naknade. Stvarna i mjesna nadleznost tuzilastava podudara se sa stvarnom i mjesnom nadleznoscu sudova uopste. Stvarna nadleznost tuzilastava odredena je tako da izilastvo BiH postupa pred Sudom BiH, Federalno tuzilastvo pred Vrhovnim iom FBiH i Republicko tuzilastvo pred Vrhovnim sudom RS, te kantonalno okruzno tuzilastvo pred kantonalnim okruznim i opstinskim osnovnim sudom. Tuzilastvo postupa i pred drugim organima na svom podrucju, kada je za to ovlasceno zakonom. Javni tuzilac BDBiH preduzima radnje u ime distrikta, pred sudovima. Glavni federalni tuzilac, odnosno glavni republicki tuzilac rjesava o sukobu nadleznosti izmedu kantonalnih, odnosno okruznih tuzilastava. O sukobu nadleznosti unutar okruznih tuzilastava, odnosno unutar Republickog tuzilastva odlucuje nadlezni glavni okruzni tuzilac, odnosno glavni republicki tuzilac. Interna i eksterna organizacija tuzilastva Tuzilastvo u BiH nije uredeno kao jedinstvena organizacija za cijelu teritoriju drzave, u kojoj bi sva tuzilastva bila vertikalno povezana, od najnizih do najviseg, tako da bi Tuzilastvo BiH kao vrhovni tuzilacki organ bilo hijerarhijski nadredeno svim tuzilastvima u BiH. Tuzilastvo BiH u organizacijskom smislu nije ustrojeno po modelu vertikalne subordinacije i nema nizih organizacionih jedinica, vec djeluje u obimu koji je definisan odredbama o nadleznosti Suda Bih. U vrsenju njegovih funkcija, tuzilastvu se mora obezbijediti odgovarajuca samostalnost, uz eliminisanje svakog uticaja, posebno organa drzavne vlasti. Eksternu nezavisnost tuzilastvo mora imati, jer svoju funkciju vrsi na osnovu ustava i zakona i sto niko nema pravo da utice na javno tuzilastvo u vrsenju njegove ustavne i zakonske funkcije. Funkcionalnu nezavisnost u odnosu na druge organe tuzilastvo mora imati i zbog toga sto je duzno da stiti ustavnost i zakonitost u sudskim postupcima krivicnom i prekrsajnom postupku, parnicnom, vanparnicnom, izvrsnom, upravnpm i drugim postupcima , u skladu sa zakonom. Eksternu i funkcionalnu samostalnost tuzilastva treba razlikovati od sudske nezavisnosti, koja je mnogo siri pojam, jer obuhvata i internu i svaku drugu samostalnost. Tuzilastva zahtijevaju stavljanje suda u pokret, za razliku od suda, kome pripada pravo i duznost da presuduje. Da bi se ostvarila ustavna uloga sudija, potrebno im je obezbijediti apsolutnu nezavisnost. Medusobno, tuzilastvo i sud su potpuno samostalni, koordinirani organi, tako da sud ne moze preuzeti funkcije tuzilastva, niti tuzilastvo moze naredivati sudu. Isto tako, tuzilac ne moze prisustvovati odlucivanju suda. Glavni tuzilac odgovara za svoj rad i za rad tuzilastva Visokom sudskom i tuzilackom vijecu BiH. Zamjenici glavnog tuzioca i tuzioci odgovorni su za svoj rad glavnom tuziocu i Visokom sudskom i tuzilackom vijecu BiH. Djelovanje tuzilastva zasniva se na monokratskom uredenju, hijerarhijskoj organizaciji, pravu supstitucije i pravu devolucije. Monokratsko uredenje znaci da je jedno lice u tuzilastvu nosilac drzavnotuzilackih funkcija. Hijerarhijska organizacija znaci da postoji odnos podredenosti nizeg tuzioca prema visem tuziocu, odnosno nadredenosti viseg tuzioca nizem tuziocu. Iz hijerarhijske organizacije tuzilastva slijede pravo supstitucije i pravo devolucije. Pravo supstitucije jeste pravo viseg tuzioca da predmet iz nadleznosti nizeg tuzioca ustupi drugom nizem tuziocu. Pravo devolucije jeste pravo viseg tuzioca da preuzme predmet iz nadleznosti nizeg tuzioca i sam u njemu postupa. U pogledu unutrasnje organizacije, u tuzilastvu postoje strogi hijerarhijski odnosi. Interni hijerarhijski odnos u tuzilastvu je neophodan, u prvom redu - radi koordinacije i obezbjedenja jedinstvene politike krivicnog gonjenja, koja se na drugi nacin ne moze postici, jer tuzioci ne donose odluke kao sudije, da bi se o njima, povodom izjavljenih pravnih lijekova, izjasnjavao visi organ koji bi tada bio u prilici da stvara jedinstvenu politiku krivicnog gonjenja. U pogledu odnosa izmedu tuzilastava, glavni federalni tuzilac u FBiH , odnosno glavni republicki tuzilac u RS moze davati opsta ili pojedinacna obavezna uputstva nizem kantonalnom, odnosno okruznom tuzilastvu za njegov rad, sprovoditi krivicne istrage i gonjenje pred kantonalnim okruznim i opstinskim osnovnim. Pod obaveznim uputstvom za rad podrazumijevaju se uputstva opsteg karaktera u dcmosu na rad i aktivnosti tuzilaca, kao i uputstva za preduzimanje radnji u pojedinim predmetima. Obavezna uputstva za rad opsteg karaktera daje glavni federalni tuzilac, odnosno glavni republicki tuzilac u skladu sa pravilnikom o radu. Postoje i obavezujuca uputstva koje ima pravo da daje glavni federalni tuzilac, odnosno glavni republicki tuzilac, i to zamjenicima glavnog federalnog tuzioca, odnosno glavnog republickog tuzioca i federalnim tuziocima, odnosno republickim tuziocima u vezi s njihovim radom. Ovlascenje za davanje potrebnih uputstava tuzilastvima u FBiH, RS i BDBiH ima i glavni tuzilac BiH, i to u konkretnim predmetima koja su u nadleznosti Suda BiH. Radi se o dvije situacije. Prva se odnosi na predmete iz nadleznosti Suda BiH koji su se zatekli u radu kod sudova u entitetima i BDBiH, a u njima optuznica nije potvrdena. Pored mogucnosti podnosenja prijedloga Sudu BiH o preuzimanju ovih predmeta, glavni tuzilac BiH moze tuzilastvima u entitetima i BDBiH davati potrebna uputstva kako da postupaju u konkretnom predmetu. Druga siuacija se tice primjene odredbi o prenosenju vodenja postupka. Po datim uputstvima, u konkretnim predmetima, a u cilju ostvarivanja osnovnihprava i duznosti, Tuzilastva BiH - tuzilastva FBiH, RS i BDBiH su obavezna postupati. Jedinstvo sluzbe i hijerarhijski odnos viseg i nizeg tuzilastva vidi se i iz ovlascenja viseg tuzioca da preduzme krivicno gonjenje iz nadleznosti nizeg tuzioca. Visi tuzilac moze sam preduzeti radnje za koje je nadlezan nizi tuzilac nacelo devolucije ili avokacije. Visi tuzilac moze, isto tako, rad na pojedinoj stvari ili vrsenje odredene radnje iz nadleznosti nizeg 47 tuzioca povjeriti drugom nizem tuziocu nacelo supstitucije ili delegacije. Za naredenu devoluciju ili supstituciju visi tuzilac nije duzan dati obrazlozenje nadleznom tuziocu ili sudu i preduzima ih po diskrecionoj ocjeni, rukovoden interesom funkcije koju obavlja. Uz to, glavni federalni tuzilac, odnosno glavni republicki tuzilac mogu ovlastiti svoje zamjenike ili federalnog tuzioca, odnosno republickog tuzioca: 1 da vode pojedine predmete iz djelokruga drugog zamjenika ili tuzioca; 2 da preduzimaju odredene radnje iz djelokruga drugog zamjenika ili tuzioca. U okviru svakog pojedinog tuzilastva postoji odnos nadredenosti i podredenosti izmedu glavnog tuzioca i njegovih zamjenika i tuzilaca. Uvijek odlucuje glavni tuzilac, koji, kao starjesina, rukovodi svim aktivnostima svojih zamjenika i tuzilaca, daje im obavezna uputstva, kojih se oni moraju pridrzavati. Ako se zamjenik glavnog tuzioca ill tuzilac ne slozi sa misljenjem glavnog tuzioca, moze traziti da bude zamijenjen, ali to ne obavezuje glavnog tuzioca. Osim toga, u svakoj fazi postupka glavni tuzilac moze sam uci u postupak ili odluciti da optuzbu zastupa drugi zamjenik glavnog tuzioca ili tuzilac unutrasnja supstitucija. Pored toga sto je jedinstveno kao drzavni organ, postoji i jedinstvo i nedjeljivost u okviru svakog pojedinog tuzilastva. U svakom tuzilastvu postoji samo jedan glavni tuzilac, ostali su njegovi zamjenici tuzioci. Funkciju tuzilastva vrse glavni tuzilac, zamjenici glavnog tuzioca i tuzioci. Zamjenik glavnog tuzioca i tuzilac obavljaju poslove koje im povjeri glavni tuzilac i za njihovo vrsenje odgovaraju glavnom tuziocu. Zamjenik glavnog tuzioca i tuzilac mogu obavljati svaku radnju u postupku pred sudom ili drugim drzavnim organima za koju je zakonom ovlascen glavni tuzilac i za to im nije potrebno posebno ovlascenje ili punomoc. Polazeci od toga, sud i osumnjiceni. Zbog toga sto je tuzilastvo nedjeljivo, gonjenje, bez procesnih posljedica, moze zapoceti jedan, a nastaviti drugi predstavnik tuzilastva, jer oni, za razliku od sudija, mogu da se zamjenjuju u toku postupka. Iz unutrasnje hijerarhijske strukture tuzilastva proizilazi princip njegovog monokratskog uredenja. Tuzilastvo je urecteno monokratski, jer u njemu samo jedno lice predstavlja ovaj drzavni organ i licno odgovara za njegov rad. I onda kada u tuzilastvu ima vise zamjenika glavnog tuzioca i tuzilaca, uvijek odlucuje samo glavni tuzilac. OSUMNJICENI, ODNOSNO OPTUZENI INJEGOVA ODBRANA Osumnjiceni, odnosno optuzeni Pojam osumnjicenog, odnosno optuzenog Osumnjiceni, odnosno optuzeni je procesni subjekt, i to fizicko izuzetno i pravno lice u odnosu na koje postoje osnovi sumnje da je izvrsilo krivicno djelo ili prema kome se vodi krivicni postupak zbog osnovane sumnje da je izvrsilo krivicno djelo, s ciljem da se utvrdi da li je to lice ucinilo krivicno djelo, da li je za to djelo krivicno odgovorno i, u slucaju ako su ti uslovi ispunjeni, da mu se izrekne odgovarajuca krivicna sankcija. Bez individualno odredenoe osumnjicenog, krivicnoprocesni odnos ne moze se zasnovati i odrzati u toku. Pojedine istrazne radnje, koje ne trpe odlaganje, mogu se obaviti i kada je izvrsilac krivicnog djela nepoznat, ali se istraga moze pokrenuti i protiv nepoznatog lica, dok se optuznica uvijek podize protiv odredenog lica. Utvrdivanje licnosti osumnjicenog, uglavnom, nije sporno, jer je to sadrzano u aktu o 48 krivicnom djelu prijava i si. U slucaju ako se to ne moze utvrditi, postupak se ne moze pokrenuti. Identifikacija se vrsi imenom i prezimenom osumnjicenog, nadimkom ako ga ima, imenom i prezimenom roditelja, djevojackim licnim imenom majke, mjestom rodenja, mjestom stanovanja, danom, mjesecom i godinom rodenja, narodnoscu i drzavljanstvom, jedinstvenim maticnim brojem gradana drzavljana BiH, zanimanjem, porodicnim prilikama, podacima o tome kakve skole zavrsio, da li je, gdje i kada sluzio vojsku, odnosno da li ima cin rezervnog vojnog starjesine, da li se vodi u vojnoj evidenciji i pri kom organu nadleznom za love odbrane, o odlikovanjima, imovnom stanju, eventualnoj ranijoj osudivanosti i vodenju postupka za koje drugo krivicno djelo, a ako je maloljetan - ko mu je zakonski zastupnik. Identifikacija se postize licnom kartom, izvodom maticne knjige rodenih, izvodom iz kaznene evidencije, uporedivanjem daktiloskopskih otisaka, fotografijom, prepoznavanjem i si. Identifikacija moze biti neostvarljiva osumnjiceni je gluv i nijem, a ne zna da pise ili je sposoban ali odbija i govori i to nije smetnja da se krivicni postupak vodi, pa se u takvom slucaju vrsi njegovo identiflkovanje na drugi nacin fotografijom, licnim opisom, daktiloskopskim otisciima i si. Ako je identifikacija pogresna, nije od znacaja cijom je to greskom nastalo, a posljedica je ispravka generalija u postupku propisanom za ispravku materijalnih gresaka. Lice protiv koga se vodi krivicni postupak, kao pasivna procesna stranka, stice svojstvo procesnog subjekta od otvaranja krivicnog postupka. Posto je to opsti pojam, za to lice upotrebljava razlicite nazive. Osumnjiceni je lice za koje postoje avi sumnje da je ucinilo krivicno djelo clan Pojam optuzenog se odnosi na lice protiv kojeg je potvrdena jedna ili vise tacaka u optuznici. To znaci da osumnjiceni, u slucaju optuzenja za vise radnji i iz njih proizislih vise krivicnih djela razvrstanih u vise tacaka jedne optuznice, status optuzenog dobija i ako je potvrdena samo jedna ili neke od vise tacaka optuznice. U pogledu nivoa sumnje, optuzeno lice od njicenog lica razlikuje upravo stepen vjerovatnoce, a to je postojanje dovoljno iz kojih proizilazi osnovana sumnja da je optuzeno lice izvrsilo krivicno djelo. Svojstvo osudenog lica pripada onom licu za je pravnosnaznom odlukom utvrdeno da je krivicno odgovorno za odredeno krivicno djelo. U odnosu na stepen sumnje, za osudenog se sa sigurnoscu utvrduje da je krivicno odgovoran za odredeno krivicno djelop Pravnosnazna odluka kojom je utvrdeno da je lice krivicno odgovorno za odrecleno krivicno djelo, moze biti presuda kojom se lice oglasava krivim, bez obzira na to da li je izrecena krivicnopravna sankcija, kao i presuda kojom se izrice kazneni nalog. Optuzeni je i lice protiv kojeg je u postupku za izdavanje kaznenog naloga potvrdena optuznica. Pojmom osudeni obuhvacen je i maloljetnik kojem je izrecena kazna maloljetnickog zatvora, ali ne i lice za koje je presudom utvrdeno da je izvrsilo djelo u stanju neuracunljivosti. Svojstvo oslobodenog osudeni dobija kada stupi na pravnu snagu izrecena mu oslobadajuca presuda. Svojstvo osudenog prestaje pravnosnaznoscu rjesenja o obustavi postupka, oslobadajuce presude i presude kojom se optuzba odbija. To svojstvo on moze steci ponovo samo donosenjem rjesenja o ponavljanju postupka. Lica koja mogu imati svojstvo osumnjicenog, odnosno optuzenog Ova sposobnost se odreduje po materijalnom krivicnom pravu i nju imaju i fizicka i pravna lica, odnosno lica koja su krivicno djelo izvrsila u stanju neuracunljivosti i lica koja su krivicno djelo izvrsila kao maloljetnici. Pravna lica se mogu javiti i kao sporedni procesni subjekti na strani optuzenog, kada im treba izreci mjeru oduzimanja imovinske koristi koja im je krivicnim djelom optuzenog. Krivicni postupak moze se voditi samo protiv zivog osumnjicenog, odnosno optuzenog, pa ako smrt osumnjicenog, odnosno optuzenog nastupi u toku postupka, postupak ce se obustaviti rjesenjem suda u svakoj fazi postupka. Odstupanje od ovog pravila postoji u slucaju ponavljanja krivicnog postupka u korist umrlog osudenog. U stvari, ne radi se o krivicnom gonjenju mrtvog osumnjicenog, odnosno optuzenog, vec o rehabilitaciji njegove neopravdano kompromitovane casti u postupku koji se vodi sa njegovim braniocem. Prema materijalnom krivicnom pravu, ne mogu ni sva fizicka lica biti osumnjiceni, odnosno optuzeni u krivicnom postupku, a tu dolaze 1 lica koja su izuzeta od krivicnog gonjenja po ustavu, zakonu ili medunarodnem pravu npr. Pri tome, treba uzeti u obzir da ova lica ne odgovaraju krivicno samo onda kada je nedvosmisleno utvrdeno da postoji osnov za to. Sve dok taj osnov nije izvjestan, postupak ne samo da je moguc, nego ga mora biti, bas u cilju ustanovljavanja da li osnov postoji.. Osumnjiceni, odnosno optuzeni kao subjekt krivicnog postupka Polozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog u krivicnom postupku, kao dio opsteg polozaja covjeka u drustvu, zavisi od tipa krivicnog postupka. U krivicnom postupku, zasnovanom na optuznom nacelu, osumnjiceni, odnosno optuzeni je procesni subjekt, a u inkvizitorskom postupku - objekat postupka. Polozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog u zakonu zavisi od stadijuma procesa, s tim da je on uvijek subjekt i stranka u postupku. Najpovoljniju poziciju osumnjiceni, odnosno optuzeni i ima na glavnom pretresu, gdje je ravnopravan sa tuziocem i uzivapravo puno odbrane. U istrazi i postupku stavljanja pod optuzbu, polozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog je nesto drukciji, u mjeri u kojoj se u ovom postupku cine odstupanja od optuznog nacela. Obiljezje osumnjicenog, odnosno optuzenog , svako smatra nevinim za krivicno djelo iok se pravnosnaznom presudom ne utvrdi njegova krivica. Prema osumnjicenom, odnosno optuzenom dolaze u obzir mjere procesne prinude, ukljucjuci i lisenje slobode i pritvor. Pored toga, privilegije osumnjicenog, odnosno optuzenog prerma tuziocu ogledaju se i kroz propisivanje da zalba izjavljena zbog pogresno ili nepotpuno utvrdenog cinjenicnog stanja ili zbog povrede krivicnog zakona, a izjavljena u korist optuzenog, sadrzi u sebi i zalbu zbog odluke o krivicnoj sankciji i oduzimanja imovinske koristi i kod ponavljanja krivicnog postupka koje je sire kada ide u korist osudenog. Na kraju, vecina potrebna za donosenje odluke nekada se formira pribrajanjem glasova koji su za optuzenog najnepovoljniji, onima koji su za njega manje nepovoljni. Ove i druge ustanove in favorem defensionis imaju za cilj da poboljsaju polozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog u postupku i ucine ga ravnopravnim prema tuzilackoj strani. Tako, sud je pri izboru vaspitne mjere duzan uzeti u obzir uzrast maloljetnika, stepen njegove dusevne razvijenosti, njegova psihicka svojstva, njegove sklonosti, pobude iz kojih je djelo ucinjeno, dosadasnje vaspitanje, sredinu i prilike u kojima je zivio, tezinu krivicnog djela, podatak da li je prema njemu ranije bila izrecena vaspitna mjera ili kazna i sve druge okolnosti koje mogu biti od uticaja na izricanje vaspitne mjere. Licnost ucinioca, njegov raniji zivot, njegovo ponasanje poslije izvrsenog krivicnog djela, stepen krivicne odgovornosti i druge okolnosti pod kojima je djelo ucinjeno, sud je duzan uzeti u obzir i u nekim drugim slucajevima, van postupka prema maloljetnicima — kod uslovne osude. Ovo pitanje zadire u slozenu problematiku individualizacije krivicnih sankcija i ima veliki teoretski i prakticni znacaj u borbi protiv kriminaliteta. Otkrivanje i analiza licnosti ucinioca krivicnog djela jedna je od presudnih mogucnosti u poznavanju i tumacenju slozenih drustvenih i psiholoskih mehanizama koji izazivaju kriminalno ponasanje. Zbog toga se, da bi se moglo odluciti da li osumnjicenog, odnosno optuzenog kazniti ili izreci kakvu drugu mjeru, mora uvijek raspolagati sa dovoljno podataka o njegovoj licnosti. U vezi s tim, potrebno je rasvijetliti konkretne uslove i okolnosti, pobude i motive koji su uslovili izvrsenje krivicnog djela, razjasnivsi proslost ucinioca, njegove navike i obicaje, ponasanje u radnoj sredini i privatnom zivotu itd. S druge strane, upoznavanje licnosti ucinioca krivicnog djela omogucava da se razjasne konkretni uslovi koji su pogodovali izvrsenju djela, a samim tim i preduzimanje mjera za uklanjanje faktora koji ih stvaraju. Bez uzimanja u obzir osobina licnosti ucinilaca krivicnih djela, nije moguce u praksi pripremiti i sprovesti ni efikasne mjere u prevenciji kriminaliteta. Pribavljanje podataka o osumnjicenom trazi se vec u momentu donosenja naredbe o sprovodenju istrage, kada je sasvim jasno u kom smislu treba pribaviti ove podatke. To ne znaci da se ti podaci ne mogu prikupljati i dopunjavati i na glavnom pretresu. U tom smislu vrijede pravila kao i za utvrdlvanje ostalih pravno relevantnih lica u krivicnom postupku. Ukoliko se to ocijeni potrebnim, mogu se prikupljati i drugi, kompletniji podaci o drugim okolnostima koje karakterisu licnost osumnjicenog iiji zivot, prilike u kojima zivi i slicno. Podaci o ranijem zivotu ce se traziti uglavnom u slucajevima kada je rijec o drustveno opasnijim i slozenijim kriminalnim slucajevima. U slucajevima koji indiciraju na dusevno oboljenje, odreduje se psihijatrijsko vjestacenje. Naravno, svi ti podaci o licnosti osumnjicenog po pravilu, u toku postupka provjeravaju i dopunjuju i podlozni su ocjeni, kao i svaki drugi dokaz i misljenje. Podatke o licnosti osumnjicenog prikupljaju, po pravilu, ovlascena sluzbena lica i tuzilac. Ovlascena sluzbena lica duzna su podatke o licnosti ucinioca krivicnog navesti u prijavi ili posebnom izvjestaju. Prijave policijskih organa moraju biti snabdjevene opsirnim podacima o prijavljenom licu, njegovom ponasanju, socijalnoj sredini itd, uz navodenje izvora 51 podataka. Od policijskih organa se traziti samo podaci iz njihovih evidencija, a ne i to da prikupljaju podatke o licnosti osumnjicenog, koji ne spadaju u njihov djelokrug. Navedene podatke pribavlja i tuzilac, neposredno ili preko drugih. Tuzilac je ovlascen zatraziti da ovlascena sluzbena lica ustupe sve informacije koje mogu biti korisne u krivicnom postupku.

Calling All Cars: Highlights of 1934 / San Quentin Prison Break / Dr. Nitro
Spisak izdatih licenci obrazovnih ustanova dostupan je na internet prezentaciji Ministarstva prosvjete. Nevoljnici, sa zavežljajima, bez uspomena. Ovaj kolegij e studentima pruziti priliku da kroz diskusiju pronalaze ponajbolja rjesenja u problematici Europskog radnog prava. Usplahiren i očigledno satrven... Najviše ih je u Kninu, više od 200, u Benkovcu 30, a u Kistanjama 25 učenika. Upisi su mogli imati karakter dokaza nomina arcaria ili su stvarali obvezu.

[Jebacina bih|Debele gole cure|Izribana crna rotkva i med]

Oznake: 37686621-KRIVIČNO-PROCESNO-PRAVO-1