Upoznavanje odnosa u prostoru radni listici - Brzog datiranja - flecolcirli

Marketing

Upoznavanje odnosa u prostoru radni listici - Brzog datiranja

FoMa knjige

Click here: Upoznavanje odnosa u prostoru radni listici

Takodje, od roditelja trazimo stare igracke, pegle, telefone, flasice za frizerski… Ma skupljamo sve, snalazimo se. Ve usvojena teoretska znanja iz maternjeg jezika olaksat e razumijevanje pojedinih jezickih kategorija u stranom jeziku. Njen opstanakje ustvari uslovljen nacinom zivota u velikim zajednicama-drustvima. Ta pretpostavka o iluzijama drugih omogućava da sami uživamo u tim magijskim praksama.

Phillip Vellacott smatra da Euripid svoje političke stavove i poglede nije ozvaničio parolama, što ne znači da stavove nije imao. Svet bi ostao okrutan, a još bi bio svet fantastike. Bilo je autoputeva sirom Europe, Hitler ih pravio i prije pocetka Drugog svjetskog rata.

anali 29-30 - Okolo staklenog stola nalazilo se šest željeznih stolica s visokim naslonom i baršunastim sjedištima koja Jo podsjete na prijestolja iz bajki. Isto tako, nebrojeno puta sam se svima iz BIH koje poznam, pismeno a onda i usmeno ispričala za te iste stvari koje su učinjene.

Zagreb - srebrena plaketa 25 Salon Internaeional, des inventions Geneve 1997. Nirnberg - zlatna medalja Brussels EUREKA '97. Brisel -specijalna zlatna medalja Brussels EUREKA '97. VI JEK visokoproduktivno pcelarstvo Izdavac: Prof, dr Zdravko Avram Sarajevo, Ljubljanska 28, tel. Zdravko Avram Lektor Prof. Adil Hajric Korektor Jasminka Avram Graficko rjesenje naslovne strane: Stefanovic Lena Stampa: Kolor press, Lapovo Tiraz: 1. ISBN 9958-9820-0-5 Prof, dr Zdravko Avram PCELARENJE ZA 21. Zdravka Avrama pripremljena je i obradena korektno i pristupacno, za citaoca na vrlo pri- hvatljiv i autora svojstven nacin. Kao naucni radnik i dugogodisnji pcelar, slijedeci porodicnu tradiciju, autor je upoznao i pronikao u mnoge tajne, metode i nacine savremenog pcelarenja i prezentirao spretno i nesebicno stavljajuci ih na upoznavanje i koristenje citaocima svih uzrasta i zani- manja. Udubljujuci se sve vise i vise u tajne biologije pcele, probleme uzgoja i tehnologije pcelarenja glavne savjetnike je nasao u poznatim stranim Taranov, Farrar, Avetisjan, Lebedev i dr. Ovimje mnoga saznanja i rezultate istrazivanja iz odgovarajucih specijal- nosti iz pera vrhunskih strucnjaka sagledao ocima pcelara i ucinio dostup- nim i razumljivim kako obrazovanom tako i pcelara pocetniku. Posebne rezultate autor je iskazao u prilagodavanju i iznalazenju odgo- varajucih tehnoloskih postupaka pcelarenja bioloskim instinktima, fero- monima i navikama pcele, kako bi time omogucio vece ekonomske efekte i tako pcelarstvo kao djelatnost ucinio sto interesantnijim i efikasnijim. Njegovo osnovno opredjeljenje je da pcelar treba da zna teoriju kako bi pcele doveo u situaciju da rade praksu, odnosno sakupe darove prirode, a to jejedino moguce kroz potpuno poznavanje savremene pcelarske nauke, u protivnom ostace cijelog zivota u praksi pocetnici. Veliki broj fotografija u boji ilustruje i dopunjuje ono sto je receno u tek- stu, objelodanjuje i razotkriva mnoge tajne ovog socijalnog i medonosnog insekta. Cjelokupna materijaje sistematski prikazana u sest dijelova i odgovarajuci broj poglavlja medusobno povezanih koja se logickim slijedom nastavlja- ju i dopunjuju. Da bi tehnologiju pcelarenja predstavio sto potpunije i ucinio dostupnom i pcelarima pocetnicima poseban prikaz dat je kroz visematicni sistem pcelarenja i metode rada koje su od interesa za primjenu u odgovarajucim uslovima. Posebno je, u okviru toga, detaljno opisao svoju opremu koju je konstruisao i na bazi nje utvrdio novu savre- menu metodu pcelarenja sa nastavljacama. To, ustvari, predstavlja autorovu inovaciju za koju je na medunarodnim sajmovima inovacija i patenata u Zenevi, Nirnbergu i Briselu dobio najveca priznanja i pohvale kao i na sajmovima u Beogradu i Zagrebu. Takode je vrlo pregledno prikazao pcelinju pasu, kao bitan faktor visokoproduktivnog pcelarstva, a potom pripremanje pcelinjih drustava za zimu i radove u vezi s tim. Proizvodnju matica obradio je vrlo detaljno i precizno iznoseci sve bitne operacije i radnje kako bi zainteresovanim pcelarima omogucio da se vrlo brzo ukljuce u proizvodnju na svojim pcelinjacima stavljajuci im mogucnost izbora odgovarajuce metode koje su do sada poznate i pri- mjenjene u praksi. U trecem dijelu knjige prikazana je proizvodnja pcelinjih proizvoda koje pcele sakupljaju iz prirode nektar-med, polenov prah i propolis , kao i one koje luce iz svog tijela vosak, maticnu mljec i otrov. Posebno je prikazan uticaj pesticida na zivot pcela i potrebu kontrolisane upotrebe u poljoprivredi. U posljednjem sestom dijelu dati su prilozi sa receptima za pripremanje siru- pa za pcele, izradu pogaca za prihranu pcela, pcelinje proizvode u kulinar- stvu, upotrebu pcelinjih proizvoda u kozmetici i pica i napitci. Na kraju knjige dat je pregled koristene literature. Kao dugogodisnji profesor i iskusan pedagog, autor je pisao knjigu vrlo pristupacnim stilom i razumljivim jezikom cime je omoguceno potpuno razumijevanje i koristenje prikazanih nacina pcelarenja i metoda rada, kao i drugih za pcelarsku praksu bitnih spoznaja, koje ce citaoc kada to zazeli bez problema moci da primjeni u praksi. Zbog toga ce ova knjiga od strane pcelara biti prihvacena i kao izazov za dalje unapredenje tehnologije pcelarenja, a za citaoca koji zeli da upozna zivot, rad i razvoj pcelarstva bice pogodna za prosirivanje vlastitih znanja. Posebna vrijednost ove knjige je i u tome sto ce nadomjestit prazninu u pcelarskoj literaturi kojaje kod nas jos uvijek i te kako prisutna, a dacima i studentima poljoprivrednih i veterinarskih skola i fakulteta posluzice kao neophodan udzbenik za savladavanje potrebnih znanja iz ove oblasti. Na kraju zelim da ovu knjigu preporucim kako pcelarima, dacima i stu- dentima tako i sirem krugu citalaca, jer ce u njoj naci mnoge savjete, uput- stva i rjesenja, kao i zadovoljstvo u novim spoznajama koje ona pruza. Zdravka Avrama pripremljenaje i obradena korektno, tako da se njeni rezultati i domet mogu ocjenjivati u strucnom i prakticnom pogledu. Sastavljena je iz sest dijelova u kojima autor predstavlja pcelarstvo kao struku i praksu izrazenu kroz direktne i indirektne koristi u poljoprivred- noj djelatnosti, te znacaj u ocuvanju i zastiti covjekove okoline, stojoj daje i dodatnu dimenziju. Autorje vrlo spretno izlozio cjelokupnu materiju postupno uvodeci citaoce u znacaj i razvoj pcelinjeg drustva od prastarih vremena do danasnjih dana. Tako je na osnovu domace i inostrane literature cjelokupnu gradnju izlozio u sest dijelova i to: Zivot pcele, uzgoj pcele, pcelinji proizvodi, pcele i zivotna sredina, te vlastito iskustvo u suzbijanju oboljenja i stetocina pcela i legla i konacno prilozi. U prvom dijelu prikazan je zivot i razvoj pcelinjeg drustva uz poseban naglasak na porijeklo medonosne pcele, rase medonosne pcele, pcelinje drustvo i njegovu organizaciju, hranu i anomalije. U drugom dijelu prikazanje uzgoj pcela kao dijela poljoprivredne djelat- nosti pri cemu je postupno prikazana materija koja obuhvata kosnice i pcelarski pribor a nakon toga tehnologiju pcelarenja u okviru koje je posebno podcrtano vise raznih metoda visokoproduktivnog pcelarenja, koje predstavljaju moguce nacine ostvarivanja visokih prinosa. Takoder, poseban znacaj datje produktivnosti pcelinjih zajednica, pceli- njoj pasi kao bitnom faktoru visokoproduktivnog pcelarstva, selidbi pcela i pripremanju pcelinjih drustava za zimu. Proizvodnji matica i njenom doprinosu u visokoproduktivnom pcelarstvu posvetio je znacajan prostor naglasavajuci daje to jedan od osnovnih uslova ostvarivanja visokih pri- nosa, odnosno rentabilnosti i produktivnosti pcelarenja. U trecem dijelu obradena je proizvodnja pcelinjih proizvoda i iskazane prednosti njihovog koristenja kao hrane i pomocnog ljekovitog sredstva u domacinstvu. Cetvrti dio odnosi se na pcele i zivotnu sredinu u kojem autor ukazuje na znacaj ocuvanja i zastite prirodne sredine i njen uticaj na zdravlje. U petom dijelu, a na osnovu pristupacne literature i vlastitog iskustva, vrlo pregledno su obradene bolesti pcela i legla, te neprijatelji i stetocine pcela. Pri tome autor s pravom ukazuje na potrebu organizovane zastite pcela od bolesti i pcelare upucuje na obaveznu saradnju pcelarskih organizacija i veterinarskih institucija. U sestom dijelu posebno je dat prikaz raznih recepata za pripremanje siru- pa za prehranu pcela, izradu pogaca,te za upotrebu pcelinjih proizvoda u kulinarstvu i kozmetici, kao i raznih napitaka i pica. Na kraju daje pregled koristene literature. Knjiga je pisana vrlo pristu- pacnim stilom i razumljivim jezikom tako da je dostupna za upotrebu sirem krugu citalaca pocev od onih koji zele da se vise upoznaju sa nacinom i uslovima pcelarenja radi prosirivanja svojih znanja, kao i pcelarima koji tek pocinju da se bave pcelarstvom, bilo amaterski ili pro- fesionalno. Takode, knjiga moze biti od koristi dacima i studentima poljoprivrednih, i veterinarskih skola i fakulteta. Smatram da je ova strucna knjiga priprem-ljena i napisana korektno, te predlazem da se podrzi njezino izdavanje, jer ce nadomjestiti prazninu u literaturi iz ove oblasti kojaje kod nas danas narocito izrazena. Poseban znacaj ove knjige je i u tome, sto je u njoj detaljno prikazana savremena tehnologija pcelarenja na bazi autorove inovacije, te predstavlja korak dalje u razvoju tehnologije pcelarenja, kako kod nas, tako i u svijetu. Zbog nedostatka lit- erature iz ove oblasti, smatram da ce izdanje ove strucne knjige dati pose- ban poticaj brzem obnavljanju mnogih pcelinjaka, koji su tokom rata stradali, kao i pomoc da se zainteresovani mladi pcelari brze i lakse ukljuce u mnoge tajne visokoproduktivnog pcelarenja, te da se i ostali zainteresovani ukljuce u bavljenje pcelarstvom. Namijenjenaje sirokom krugu citalaca od pocetnika preko iskusnih pcelara, daka, studenata do svih onih koji zele da steknu nova ili prosire svoja znanja iz oblasti pcelarstva. U nasoj zemlji pcelarstvo ima vrlo povoljne uslove klimu i pcelinju pasu za uspjesniji razvoj paje ova knjiga dobro dosla svima koji imaju interes iz bilo kog osnova za bavljenje ili unapredenje razvoja pcelarstva i pcelarske proizvodnje. Danas, u vrijeme ekonomskih teskoca i nestabilnosti pracenih visokim pro- centom nezaposlenosti pcelarstvo pruza mogucnost ublazavanja ispoljenih problema i omogucuje sirem krugu bavljenje ovom djelatnosti radi povecanja ili obezbjedenja dijela prihoda koji ce svakom domacinstvu dobro doci kao dopuna porodicnog budzeta. Zbog toga ce im ova knji- ga biti od izuzetne koristi pruzajuci im mogucnost da svoja znanja prosire i obogate novim dostignucima iz pcelarske teorije i prakse. Takode, pored mnostvo informacija uputa i rezultata naucno istrazivackog 11 rada mnogima ce biti osnovni putokaz u pravcu ekonomicnijeg i rentabil- nijeg bavljenja visokoproduktivnim pcelarstvom. Iskusnim pcelarima i profesionalcima posluzice kao dobar savjetnik za mnoge radove na pceli- njaku koje zele dalje usavrsiti ili pokusavaju da se preorijentisu na neki od novih, visih nivoa pcelarenja, na kome baziraju svoju egzistenciju. Razlog niske produktivnosti lezi dobrim dijelom u subjektivnom faktoru usljed koga nastaju veliki zimski gubici u pojedinim godinama, odnosno starim maticama, slabim drustvi- ma, malim rezervama hrane, lose izgradenom sacu, nepripremljenim drustvima za nastupajucu pasu, rojenju pcela pred pasu, neblagovremenom ili neadekvatnom suzbijanju pcelinjih bolesti koje pcelarstvu nanose ogromne stete i si.. Iz pomenutih i drugih razloga narocito u danasnje vri- jeme kad su uslovi za gajenje pcela sve tezi zbog veceg zagadenja zivotne sredine, pcelaru se namece kao imperativ da raspolaze sto potpunijim znanjem i da ga stalno prosiruje i unapreduje. Ocekujem da ce ucenici i studenti poljoprivrednih, sumarskih i veteri- narskih skola i fakulteta imati u ovoj knjizi mnogo toga sto je predvideno nastavnim programima i da ce im posluziti na najbolji nacin. Smatram da ce mnogim stanovnicima, ljubiteljima prirode, a i gradskom stanovnistvu pomoci da oforme svoje pcelinjake koji ce ih uvesti u mnoge tajne zivota i rada ovog za covjeka najkorisnijeg medonosnog insekta. Pri spremanju ovog izdanja koristio sam svu meni dostupnu domacu i stranu literaturu, brojne naucne clanke iz raznih casopisa, kao i rezultate vlastitih istrazivan- ja i eksperimenata koje sam provodio i provjeravao u praksi na svojoj pcelarskoj farmi od oko par stotina pcelinjih drustava. Cilj mojih istrazivanja bio je usmjeren u domenu iznalazenja najpogodnije tehnologi- je pcelare-nja za ostvarivanje sto vecih prinosa uz pojednostavljenje i olaksanje fizic-kog rada na pcelinjaku i pomjeranje granice bavljenja pcelarstvom za stari-je pcelare. Knjiga je ilustrovana odgovarajucim bro- jem fotograflja u boji da bi potpunije iskazao i ilustrovao izlozenu materi- ju. Nastojalo se da knjiga bude u sto sazetijem i pristupacnijem obimu zbog cegaje i pisana razumljivim i za pcelare pristupacnim stilom ijezikom. Upoznavanjem ponasanja pcela, a potom i uzroka tog ponasanja dobrim dijelom omoguceno je u- smjeravanje njihove aktivnosti u zeljenom pravcu, sa ciljem ostvarivanja maksimalne produktivnosti. To ne znaci da se u punoj mjeri mogu usmjeri- ti sve njene aktivnosti, ali je izuzetno znacajno da mozemo podrzavati instinkte koji doprinose povecanju produktivnosti, kao i suzbijati one koji sprecavaju pozitivna kretanja nagon za rojenje. Dakle, jednostavnije receno, stvorenaje mogucnost za adekvatnije prilagodavanje tehnoloskih postupaka ponasanju pcela, odnosno bioloskim instinktima pcele, feno- loskim i klimatskim uslovima s ciljem sto uspjesnijeg gazdovanja i prila- godavanja potrebama covjeka. Iz tih i drugih razloga pcelarstvo, kao specificna poljoprivredna proizvod- na djelatnost postalo je privlacno za bavljenje, bilo iz hobija, amaterski ili profesionalno, osoba razlicitih profesija, uzrasta i pola. U sadasnje vrijeme s obzirom na dostignuti stepen razvoja nauke i prakse pcelarstvo pruza mogucnost za uspjesno gazdovanje i obezbijedenje egzis- tencije pcelara i njihovih porodica, mada jos nije dostiglo stepen drugih grana djelatnosti u oblasti poljoprivrede. Ustvari, uspjesno gazdovanje u pcelarstvu podrazumijeva sposobnost primjene teorijskog znanja i prak- ticnog iskustva u proizvodnim kapacitetima i uspostavljanju ravnoteze izmedu ulozenih sredstava, proizvodnje i troskova rada. Cilj upravljanja pcelinjim drustvomje da se ostvari maksimalna produk- tivnost, sto je jedino moguce usaglasavanjem razvoja drustva sa raspo- 16 Pcelarenje za 21. Poznato je da se sva drustva ne razvijaju istovre- meno ijednako i da njihov razvoj zavisi-od vise faktora koji su medusob- no uslovljeni i povezani, zbog cegaje neophodno prepoznavanje najpro- duktivnijih i odabiranje samo najboljih. Principi visokoproduktivnog pcelarenja u razlicitim regionima, odnosno lokalitetima se razlikuju samo u vremenu razvoja pcelinjeg drustva u saglasnosti sa nektarnom i polenovom pasom i vrstom raspolozivog medo- nosnog bilja i drveca. Pcelinje drustvo je uvijek produktivno kadaje pasa pristupacna i vrloje prilagodljivo klimatskim uslovima. U mnogim kraje- vima postoje takve prirodne vegetacije koje mogu obezbijediti obilne kolicine polenovog praha i nektara pa cak i vise od kultivisanih zasada. U nasim uslovima pcele se gaje uglavnom zbog meda i voska, madaje nji- hov doprinos u oprasivanju biljaka, odnosno vecem prinosu plodova i sje- mena, kao i njihovog kvaliteta mnogo veci. No, u nasim krajevima potraznja pcelinjih drustava za oprasivanjem nije razvijena pa i rezultati iz tog osnova se ne mogu vrednovati. Nasuprot tome, u Australiji, Americi i nekim drugim zemljama potraznja za pcelinjim drustvima za oprasivanje voca i kultura namijenjenih proizvodnji sjemena je velika i iz godine u godinu se povecava. To ce, normalno, dovesti i do boljeg gazdovanja pcelinjim drustvima, a time i do veceg koristenja pase i procenta oprasi- vanja. Osnovni uslovi za visokoproduktivno pcelarstvo su velike rezerve polen- ovog praha i meda preko cijele godine, dovoljno prostora za razvoj legla i smjestaj nektara i polenovog praha, produktivna mlada matica kao i odgo- varajuci broj pcela ovisno o godisnjem dobu. Visokoproduktivno pcelarstvo u sustini se zasniva na maksimalnom razvo- ju drustva za pcelinju pasu i njegovom odrzanju tokom sezone. Ovo iz razloga sto maksimalno razvijena drustva obezbijeduju ne samo najvise meda po drustvu nego i najvise meda po pceli. Jaka drustva su daleko bolja za primjenu bolje organizacije i uspjesnije pcelarenje od slabijih. Iz tih razloga za pcelaraje od posebne vaznosti podici prinos u svakoj kosnici na sto veci nivo i time povecati prosjecnu produktivnost po kosnici na cijelom pcelinjaku, a time i ekonomsku eflkasnost. Slaba drustva su smetnja za maksimalnu produktivnost, a troskovi njihovog odrzavanja su veci od troskova za razvijeno drustvo, zbog cega ih putem adekvatne selekcije Osnovne postavke 17 treba iskljucivati iz procesa proizvodnje, a dobrom selekcijom obezbijedi- ti kvalitetna drustva. Razvijanje legla je osnova stvaranja jakih drustava i odrzavanja brojnosti tokom pase. Dabi se to ostvarilo postoje odredeni uslovi kao sto su: kapa- citet matice u polaganjujaja, rezerve meda i polenovog praha, snaga dru- stva da odrzi potrebnu temperaturu i hrani leglo, zdravstveno stanje i odgo- varajuci prostor za razvoj legla. Istovremeno je neophodno imati u nuk- leusima dovoljan broj mladih matica koje ce posluziti za pravovremenu zamjenu starih matica. Pravovremeno snabdijevanje drustva odgovara- jucom hranom je takode neophodan uslov za maksimalan razvoj do nastu- pajuce pase. U svemu ovome pcelarje glavni organizator i nosilac visoko- produktivnog pcelarenja na pcelinjaku, jer nije isto imati kosnicu i imati pcelinje drustvo u punoj snazi. Ukoliko se ne obrati posebna paznja pravovremenom razvoju drustva uzalud ce biti i obilje polenovog praha i nektara. ZIVOT I RAZVOJ PCELINJEG DRUSTVA 1. Porijeklo medonosne pcele Prolazili su milioni godina u kojima su se ziva bica razvijala ili propadala zavisno od toga kako su bila sposobna da se prilagode datim uslovima zivota. Uporedo s tim mijenjao se i njihov nacin zivota tako da se mnoga u svom danasnjem postojanju znatno razlikuju od svojih predaka. Sluzeci se raznim istrazivanjima i pracenjima nauka je uspjela da ude u mnoge tajne postanka i razvoja zivih bica i da ih prema njihovoj srodnosti svrsta u odgovarajuce kolo, klasu, red, podred, nadfamiliju, familiju, rod, vrstu i si. Tako i pcele imaju svoje dalje i blize srodnike. Porodica pcela svoje srodnike ima sa osama mada se umnogome razlikuju od njih kao i u mno- goj mjeri od svojih predaka usljed razlicitog nacina zivota. Smatra se da su prvobitne ose bile paraziti i cisti mesozderi sto se kod nekih vrsta zadrzalo do danas. S obzirom da takve hrane nije bilo mnogo i da se do nje teze dolazilo nego do biljne, neke njihove vrste su presle na biljnu hranu jerje nje u prirodi normalno i bilo vise. Time su biljke i pcele pocele svoju simbiozu. Pcele su cinile uslugu biljkama time sto su prenosile polen i na taj nacin ih oprasivale, a zauzvrat su dobijale polenov prah i nektar. Zivot pcela 19 Srodnici pcela-osa Promijenivsi uslove zivota i nacina ishrane kod pcela se mijenjaju i usavrsavaju pojedini dijelovi tijela, a narocito oni koji su sluzili za pri- bavljanje nove hrane, nektara i peluda. Od tada pa sve do danas pcela postaje vezana i neodvojiva od nektara i polena i sve se vise njeno tijelo prilagodavalo sakupljanju ove nove hrane tako da su se vremenom kod nje razvili: dlacice po tijelu i kosarice na nogama, duze rilce, medni mjehur i vostane zlijezde, sto je u njenom danasnjem postojanju neodvojivo od njenog nacina i uslova zivota. Medutim, daljnji razvoj pcele nije uporedo isao kod svih vrsta tako da i danas imamo onih koje zive usamljene soli- tarne , jer su ostale na nizem stepenu razvoja. Danasnja medonosna pcela zivi kao drustvena zivotinja u velikim zajednicama sa vrlo slozenim odnosima izmedu njenih pojedinih clanova, dok je u ranijem periodu ziyjela usamljenim zivotom, pri cemu je svaka zenka skupljala hranu za sebe i svoje leglo. Daljim razvojem dolazi do pojave ranog i brojnijeg 20 Pcelarenje za 21. Time taj majusni krilati insekt, voden golim instinktom predstavlja jedno od najvecih cuda prirode. Da bi zajednica mogla opstati ili postojati tome je najvecim dijelom doprinijela pojava radilice, koja se takode tokom vremena mijenjala i pri- lagodavala. U pcelinjem drustvu okupljeni oko matice svaki clan ima svoj zadatak i mjesto u drustvenoj organizaciji. O porijeklu nase medonosne pcele postoje razne hipoteze, jer su tragovi praistorijskog zivota pcela vrlo oskudni. U nekim podrucjima bila je udomacena i rasirena samo jedna vrsta i to Apis mellifica dok su u drugim podrucjima bile udomacene ostale tri vrste roda: Apis indica, Apis dorsta- ta i Apis florea, a u nekim podrucjima uopste nije bilo roda Apis. Podruc- jem pcele Apis mellifica smatra se Evropa, Afrika i Azija bez juznog i istocnog dijela i Sibira. Medutim, i to se podrucje odlikuje razlicitim va- rijetetima ili rasama. Do sada su samo u Njemackoj, Francuskoj i Cehoslovackoj nadene oka- menjene pcele najstarijih oblika, tako da se to povezuje sa cinjenicom da je u Srednjoj Evropi nekad vladala tropska klima, pa su tu bili i najpogod- niji uslovi prilagodavanja i razvoja. Prema najnovijim istrazivanjima cen- tar stvaranja pcelinjih rasa vezuje se za oblast Sredozemlja. Rase medonosne pcele U ranija vremena pcele su bile proizvod svoje okoline i uslova u kojima su zivjele. Pcela kao biolosko bice ne moze se ni zamisliti bez svojih darova prirode, bez polja, suma i voda. U tim uslovimaje postala i opstala, sve dok covjek nije poceo uticati na njenu sudbinu i geografsku rasprostranje- nost. Savremenim uzgojem i sve vecim upoznavanjem njenih bioloskih osobina covjek nastoji sluzeci se selektivnim metodama unaprijediti dalj- nji razvoj pcelinjih rasa. Kao rezultat djejstva prirodnih i vjestackih utica- ja danas imamo vise raznih rasa pcele medarice. Tako se u svijetu rase pcele medarice dijele na evropske, orijentalne i africke rase, tako da imamo cetiri vrste i to: 1. Patuljasta pcela Apis florea 2. Dzinovska pcela Apis dorsata 3. Indijska pcela Apis cerana 4. Medonosna pcela Apis mellifica L. Zivot pcela 21 Prve dvije ne mogu se uzgajati u kosnicama, jer zive slobodno u prirodi. Najcesce na grani nekog drveta na kojoj obicno izgrade samo jedan sat. Indijska pcela je manja od medonosne i dosta joj lici, no i pored toga ne mogu se ukrstati medusobno. Za razliku od prve dvije vrste indijska pcela izgraduje vise satova i moze se gajiti u kosnicama, ali su prinosi meda vrlo mali. Medonosna pcela je najznacniji insekt za covjeka, zbog cega se gaji u citavom svijetu, bez obzira na njeno porijeklo. Narocito je prisutna u Americi, Australiji, Istocnoj Aziji, mada se zbog njihove vrijednosti gaji i na svim dragim podrucjima. U Evropi postoje razlicite rase medonosnih pcela koje se medusobno raz- likuju po boji, gradi tijela i ponasanju. Zbog nastojanja da se dobiju pcele sa sto boljim osobinama vrsena su razna ukrstanja pcela tako da su nastale razne ukrstanice i varijeteti. Za nas su vazne samo evropske rase, a one su istovremeno prihvacene i u cijelom svijetu. Kranjska pcela, Apis mellifica carnica 2. Italijanska pcela, Apis mellifica ligustica 3. Kavkaska pcela, Apis mellifica caucasica 4. Tamna evropska pcela Kranjska pcela Apis mellifica var. Domovina sujoj bivsa Jugoslavia ijugoistocne Alpe ali je prisutna na cijelom Bal- kanu i podunavlju. Takode je vrlo cijenjena i u cijelom svijetu. Ime je dobila po Kranju u Sloveniji. Po svom izgledu pripada grupi tamnih pcela, izduzenog je tijela sa sivkas- tim prstenovima prekrivenim bjeli- castim dlacicama. Kranjska pcela se odlikuje karakte- ristikama koje joj omogucuju jed- naku prilagodljivost svim nasim kra- jevima i klimatskim uslovima. Iz- drzljiva je na hladnocu i otporna prema bolestima. Ima buran proljet- ni razvoj i izrazen instinkt za sakup- ljanje hrane. Medutim, jak rojevi Kranjskapcela na cvijetu 21 Pcelarenje za 21. Na sacuje mirna i jedva da lijepi propolis. U nasoj literaturi susrecemo se sa vise sojeva kao sto su: banatska pcela, karpatska pcela, sjenicko-pesterska, homoljska, sarplaninska i dr. No, prema naucnim ispitivanjima sve su to samo razni oblici kranjske pcele. Kod nas neki pcelari banatsku pcelu poistovjecuju sa talijanskom, jer je njoj slicna zbog dva do tri prstena zute boje na trbuhu kod pcela radilica. Italijanska pcela Apis mellifica var. Domo- vina joj je Apeninsko polu- ostrvo. Odlikuje se visokom plodnosti matice, snaznim raz- vojem tokom cijelog ljeta i jeseni, blagom cudi i slabo izrazenim nagonom za rojenje. Leglo odrzava duboko u kasnu jesen i zimuje ujakim zajedni- cama pri cemu trosi mnogo hrane preko zime. Zbog velikog zalijetanja u tude kosnice kod nekih pcelara nije omiljena. Propolis ne lijepi odvise. Mada joj je instinkt za sakupljanje nektara slabije razvijen dobro koristi i slabu pasu. Kao juz- njacka pcela teze podnosi duge Italijanska pcela na cvijetu i hladne zime, ali je vrlo prilagodena za duge pase. Kavkaska pcela Apis mellifica var. Njeno porijeklo je iz Grazinskog gorja sa Kavkaza. Po svom spoljasnjem izgledu vrlo je slicna kranjskoj pceli. Postoje dvije varijante i to zuta i siva. U Evropije mnogo poznatija siva. Glavne karakteristike su joj spor pro- ljetni razvoj, duzi jezik nego kod drugih pcela na svijetu, dobra odbrana od tudica, marljivost na svim mogucim pasama, slabi nagon za rojenje i brzo pronalazenje novih izvora pase. Mnogo skuplja i upotrebljava propolis i sklona je grabezu. Zivot pcela 23 Tamna evropska pcela Apis mellifica var. Domovina joj je Evropa, mada se najvise uzgaja u Njemackoj. Krupnaje sa zatupas- tim zatkom, i kratkimjezikom i tamnosivom bojom, gotovo crnom. Vrlo dobro podnosi du- ge i hladne zime tako da se odrzala i u Sjever- noj i Juznoj Americi i Sibiru. Razvija zajed- nice srednje snage, ostaje dugo na vrhuncu razvoja i zimuje u jakim zajednicama. Umjereno se roji, na sacuje nemirna i dosta bode. Umjereno lijepi propolis, otporna je na bolesti. Prinosi meda su slabiji nego kod prethodne dvije rase. Tamna evropska pcela S obzirom da je sa stanovista modernog pcelarstva nasa rasa pcela dobila najvise ocjene kako kod nas tako i u svijetu na nama je da te prirodne osobine pcele dalje razvijamo selekcijom u uzgoju ili bar da ih sacuvamo. No, za to je potrebno znanje, a to znanje nije u glavama pcelara nego u knjigama, odnosno strucnoj literaturi. Na naucnicimaje da prate kretanja i vrse istrazivanja kako bi rezultate verifikovane naucnim metodama ucinili dostupnim pcelarima prakticarima na najpogodniji nacin. Pcelinje drustvo Pcelinja zajednica ili pcelinje drustvo predstavlja najsavrseniji oblik orga- nizovanja zajednickog zivota i nacina sporazumijevanja. Dakle, pcela je drustvena zivotinja isto kao i njene blize srodnice. Njen opstanakje ustvari uslovljen nacinom zivota u velikim zajednicama-drustvima. To je u susti- ni bioloskim instinktima uredeno drustvo, u kome je izvrsena podjela rada prema sposobnosti i starosti. Od pcela se mozemo uciti redu i radu. Zivot pcele je vrlo dinamicanjer su uslovi u kojima zivi podlozni stalnim pro- mijenama. Isto tako, zivotne pojave u svakom drustvu odigravaju se na razlicit nacin. Tako i svaki clan pcelinje zajednice ima odredene duznosti, a od njihovog izvrsenja zavisi opstanak cjelokupne zajednice. Zato se moze reci da pcele zive po principu svi za jednoga, jedan za sve. Pcelinje drustvo se sastoji od matice, trutova i pcela radilica. Prisustvo tru- tova u pcelinjoj zajednici ima sezonski karakter. U jednom optimalno Pcelarenje za 21. No, i pored toga, pcelinje drustvo zivi kao jedan organizam. Prema podacima objavljenim u posljednjim godinama u pcelarskim caso- pisima za normalan razvoj pcelinjeg drustva potrebno je kucnih pcela u slabijem 15. Sve radilice preko ovog broja predstavljaju sakupljacku snagu drustva. Sakupljacku snagu drustva predstavljaju sve pcele radilice koje sakupljaju i skladiste nektar. Odnos izmedu pcela sakupljacica i spremacicaje ovisan o godisnjem dobu, razvi- jenosti drustva i izdasnosti pase. Matica Matica je spolno razvijena zenka. U nekim zemljama Zapadne Evrope i u Americi je nazivaju kraljica pcela, sto je sirok i neprecizan pojam. Stari Sloveni suje nazivali majkom, sto se jos uvijek u nekim krajevima i kod nas moze cuti. Medutim, nekije nazivaju rodonacelnicom. Za nasje ipak najadekvatniji naziv matica, jer njena uloga se u krajnjem i svodi na nose- njejaja, iz kojih se izvode svi clanovi drustva. Zivi 3-4 pa i vise godina. Matica sa radilicama Zivot pcela 25 U bivsem SSSR-uje zabiljezen slucaj njenog zivota 9 godina. No, toje manje vazno za visokoproduktivno pcelarenje. Osnovnoje da matica zado- voljava bioloske uslove u kosnici, odnosno da omoguci razvoj drustva u sto brojnijem sastavu primjereno godisnjem dobu. Matica se lako raspo- znaje u drustvu, jer je znatno veca od radilica i duza a tanja od truta. Ima zaoku i uglavnom je koristi u borbi sa drugom maticom svojom suparni- com. Moguce je da se nekad dogodi prilikom hvatanja da ubode pcelara u prst, ali njena zaoka nije kao kod radilica i nece ostati u kozi, pa zbog toga nece ni stradati. Matica se obicno nalazi na ramu gdje je mlado leglo ili prazne ociscene celije spremne za polaganje jaja. Okruzenaje pratnjom mladih pcela radili- ca. Mlade pratilje doticu sparenu maticu svojim antenama, hraneje i lizu. Matica luci odredene supstance koje se u nauci nazivaju feromoni. Ovifero- moni predstavljaju u stvari dvije masne kiseline koje matica luci u vilicnim zlijezdama. Uloga ovih materijaje u tome da privlace pcele na kratka ra- stojanja i da sprijece izgradnju maticnjaka i razvoj jajnika kod pcela radili- ca. Takode, prema novijim naucnim istrazivanjima otkriveno je jos neko-! Ako pcelinje drustvo duze vrijeme ostane bez matice ili sa potpuno defekt- nom maticom pcele radilice ce poceti da polazu jaja. To su neoplodenajaja i iz skoro svih ce se izleci samo trutovi. Oni su manji od trutova koji se izlegu iz neoplodenihjaja koje polaze matica, jer su se razvili u radilickim celijama. Pcele koje polazu jaja nazivamo lazne matice. Za visokoproduktivno pcelarstvo od presudnog je znacaja porijeklo i kvalitet matice, i ujedno opredjeljujuci faktor uspjeha ili neuspjeha cjelokupnog pcelinjeg drustva. Istovremeno, u njoj su sadrzani svi de- menti buducih clanova njene zajednice. U jajnicima matice se obrazuju i stvarajujaja koja se slivaju jedno za drugim u odgovarajuce jajovode, a u spermoteci od vremena sparivanja nalazi se velika kolicina muskih polnih celija spermatozoidi. Matica kad polaze jaja istovremeno i istim tempom ispusta iz sjemene kesice nekoliko spermatozoida u vaginu gdje se jedan od njih spoji sajajetom. Medutim, matica nosi i neoplodenajaja iz kojih se legu trutovi. Pocetak polaganja jaja nije isti u svim podrucjima kao ni prestanak. U klimatski povoljnijim uslovima matica pocinje sa polaganjem u januaru dok u hladnijim podrucjima nesto kasnije. Iz tih razloga je i Pcelarenje za 21. Medutim, prestanak polaganjajajaje rani- ji u hladnijim podrucjima. To se obicno desava krajem septembra ili pocetkom oktobra. U toku 24 casa matica u sezoni polaze do 2. U vrijeme najintenzivnijih pasa s proljeca matica polaze najveci broj jaja, a kasnije kad pasa umanji dolazi do smanjenja i ovisi od uslova pase. U jednom pcelinjem drustvu u normalnim uslovima moze biti samo jedna matica. Medutim, kod tihe zamjene moze u pocetku da budu i dvije dok se ne susretnu, jer tada na- stane borba i jedna od njih bude ubijena slabija. Pcele radilice U prethodnim izlaganjima naglasili smo da su pcele radilice najbrojniji clanovi pcelinjeg drustva, mada po velicini najmanji. Tako se i snaga drustva iskazuje na osnovu njihovog broja. Prema tome, moze se reci daje matica osnovni faktor razvoja drustva a radilice glavni faktor produktiv- nog pcelarenja. Broj pcela radilica i duzina njihovog zivota stoje u obrnu- to proporcionalnom odnosu, u normalnim uslovima i u isto vrijeme, jer sto je veci broj pcela radilica u kosnici to je njihov zivot kraci, i obratno, sto je manji broj to je duzina zivota veca. Dakle, u sezoni ihje najvise i zive 4 do 5 sedmica, a zimi najmanje i zive 4 do 6 mjeseci. Pcele radilice su polno nedovoljno razvijene zenke mada se razvijaju iz oplodenihjaja kao i matica. Njihovijajnici su mali i ne proizvodejaja, izuzev u posebnim slucajevima, odnosno kadje zajednica duze vrijeme bez matice. Zahvaljujuci posebnim bioloskim odlikama, instinktivnim i pretprogrami- ranim u nasljednoj osnovi i gradi, pcele radilice nam sakupljaju tri vrste najdragocjenijih proizvoda i to: med, polenov prah i propolis i istovremeno proizvodejos tri vrste jednako dragocjenih proizvoda i to: mljec, vosak i pcelinji otrov. Ovo je omoguceno time sto posjeduju sve vrste zlijezda kao sto su mlijecne, vostane, mirisne i si. Trutovi Od svih clanova pcelinje zajednice najmanje simpatija od strane pcelara u dosadasnjem periodu pokazano je prema trutu. Narocito u vrijeme kada se o njegovoj ulozi u pcelinjem drustvu nije mnogo znalo, odnosno kada se smatralo daje njegova funkcija svedena samo na oplodnju matice da bi se Zivot pcela 27 produzila vrsta. Zbog toga su pcelari vrsili ogranicavanja broja trutova u kosnici. Uslovi zivota trutova su prepusteni uticaju sredine, jer on nema zaoke da se brani, nema korpica na nogama za skupljanje polena, nema zlijezda za lucenje voska, niti za lucenje mljeca. Pri tome, njegov jezik je kratak i upotrebljava ga samo za uzimanje hrane od radilica ili iz celije saca sa medom. Kad prestane pasa pcele ga nagonski istjeruju iz kosnica kao suvisnog clana. U posljednje vrijeme saznanja o ulozi truta u pcelinjem drustvu su prosirena i izmijenjenna, tako sto je utvrdeno da trut pored uloge da spari maticu ima i biolosku vri- jednost u kosnici, u vrijeme ljet- njeg perioda, zbog cega se pceli- nja drustva nagonski staraju da ih proizvedu u sto vecem broju. Ustvari prisustvo trutova u kosni- ci utice na rad citavog pcelinjeg drustva odrzavajuci ga u najbo- ljem bioloskom ritmu. U proljece kad normalno drustvo dostigne odreden stepen razvoja pcelinja drustva forsiraju razvoj trutova, hrane ih i njeguju. To je obicno period od mjeseca aprila pa sve dok ima dovoljno priliva nek- tara, odnosno kad drustvo pocinje naglo da se razvija. Kako zivot tako i broj trutova u kosnici zavisi od niza okolnosti kao sto su: intenzitet i trajnost pcelinje pase, starost matice i kolicine trutovskih celija. Pcelinje drustvo u posebnim uslovima izvodi i hrani trutove i van sezone ili zadrzava postojece u toku zime, a to je period kad nije zadovoljno mati- com. To se takode desava i u slucaju kada se u drustvu nalazi neoplodena matica i u bezmatcima. Spolna zrelost trutova nastaje poslije navrsenih 10- 12 dana zivota kada vrse i prve izlete iz kosnica. Trutovi se okupljaju na pogodnim mjestima i dolijecu iz raznih krajeva i udaljenosti cak i do 10 pa i 15 km u pojedinim slucajevima. Orijentacioni izleti trutova traju vrlo kratko, 6 do 15 minuta, a u vrijeme sparivanja 30 do 60 minuta. Trutovi sa radilicama 1. Organizacija pcelinjeg drustva Poznato je da pcelinje drustvo zivi u zatvorenom prostoru bilo da je u prirodi razne supljine, duplje stabla, izdubljeni panjevi ili u umjetno 28 Pcelarenje za 21. Sa stanovista visoko- produktivnog pcelarstva jedino su interesantne savremene kosnice koje omogucuju uvid u stanje i rad pcelinjeg drustva kad god to pcelar osjeti za potrebno, kao i da lako moze izvrsiti potrebne intervencije. Pored toga, u pogledu ponasanja medonosnih pcela prisutne su konstantne razlike kako izmedu pojedinih drustava, tako isto i u pojedinacnom drustvu u razlicitim periodima. Te razlike mogu biti manje ili vece i izrazavaju se kroz vari- ranje u osobinama ponasanja, odnosno sakupljanja nektara, polena, propolisa, izgradnju saca, othranjivanje legla, ciscenje gnijezda, otpornosti prema bolestima, odbranu kosnice i naklonost ubadanju, rojenje kao i prenosenje informacija o izvorima pase u blizoj i daljoj okolini. Ovi elementi su takode osnov i za ocjenu kvaliteta matice, odnosno njenu selekciju. Za visokoproduktivno pcelarstvo prihvatljive su one osobine koje dopri- nose ostvarivanju vecih ukupnih rezultata uz sto manje ulozenog rada pcelara. Pozitivni efekti ce se ostvariti samo u slucajevima akoje pcelinja zajednica normalno organizovana, a to podrazumijeva da ima kvalitetnu maticu, odgovarajucu brojnost radilica i povoljne faktore spoljne sredine. Normalno da pored ovih ima i drugih cinilaca koji uticu na krajnji rezul- tat, odnosno prinos meda i drugih proizvoda. U osnovi visokoproduktivnog pcelarenja, pored brojnosti, lezi ponasan- je pcela radilica, koje se izrazava instinktom podjele rada u kosnici. Najvaznija osobina u ponasanju medonosnih pcelaje da sakupljaju hranu i da je smjestaju u kosnicu, jer ona sluzi kao sigurna rezerva u bes- pasnom periodu pa bilo to u ljetnom ili zimskom. Medutim, ova osobina se ne stvara sama od sebe nego se nasljeduje, paje nelogicno i ocekivati da sva drustva budu jednako efikasna u sakupljanju hrane nektara i po- lena. Pored ovih u kosnici postoji i niz drugih poslova, zbog cega odgo- varajuci broj pcela mora ostati u kosnici da to obavi. To ustvari znaci da je neophodna podjela rada u pcelinjem drustvu, odnosno organizaciji pcelinjeg drustva, koja ce omoguciti normalan rad i razvoj. No, na to pcelar ne moze uticati, jer to je urodena osobina zasnovana na bioloskim instinktima. Ako posmatramo mladu pcelu koja se tek izlegla vidimo da je ona dosta troma i da se jedva krece po sacu. Onaje iscrpljena i gladna pa prvo sto pocne da radi je to da nade celiju sa polenovim prahom da bi se nahranila kako bi ocvrsla. Poznato je da u polenovom prahu ima proteina i ugljenih Zivot pcela 29 hidrata te uzimajuci ih kod mlade pcele se razvijaju mlijecne zlijezde. U prva dva dana starosti onaje sposobna da cisti celije i grije leglo. Od treceg do sestog dana hrani starije larve. U vremenu od sest do dvanaest dana starosti mlada pcela hrani mlade larve, a nakon 12 do 18 dana starosti obavlja kucne poslove, luci vosak i gradi sace, prima, preraduje i smjesta nektar u celije saca. Sa navrsenih 18 dana do 21 obavljaju strazu i izlijecu napolje iz kosnice da bi upoznale okolinu i orijentisale se u prirodi. Tada zavrsavaju prvu fazu rada i umjesto spremacica postaju sakupljacice, izljecu u polje i sakupljaju nektar. No, za taj dio poslova ostaje im nazalost samo 12 do 15 dana. Ovo je okvirna podjela rada, medutim desava se da mlada pcela pocinje da drzi strazu i sa starosti 5 dana odnosno da u pojedinim situacijama izlijece iz kosnice mnogo ranije da bi sakupljala nektar. Normalno, ovo se odnosi samo na aktivni period sezone, dokje u zimskom periodu sasvim drugacija situacija. Slabiji i jaci poremecaji u pcelinjem drustvu mogu biti izazvani spolja ili iz samog drustva, sto dovodi do smanjenja njegove sposobnosti u iskori- stavanju prirode. Da ne bi doslo do poremecaja u pcelinjem drustvu napredan pcelar ce pratiti rad i razvoj pcelinjeg drustva i u eventualnim poremecajima pravovremeno intervenisati kako bi se sto brze otklonili i stetne posljedice svele na najmanju mjeru. Izgradnja saca Kosnica kakva god daje, bilo daje dubovina, pletara ili najsavremenija za pcelu nije bitna isto kao ni od kakvog je materijala napravljena, bilo to drvo, slama, kamen ili nesto drugo. Medutim, za pcelu je bitno da je u zatvorenom prostoru i daje zasticena od nevremena i da se proizvedena toplina i vlaga naglo ne gubi, jer je to neophodno za zivot i razvoj pceli- njeg legla. Vrste celija u sacu U kosnici pcele izgraduju sace i zive na njemu. Sace se sastoji od sestostranih uglavnom radilickih celija i nesto trutovskih. Na sacu pcele po potrebi i u odredenim uslovima grade i poneku maticnu celiju-maticnjak, najcesce na rubovima ili udubljenjima saca. Radilicke celije su nesto manje i sluze za izvodenje radilickog legla, i smjestaj nektara i polena, dok su trutovske dublje od radilickih i sluze za izvodenje trutova i takode za smjestaj meda. Pored radilickih, trutovskih i maticnih celija na sacu ima i prelaznih, prihvat- nih i mednih celija. Prelazne i prihvatne celije su nepravilnog oblika i sluze za utvrdivanje saca za satonosu i bocne letvice rama. Medne celije su samo ukosene i nesto dublje, a njih pcele radilice izgraduju samo u gornjem dijelu saca. One sluze iskljucivo za smjestaj meda. U prelazne, prihvatne i medne celije matica nikad ne polazejaja, pa se zato u njima leglo i ne razvija. Medutim, sace je za pcelinje drustvo osnov zivota, rada i razvojajer sluzi kao stan, radionica i skladiste. Pcele zahvaljujuci razvijenosti voskovnih zlijezda izgraduju sace iskljucivo od voska. Kod starih primitivnih kosni- ca saceje nepokretno, dokje kod savremenih smjesteno u okvire i oni se Zivot pcela 31 po potrebi mogu vaditi iz kosnice i ponovo stavljati. Kad voskovne zlijezde izluce tecnost ona u kontaktu sa vaz- duhom se steze i obrazuje male ljuspice. Te ljuspice pcele doraduju da bi postale meke i elasticne i potom ih ugraduju u sace. U izgradnji saca ucestvu- je vise stotina pcela, mada sve ne luce vosak ali su prisutne da bi pomogle u obavljanju potreb- nih poslova ili obezbijedivanju potrebne temperature ili pro- vjetravanja. Izgradnja saca odvija se odozgo prema dolje i u pocetku su to mali satici, a kasnije se prosiruju i povecavaju dok se ne izgradi u cijelosti. U savremenim kosnicama velika pomoc u izgradnji saca omogucena je putem ugradnje u ram satnih osnova, tako da nadogradnja celija ide mnogo brze nego kad se radi bez njih. Otkricem principa pcelinjeg prostora omogucena je primjena savremene kosnice, a time i mogucnost ugradnje satnih osnova. Pcelinji prostor je optimalan prostor u kome se pcele slobodno krecu i ne zat- varaju ga niti nadograduju sace akoje u obimu od 7-9 mm. Pcelinje leglo gnijezdo Za visokoproduktivno pcelarstvo od narocite je vaznosti da pcelar pozna- je razvoj legla, jer od legla zavisi snaga pcelinjeg drustva, njegov uspjeh odnosno zivot i rad i u krajnjem produktivnost i opstanak. Svi clanovi pcelinje zajednice u svom razvoju prolaze kroz odgovarajuce stadije putem potpunog preobrazaja u odgovarajucim celijama saca. Iz jaja koja polozi matica razvijaju se larve, iz larvi lutke, a iz njih odrasle jedinke ovisno o tome u kojoj su celiji odgojene, radilickoj, trutovskoj ili matic- njaku. Jaja, larve i lutke cine pcelinje leglo. Leglo moze biti otvoreno i zatvoreno. Otvorenim leglom nazivamo sace u kojem se nalazejaja i larve do njihovog 32 Pcelarenjez. Tako isto i dio kosnice u kojem se izvodi leglo i nalaze odgovarajuce kolicine polenovog praha i meda za razvoj nazivamo plodistem. Plodiste moze imati razlicitu visinu i sirinu, ali mora prostorno zadovoljiti bioloske potrebe razvoja drustva, odnosno potrebu matice za polaganjemjaja i smjestaj polena i odgovarajuce kolicine meda. Prostor u plo'distu treba da bude velicine jednog standardnog tijela LR kosnice sa 10 ramova, a to znaci da ima oko 70. U praksi mnogi pcelari koriste za plodiste i po dva LR tijela za sta prema iznijetoj racunici nema potrebe, dok kod DB kosnica taj prostor inace iznosi oko 100. Razvojni stadijumi Razvojni stadijumi pcele od jajeta do odrasle pcele mijenjaju se iz sata u sat odnosno iz dana u dan. Kada matica polozi jaje zna se da ono stoji uspravno jer je ljepljivom materijom lucevinom pricvrsceno za osnovu Zivot pcela 33 celije. Drugog dana stoji koso, a treceg polozeno na dno celije. Po torn polozaju mozemo utvrditi priblizno kad je jaje polozeno u celiju. Jaje ima duguljasti oblik i zaobljene rubove. Boja jajeta je prozirno bijela paje na tamnijem sacu uocljivije nego na svijetlom. Duzina jajeta je 1,3-1,5 mm, a sirina oko 'h mm, i uocljivo je golim okom. Poslije tri dana iz jajeta se izleze sedefasto bijela larva koja se uskoro okruzuje mljecom. Za norma- lan razvoj od jajeta do odrasle jedinke pcele stalno odrzavaju temperaturu od 34°C do 35°C. Larva ostaje savije- na sve dok dovoljno ne poraste i dok celiju ne zatvore pcele. Nakon za- tvaranja celije larva se ispravi sa glavom okrenutom prema poklopcu i tada pocinju zivotno vazne promijene koje se naucno zovu metamorfozom. Sve Pcelarenje za 21. Razvojni stadijumi matice, truta i pcele radilice su razliciti, jer zavise od razlicitih uslova. Sporazumijevanje pcela radilica Kod pregleda pcelinjih drustava u vrijeme pase cesto se moze primijetiti kako pojedine sabiracice vrse odredene kretnje na ramu koji pregledamo. To obicno nazivamo plesom pcela. Tu u prvom redu dolazi u obzir miris nektara kako bi po njemu sabiracice lakse otkrile-pronasle u prirodi tu vrstu cvije- ta, odnosno biljaka. Dakle, to je nacin sporazumijevanja pcela sabiracica, odnosno njihovo medusobno opcenje. Taj njihov nacin sporazumijevanja otkrio je nakon tridesetgodisnjeg rada i posmatranja Fris, porijeklom Austrijanac. Ove igre su najcesce uocljive u vrijeme dok biljke luce vise nektara, a smanji li se lucenje nektara igre bivaju sve rjede dok sa nestankom nektara potpuno prestanu. Ovo se odvija isto i u slucaje- vima otkrivanja polenovog praha. Sto je izvor hrane blizi kosnici to je i veci broj sabiracica koje po povratku u kosnicu izvode plesne igre, a kad je dalje ondaje to rjede. Duzina plesa i pravci u kojima se izvodi oznacava udaljenost, pravac i ugao kretanja lijevo ili desno u pravcu prema suncu. Da bi sve ovo potvrdili vrseni su razni eksperimenti i rezultati do kojih se doslo su potvrdili ove tvrdnje. U to se mozemo i sami uvjeriti, ako u bespasnom periodu postavimo izvor hrane na odredenoj udaljenosti od kosnice i lako cemo zapaziti kako se povecava broj sabiracica koje posjecuju to mjesto. Pomjerimo li taj izvor hrane tanjir sa sirupom pcele ga nece posjecivati sve dok neka od sakupljacka ga ne pronade. Nakon toga sve ce se odvijati kao u prethodnom slucaju. Ranije se smatralo da svako drustvo ima svoj speciflcan miris koji je u svakom trenutku prisutan i nepromijenjen, te da se clanovi drustva medusobno samo po njemu raspoznaju. Zahvaljujuci rezultatima istrazivanja i hemijskim ispitivanjima zlijezda kod pcela radilica utvrdeno je da se ti mirisi ni po cemu ne razlikuju, odnosno daje isti kod svih pcela Zivot pcela 35 iz raznih drustava pa cak i kod razlicitih rasa, sto potvrduje cinjenicu da miris dru-stva zavisi od neceg dragog. Prema danasnjim shvatanjima smatra se da miris drustva zavisi od nektara ili cvjetnog praha koji pcele u vrijeme aktivne pase unose u kosnicu. To nam potvrduje i cinjenica kad u vrijeme nektarne pase bez problema vrsi- mo spajanja pojedinih drustava, dodavanje matica i slicno pri cemu nema nikakvih problema niti tuce medu pcelama. Dakle, tada su mirisi u svakoj kosnici isti. Medutim, stane li pasa problemi bi se odmah pojavili. Ovo bi moglo da se objasni i cinjenicom da pcele kad unose nektaru kome takode ima polenova praha vrlo brzo ga raznesu po kosnici i to znacajno utice na formiranje mirisa kosnice-drustva. Naucnim istrazivanjima ucinjeno je veliko otkrice kada su pronadene hemijske supstance koje kruze medu clanovima drustva i tako uticu na nji- hovo ponasanje. Dakle, ovim je otkrivena hemijska komunikacija medu clanovima drustva. To su ustvari biohemijske supstance koje nazivamo feromoni. Feromoni Ponasanje pcela u njihovoj zajednici postalo je objasnjivo i mnogo jasnije kada su otkriveni feromoni kod medonosnih pcela. To se dogodilo u Engleskoj pedesetih godina ovog stoljeca. Feromoni ustvari predstavljaju biohemijske supstance koje matica u prvom redu izlucuje na povrsini svog tijela. Kad pcele osjete te feromone kod njih se izazivaju posebna pona- sanja ili flzioloske reakcije. To su ustvari u vrlo malim kolicinama sup- stance ali sa vrlo snaznim djejstvom i spektakularnim efektima, kod radili- ca i trutova. Ovaj feromon ustvari sluzi da ne bi doslo do zapocinjanja gradnje maticnjaka i istovremeno sprecava poveca- njejajnika kod pcela radilica. Ovo se moze lako dokazati nakon izvjesnog vremena po oduzimanju matice iz kosnice, jer se pcele tada uznemire i pocinju poslije nekoliko casova da grade maticnjake. Ako u torn trenutku u kosnici nema polozenih jaja ili mladog legla kod pcela radilica pocinju odmah da bujaju jajnici i one kasnije postaju lazne matice. Intenzitet lucenja feromona je veci kod mladih nego kod starih matica zbog cega i dolazi do pojave rojevog nagona kod drustava sa starijom 36 Pcelarenje za 21. Isto tako, pcele radilice pod uticajem jednog drugog feromona hrane maticu. Feromonima je uslovljeno i primanje hrane kod radilickog i tru- tovskog legla prema odredenom stadijumu razvoja. Isto tako, matica izlucuje drugu vrstu feromona u vrijeme rojenja i time odrzava, stabilizuje i drzi roj na okupu. Poznato je u praksi da neki pcelari kad im se roji pcelinja zajednica uzi- maju tzv. Pcelinju ljubicu maticnjak i trljaju je da bi njenim mirisom privukli pcele na zeljeno mjesto, sto im cesto i uspijeva. To je iz razloga sto ovaj miris ima slicnosti sa mirisom maticnog feromona. U Americi se proizvodi feromon Nosonove zlijezde radi privlacenja roja. Matica u vri- jeme kad izlazi na sparivanje takode luci jednu vrstu feromona da bi njim privukla trutove. Uloga feromona izrazenaje i kod odbrane pcelinjeg gnijezda-kosnice kao i kod prepoznavanja pcela koje ne pripadaju sopstvenoj kosnici. Taj fero- mon nastaje u tzv. Nosonovoj mirisnoj zlijezdi koja se nalazi izmedu 6. Takode, kod rojenja pcela, izvidnice kad nadu odgovarajuce mjesto za spustanje roja ispustaju feromon Nosonove zlijezde i time privlace ostale pcele iz roja. Feromon pod nazivom iso-pentil acetat vezan je za upotrebu pcelinje zaoke. On se luci prilikom pcelinjeg uboda, tako da svaka zaoka kojom nas pcela ubode je poziv drugim pcelama i upozorenje na opasnost zbog cega nas one pocinju sve vise napadati. Tako isto i pcele koje prime alarmni feromon vracaju se u kosnicu i luce svoj feromon i uzbuduju druge pcele koje izlijecu zbog odbrane svoje kosnice. Nakon otkrica odredenog broja feromona pretpostavlja se da njihova mjesavina u odredenim komponentama i kvantitativnim razmjerama ima odlucujucu ulogu u socijalnom zivotu pcelinjeg drustva, u vidu stimulansa, reakcija ili informacija. Pcelinja hrana Poznato namje da sve materije kojima se hrane zivotinje svrstavaju se po svom hemijskom sastavu u tri grupe: bjelancevine, ugljene hidrate i masti. Takode je poznato da su pored togapotrebne soli, vitamini, voda ijos neke druge materije. Da bi se pcelinji organizam mogao razvijati, rasti i obnav- ljati tkivo celija potrebne su mu sve ove materije. One sluze takode i kao izvor energije za sve zivotne procese. Tako pcele ugljene hidrate i mine- Uzgoj pcela 37 ralne soli dobivaju iz nektara ili meda, a bjelancevine, masti, vitamine i mineralne soli iz polenovog praha. To prakticno znaci da polenov prah i nektar cine potpunu hranu za pcele, i sluze takode za ishranu larvi, odrzavanje zivota, izlucivanje voska i mljeca, kao i za obavljanje svih rad- nji kako u kosnici tako isto i u polju. Vodu i soli pcele uzimaju iz prirode i iz nektara ili meda. Medutim, po nekim shvatanjima zasnovanim na tome sto pcele prezime na medu smatra se daje to dovoljna hrana za pcele i da na nju samo treba obratiti paznju. Zapostavlja se cinjenica da u zimskom periodu nema legla i da je med hrana samo za odrzavanje zivota pcela, mada pcele inace ulaze i u zimu sa odredenim zalihama polenovog praha u kosnici kao i u tijelu pa i kad pocne leglo to se brzo potrosi i ukoci razvoj pcelinje zajednice ukoliko nema svjezeg dotoka. Zato je neophodno nag- lasiti da izvodenje legla, lucenje voska i izgradivanje saca, sakupljanje nektara, kao i obavljanje drugih poslova je uslovljeno pored nektara i polenovim prahom. Polenov prah cvjetni prah Polenov prah u rano proljece je od izuzetne vaznosti za razvoj drustva kao sto je i nektar u toku glavne pase. Vazno je da se tokom aktivne sezone smjenjuju razlicita biljna flora sa razlicitim periodima cvjetanja. Cvjetni prah ili polen pcele sakupljacice donose sa razlicitih biljaka. Polen se nalazi u obliku sitnih zrnaca i to su ustvari biljne muske polne celije. Polenova zrnca raznih biljaka razlikuju se po obliku, velicini i sadrzaju hranljivih materija. Pored proteina u polenu se nalaze svi elementi koji su potrebni za proizvodnju mljeca koji sluzi za ishranu larvi. To su ustvari masti, mineralne materije i vatamini. Na obnozju zadnjih nogu ili u kor- picama pcela donese polenov prah s tim sto ga prethodno oblikuje u lop- tice i ovlazi pljuvackom i nektarom kako u putu ne bi ispadao. Radi ocuvanja ravnoteze tijela pri letu pcela na obadvije noge stavi jednaku kolicinu polena. Mlade pcele preuzimaju brigu o polenu i smjestaju ga u celije, nabijaju glavom, konzerviraju i zalivaju tankim slojem meda po povrsini. Tako se u njemu po smjestanju u celije pod uticajem fermenata odvijaju slozene hemijske promijene. Normalno razvijeno drustvo u toku jedne sezone sakupi oko 35 kg polena, ali isto tako i njegova potrosnja se krece izmedu 25 i 35 kg. Sakupljanje polenovog praha je od narocitog znacaja u rano proljece kada se drustva nalaze u fazi razvoja te svaka kolicina koju donesu je od izuzetne vrijednosti. U slucaju kad u kosnici nema rezervi polenovog praha potrebno je dati zamjenu u vidu sojinog 38 Pcelarenie za 21. Najbolje je s proljeca ako za to postoje uslovi, pcele odvesti tamo gdje po- stoje veci izvori polenske pase. Medonosne pcele iz polenovog praha uzimaju dio bjelancevina za snab- dijevanje gradevnih elemenata misica, zlijezda i drugih tkiva. Nektar i med Visokoproduktivnim drustvima su tokom godine potrebne velike kolicine polenovog praha i meda, da bi svoj najveci razvoj postigle za glavnu pasu. Za razvoj legla i ishranu odraslih pcela svakom drustvuje potrebno tokom godine oko 100 kg meda i 30 kg polenovog praha. Zalihe polenovog praha i meda omogucuju da visokoproduktivno drustvo bude nezavisno od vre- menskih uslova, zbog cega se smatra da ni u kom trenutku proizvodna drustva ne smiju imati manje od 10 do 12 kg meda i dva rama polenovog praha kako bi odrzala normalan rad i razvoj. Polenov prah i nektar, odnos- no med su nerazdvojni elementi za zivot, rad i razvoj u pcelinjem drustvu. Utvrdeno je da su pcele zatvorene u termostatu hranjene samo medom Zivot pcela 39 zivjele 20-25 dana, dok su u istim uslovima hranjene medom i polenovim prahom zivjele 40-45 dana. Med pcele spravljaju od nektara, a nektar je sladunjava tecnost koju luce biljke kroz nektarije pod odredenim kli- matskim i bioloskim uslovima. U nektaru ima u malim kolicinama metala gvozde i bakar , etericnih ulja, organskih kiselina mravlja, limunska i jabucna od kojih zavisi ukus i miris, zrnaca peluda i nesto vitamina A,B,C i joda. Pcele izletnice za vrijeme lijepog vremena izlijecu iz kosnice i pronalaze biljke koje u svojim cvjetovima luce nektar. Osnovna uloga nektara u cvijetuje da privuce insekte da oplode cvijet. Kad je cvi- jet oploden naglo opada lucenje. Jedna pcela u toku izleta sakupi od 0,40 do 0,70 mg nektara sto je samo za 15% manje od njene tezine. Pcele nek- tar isisu iz cvijeta u mednu voljku i donose u kosnicu te ostavljaju u celije saca. Postotak secera u nektaru varira u rasponu od 3 do 72%, a ostalo je voda 28 do 97%. Smatra se da pcele najzivlje rade kad nektar sadrzi oko 50% secera, a akoje ispod 4,5% ne sakupljaju ga. Iz nektara u celijama saca vrsi se isparavanje odredene kolicine vode i dolazi do zgusnjavanja i sazrijevanja. Pretvaranje nektara u med zapocinje onog trenutka kad dospi- je u medni zeludac. Tu, ustvari, dolazi do rastvaranja slozenih secera uz pomoc fermenata u proste secere, odnosno u vocni i grozdani. Potpuno pretvaranje nektara u med zavrsava se u kosnici. Iz iskustva se zna da pcele svjez nektar smjestaju u dijelu legla u plodistu u prazne celije. Tako kad vrsimo rutinsku provjeru da li je zamedilo uzimamo ram sa otvorenim leglom iz plodista i malo tresnemo njim iznad kosnice vidimo kako svjezi nektar potece iz celija saca. Pcele nektar ne pune odmah do vrha u celije nego samo u tankim slojevima da bi se pod uticajem toplote i prov- jetravanja isparila suvisna voda. Smatra se da oko 70% pcela sabi- racica ucestvuje u sakupljanju nektara, dok 30% unosi polenov prah. Pcele nektar prebacuju iz celije u celiju i torn prilikom mu dodaju fermente iz svojih plju- vacnih zlijezda, a kad dobiju potrebnu gustinu i sazri zatvaraju celije vostanim poklopcima. Time ga ustvari cuvaju od kvara. Medljika Pcele ne sakupljaju samo nektar iz cvijetova biljaka nego i druge slatke materije koje nadu u prirodi kao sto su sokovi od grozda, sljiva, lubenica, dinja i si. Pcele takode sakupljaju medljiku, mednu rosu, medun ili manu koja se javlja na sumama bjelogorice hrast, vrba, breskva, lipa, sljez i crnogorice jela, bor, smrca u vecim kolicinama pa cak i na travama. Ona je ustvari zivotinjskog porijekla, jer je luce razne vrste lisnih usi. Biljne i stitaste usi nalaze se na donjoj strani lista i na jednogodisnjim grancicama i hraneci se njihovim sokovima pomocu posebnih organa proizvode medljiku. Pcele unose medljiku u kosnice i od nje proizvode med i hrane leglo. Med od medljike nazivamo medijikovac. Medljika ne prolazi kroz probavne organe insekta i vrlo se brzo osusi na grani u vrijeme visokih temperatura paje pcele tesko sakupljaju, ili spere u vrijeme veli- kih kisa. Lucenju medljike na hrastu pogoduju tople noci i lijepi dani, a na jeli hladne noci i topli dani s dosta rose. Medljika moze biti vrlo izdasna tako da u pogodnim godinama moze dati i do 50 kg meda, sto je vrlo rijedak slucaj. Med od medljike je vrlo stetan za zimovanje pcela, pa ga treba izvrcati a pcelama ostaviti drugu vrstu meda ili dati prihranu. U medu medljikovcu ima dosta nesvarljivih materija. Zbog nemogucnosti u zimskom periodu da se pcele redovno prazne dolazi do nagomilavanja izmeta u debelom crije- vu usljed cega nastupa zapaljenje, proliv, slabljenje, a potom masovno uginuce pcela. Pcele medljiku uglavnom ne zatvaraju paje tako lakse mozemo i prepoz- nati, ali i akoje zatvore poklopci na mednom sacu su vise ispupceni. Boja meda se razlikuje od tamnosive do tamnozelenkaste jela do tamno- crvenkaste hrast. Od smrekeje med svijetao. Med od medljike je dobar za ljudsku ishranu i u inostranstvu je posebno cijenjen. Voda U zivotu i razvoju pcelinjeg drustva, pored hrane, i voda ima veliku ulogu. Drustva medonosnih pcela trose velike kolicine vode za razvoj legla narocito u proljece u vrijeme intenzivnog razvoja kada se ne sakuplja nek- tar. Za vrijeme ljetnih vrucina pcele koriste vodu za rashladivanje gnijez- da. Takode, voda sluzi za razblazivanje meda, rastvaranje kristala meda i pri uzimanju pogaca ili suhog secera koji se daje kao stimulacija u bespasnom periodu. Tako se i potrebe za vodom razlikuju od perioda do Uzgoj pcela 41 perioda. Za produktivno pcelarstvo od izuzetne je vaznosti postaviti pojilicu sa vodom za pcele ako u blizini pcelinjaka nema tekuce vode. Nedostatak vode na pcelinjaku umnogome ce umanjiti njihovu radnu i zivotnu sposobnost, jer pcele njegovateljice hraneci larve mljecom trose velike kolicine vode. U vrijeme pase pcele koriste vodu preko nektara a dio iz prirode, odnosno iz pojilica specijalno pripremljenih u te svrhe. U ljetnom periodu voda donesena izvana sluzi za snizavanje temperature u kosnicama, dok u zimskom periodu potrebe za vodom su vrlo male, a kad su temperature niske koristit ce dio vode koji je nastao kao rezultat prometa materija u njihovom organizmu. Na temperaturi iznad 37,8°C drustva ne mogu da kontrolisu temperaturu unutar kosnice bez vode. Jaja i male larve pocinju da gube vodu, a starije larve se ispuzu iz celija. Ukoliko se nastavi sa nedostatkom vode u kosni- ci doci ce do smrtnosti i poklopljenog legla i odraslih pcela. Temperatura vode koju pcele koriste treba daje izmedu 18°C i 25°C. Pcele ne prihvata- ju vodu topliju iznad 37,8°C. Prema tvrdenju Farara pcelinjak od 50 dru- stava trosi nedjeljno oko 190 litara vode, mada nije precizno utvrdeno koli- ka je dnevna i godisnja potrosnja vode u kosnici. Posebnu paznju pcelama treba obratiti u vrijeme selidbe kada su zatvorene, jer im tada treba dodati vode na prigodan nacin ili kada su zatvorene zbog tretiranja hemijskim sredstvima poljoprivrednih kultura i slicno. Smatra se da pcele u zimskom periodu uzimaju vodu sa unutrasnjih zidova i okvira kosnice, gdje se ona stvara u obliku rose. Tako isto za vrijeme velikih mrazeva pcele koriste vodu iz poklopljenog meda koji otvaraju i on upije vodenu paru iz vazduha, jer je higroskopan. Prema nekim ispitivanjima smatra se da pojila na pcelinjaku za uredno snabdijevanje vodom doprinose povecanju produktivnosti pcelinjih drus- tava za 10 do 20%. Zato je za visokoproduktivno pcelarstvo od posebne vaznosti da pcelar na svom pcelinjaku obezbijedi uredno i stalno snabdije- vanje pcela sa cistom vodom. Neki pcelari nastojeci da pcelama obezbi- jede i neophodne minerale stavljaju nekontrolisane kolicine soli u pojilice sto moze imati negativan uticaj. Anomalije u pcelinjem drustvu Tokom godine ovisno o godisnjem dobu u pcelinjem drustvu dogadaju se razne promijene kako pod uticajem spoljnjih tako i unutrasnjih zbivanja. Tako neka drustva ostanu bez matice, neka uspiju da proizvedu mladu maticu ali se ona ne uspije oplodi- ti, kod nekih matica se desi da nestane muskih spolnih stanica u sjemenoj kesici pa nose neoplodena jaja, tako da se samo razvijaju trutovi a pcele naglo nestaju i drustvo nestane. To se sve negativno odrazava na produkiv- nost pcelinjaka, sto treba svaki pcelar blagovremeno da uoci i sprijeci. U pojedinim slucajevima pcele same izvrse zamjenu matice kojom nisu zadovoljne ako za to postoje povoljni uslovi. Sva ta desavanja dovode do pojave matica trutusa, laznih matica i tihe zamjene matica. Matica trutusa-trutovnjaca Iz teorije a i iz prakse se zna da mlada oplodena matica nosi oplodenajaja iz kojih se izlegu pcele radilice i neoplodena iz kojih se legu trutovi. Medutim, desava se da mlada matica poslije izvjesnog vremena nosi samo neoplodena jaja usljed nedostatka muskih spolnih stanica u sjemenoj kesici ili njihovog uginuca. Takve matice nazivamo trutuse ili tratovnjace. Ovo se narocito desa- va kod starih matica kod kojih ponestane muskih spolnih stanica u sjemenoj kesici usljed velikog broja polozenih oplodenihjaja iz kojih se legu radilice. Takve matice cim se primijete treba zamijeniti mladim kvalitetnim maticama i drustvo ce ubrzo nastaviti da se normalno razvija. U protivnom, ako to ne ucinimo blagovremeno, drustvo ce naglo slabiti i nestati. Neiskusan pcelar ovu pojavu ce tesko uociti i prepustit ce da tu maticu zamijene same pcele, stoje vrlo lose i neprihvatljivo. Medutim, iskusan pcelar ce odmah povaditi ramove sa trutovskim leglom te dodati ramove sa zdravim leglom iz jakih drustava, a sutradan dodati mladu maticu ili ako ima na raspolaganju cijeli nukleus, sto je daleko bolje i efikasnije. Pri ovome za visokoproduktivno pcelarenje bilo bi pogresno sanirati previse oslabljena drustva, jer je onda bolje pripojiti ihjakim drustvima. Bezmaticnost i lazne matice Desava se da u pojedinim trenucima iz raznih razloga pojedina drustva ostanu bez matice prignjecena pri pregledu, uklupcana ili se mlada mati- ca ne vrati sa oplodnje i si. Ti razlozi nisu uvijek poznati, kao ni trenutak kada se to desilo da bi se na vrijeme inter- venisalo. To se najprije moze primijetiti na letu kosnice, jer pcele postaju nemirne, pojacano bruje a cesto ulaze i izlaze iz kosnice kao da nesto traze. Zivot pcela 43 Pcelinje drustvo koje duze vremena ostane bez matice a iz bilo kojih razlo- ga nije u stanju da proizvede novu maticu prezivljava biolosku krizu koja se instinktivno pretvara u borbu za opstanak pri cemu pcele radilice pocnu da pojacano hrane mljecomjedanbroj mladih radilica. Te radilice pod uti- cajem mljeca pocnu da nose neoplodena jaja i iz njih se nakon odredenog vremena izlegu trutovi. U jednoj kosnici moze biti vise tih laznih matica, te svaka od njih nosi jaja koja su razbacana po celijama saca i to cak i u velikom broju. Njihov izgled je nesto drugaciji od normalnih tanja i bljeda pa ih iskusan pcelar lako moze prepoznati. Najbolje se to uoci kod pregleda legla, jer lazne matice polazu jaja i po unutrasnjim stranama celija i nesredeno, razmjestena u nekoliko komada dva, tri pa i vise. Pri tome na sacu se moze primijetiti i po nekoliko maticnjaka koji se bitno raz- likuju od normalnih, jer su uglavnom tanji i sa glatkom povrsinom. Zatvoreno leglo kod laznih matica ima izgled grbav, odnosno trutovskog legla, a ne ravan kao radilicko. Leglo lazne matice Za visokoproduktivno pcelarstvo saniranje ovih drustava jedino je oprav- dano u samom pocetku dodavanjem kvalitetne matice ili cijelog nukleusa, dok u suprotnom, odnosno kasnijem periodu je to neracionalno, pa je takvo drustvo bolje rasformirati. Pcele ce nakon izvjesnog vremena osloboditi maticu i ona ce poceti da polaze jaja i time ce se nas- taviti proces saniranja. Sve dok drustvo ne dode u fazu normalne razvi- jenosti nece biti sposobno za medobranje, jer mu je potrebna izvjesna zali- ha meda i polena za normalan rad. Tiha izmjena matice Kad matica ostari i prestane polagatijaja ili kada iz nekih drugih razloga nosi mali broj jaja pcelinje drustvo obicno samo uzgoji novu maticu. Ako nekim slucajem matica ugine pcelinje drustvo brzo osjeti daje nema, jer matica luci feromone koje pcele raznose po kosnici i to sprecava gradnju maticnjaka, pa usljed njenog nedostatka pcele ce odmah poceti da grade maticnjake da bi uzgojile maticu. Isto tako, ako pcele nisu zadovoljne maticom ili ako je matica ostecena bez noge ili sa ostecenjem nekog drugog dijela tijela pcele ce zapoceti gradnju maticnjaka i proizvesti mladu maticu. U vrijeme dok pcele proizvode mladu maticu stara matica je i dalje u kosnici i ona i dalje nosi odreden broj jaja. Desava se cak da i mlada i stara matica nose jaja sve dok se ne sretnu na sacu pri cemu mlada matica likvidira-ubije staru. Poznati su cak slucajevi gdje neki pcelari amateri sami vrse ostecenja noga i krila na matici da bi se izvrsila tiha izmjena, sto je neprihvatljivo i nehumano. Takav nacin zamjene matica je suprotan pcelarskoj etici i odraz je neznanja i primi- tivizma. Matice iz tihe zamjene mogu biti vrlo kvalitetne ukoliko su proizvedene u dobrom drustvu i poticu od kvalitetnog genetskog materi- jala. U slabim drustvima ne moze se proizvesti kvalitetna matica ni putem tihe zamjene. Uzgoj pcela 45 II UZGOJ PCELA 2. KOSNICE I PCELARSKI PRIBOR Od prvih kontakata sa pcelama u prirodi, bilo da su pronadene u supljina- ma drveca, ili u pecinama velikih stijena primitivni ljudi su pljackali pcelinja gnijezda i unistavali pcele. Kasnije svoju paznju irazmisljanja cov- jekje usmjeravao u pravcu iznalazenja najpovoljnijeg nacina da od pcela pribavi sto vise koristi. Kao rezultat tih nastojanja najprije je pronadene pcele u supljini drveta nadzirao i naucio da brine o njima, te da bi to olaksao sjekao je drvece sa pcelama i prenosio uz kucu da bi mu bile sto pristupacnije. Tako je zaceta i ideja kako doci do meda a da se pcele sacuvaju od unistenja. Time je covjek postao pcelarom, jer je naucio da sacuva pcele od vjetra, kise, prevelike toplote i hladnoce. Da bi uvecao broj drustava busio je drvece i u njih smjes- tao rojeve, te je time nastala prva kosnica sa nepokretnim sacem DUBINA Dubina Radeci tako sve vise se javlja zelja da kosnice usavrsi i pojednostavi nji- 46 Pcelarenje z. Tako su prakticno napravljene kos- nice u raznim oblicima piramide sa rav- nim vrhom koje je lijepio blatom i balegom kako bi ih sto bolje napravio pristupacnim za pcele. Tako je ustvari napravljena VRSKARA. Sace u ovim kosnicama bilo je vezano za zidove kos- nica a time i nepokretno. Radeci tako sa tim kosnicama sa nepokretnim sacem uvidio je da mu to smeta da bi vidio sta se desava u sredini gnijezda. Pod utica- jem radoznalosti da vise upozna tajne pcelinjeg gnijezda, nacina zivota, rada i razvoja kao i vadenja meda covjek sve vise usmjerava paznju na dalji razvoj i unapredenje nacina pcelarenja i izrade kosnica. Vrskara Kada je cuveni ruski pcelar Petar Prokopovic 1814. Nakon izvjesnog vreme- na i mnogih usavrsavanja ovak- va kosnica privukla je paznju mnogih pcelara u raznim zem- ljama svijeta i tako se njena primjena nakon odredenih usavrsavanja pocela siriti. Kos- nice sa pokretnim sacem omogucile su pcelarima da sve vise upoznaju zivot, rad i razvoj pcelinjih drustava i stvore uslove za postizanje najvecih prinosa. Istovremeno, kroz razne pri- Dascara Uzgoj pcela 47 stupe i brojna istrazivanja najpogodnije kosnice doslo se i do vise tipova kosnica, tako da imamo nastavljace, poloske i lisnjace. Uporedo sa raz- vojem tipova kosnica pcelari prakticari radili su na usavrsavanju ramova sa pokretnim sacem. Najprije je pronadena satonosa a zatim dvije bocne letvice i treca odozdo. Kada gljivice dodu u kontakt sa larvom udu u njeno tkivo i brzo se razmnozavaju postepeno je obavijajuci tankim bijelim nitima. Uginula larva u pocetkuje bjelkasta i mekana a na kraju se stvrdne i dobi- je boju i konzistenciju krede ili slicne mase. Po tome je i ime bolesti. Kad na povrsini larve gljivica pocne stvarati rasplodna tijela uginula larva poprima sivocrnu boju. Poklopci koji zatvaraju celije s uginulim larvama neznatno mijenjaju izgled. Medutim, mumije krecnog legla se mogu naci i u otklopljenim celijama, ali ih pcele kad otkriju izbacuju iz celije i ciste kosnice. Ako uzmemo ram sa zatvorenim celijama i malo tresnemo cuje se zveketanje propalih isusenih larvi koje udaraju u zidove celija. Bolest se javlja u vecini slucajeva u proljece, a pcelar primjecuje ispred leta kosnice izbacene mumificirane larve. Najcesci su izvori zaraze propale pcelinje larve na cijoj su se povrsini razvile spore uzrocnika bolesti. S obzirom da pcele cistacice nastoje kosnicu ocistiti od propalih larvi torn prilikom spore mogu ostati na sacu ili na dijelu kosnice pa cak i poslije 15 godina kao i na opremi. Isto tako spore moze vjetar raznositi po okolini pcelinjaka i na taj nacin mogu doci u pelud, nektar i vodu. To isto moze ciniti i pcelar sa svo- jim priborom, zamjenom saca, pojacavanjem ili pripremanjem pcelinjih Bolesti pcela 249 drustava i ostalim radovima. Svakako da unutar kosnice uzrocnika bolesti prenose odrasle pcele. Prema tome, uzrocnik bolesti se nalazi svuda gdje ima pcela. Do sirenja krecnog legla moze doci i nalijetanjem pcela, preko matice, a postoje pretpostavke da u intenzitetu krecnog legla i nasljedni faktor moze igrati ulogu. Krecno leglo moze doci u zajednici sa drugim oboljenjima kao npr. Suzbijanje bolesti Krecno leglo je veoma uporna bolest i treba dosta strpljenja i upornosti u njenom suzbijanju. Najsigurniji nacin je primjena bioloskih mjera, drzanjem jakih drustava, suzavanjem plodista u rano proljece za vrijeme hladnih dana da pcele gusce pokrivaju leglo, utopljavanjem kosnica, prihranjivanjem pcela, izmjenom matica. Ako su drustva vise napadnuta preporucljivo je ramove sa zarazenim sacem izvaditi i spaliti, a umjesto njih staviti zdrave, a moze se izvrsiti i prihranjivanje sa 1 litrom secernog sirupa uz dodatak 1 g. Autor je prije nekoliko godina postigao dobre rezultate primjenjujuci ovu terapiju na oboljelim drustvima. Prihranjivanje secernim sirupom imalo je podsticajni karakter za ciscenje oboljelih larvi, vitamin C zbog povecanja otpornosti, dok je konzervans posluzio za suzbijanje sirenja gljivica, a nistatin kao lijek. Za suzbijanje bolesti i preventiva ce imati veliki uticaj. Zbog togaje prioritet- no stvarati uslove u kojima ne moze doci do razmnozavanja gljivica, odnosno gljivicnih infekcija kod pcelinjeg legla, odraslih pcela, pa i pole- na kao pcelinjeg proizvoda. Radi toga neophodno je: Pcelinjak smjestiti na suhom i suncanom mjestu, gdje ne lezi hladan i vlazan vazduh. U kosni- cama u kojima se tokom godine javlja krecno leglo treba sve sace zami- jeniti novim a kosnicu dobro dezinfikovati prije upotrebe. Izbacene mumi- ficirane larve skupljati i spaliti najednom mjestu. Zemljiste ispred kosni- ca u sirini 1 m treba prekopati i dezinfikovati hlornim krecom ili 4% rastvorom sporotala 100. Kameno leglo Uzrocnik bolesti Kameno leglo na nasim pcelinjacima se rijetko javlja, a uzrokuje ga gljivi- ca Aspergillus flavus a ponekad i Aspergillus fumigatus. To je bolest legla i odraslih pcela, a ponekad mogu prouzrokovati upalne promijene kod 250 Pcelarenje za 21. Od kamenog legla oboljevaju larve otvorenog i za- tvorenog legla. Prouzrokovac se moze nalaziti u kosnici kao njen stalni stanovnik, a moze biti unijet u kosnicu putem polena. Larve i pcele obol- jevaju ako uzimaju hranu sa sporama gljivica. Vlaga u kosnici pogoduje razmnozavanju gljivica. Kad larva ugine, omlitavi i poprima zuckastobi- jelu boju i postaje vrlo tvrda. Glavno zarazavanje ide preko organa za varenje i micelijama se brzo pune, tako da za par dana cijela larva bude obuhvacena. Odrasle pcele se mogu na isti nacin zarazavati, i obicno posli- je toga gubeci moc letenja mile po zemlji i uginu pri cemu im otvrdne zadak i grudi. Takode se mumificiraju slicno kamenom leglu. O sirenju ove bolesti malo se zna. Neki smatraju da odrasle pcele uginjavaju od toksina koje proizvode gljivice, i da pcelari prenoseci ramove izjedne u drugu kosnicu tako sire bolest. Suzbijanje bolesti Do sada nije proizveden neki preparat koji bi bio efikasan za tretiranje pcelinjih drustava koja su napadnuta ovom bolesti. U slucajevima veceg stepena zarazenosti pcelinjeg drustva preporucljivo je spaliti okvire sa napadnutim leglom i pcelama, a kosnicu dezinfikovati. Ako je bolest u pocetnom stadijumu pcele se mogu premjestiti u drugu kosnicu sa zdrav- im sacem. Zbog mogucnosti zarazavanja disajnih organa covjeka neophodnoje pri radu zastititi oci i disajne organe. Med iz takvih drusta- va nije za ljudsku upotrebu, jer ova gljivica moze klijati i u nosnim suplji- nama covjeka. Ako pcelar posumnja da su mu drustva oboljela od kamenog legla potrebno je uzeti uzorke i dati u nadleznu instituciju zbog laboratorijskog »pregleda i dijagnosticiranja. Ukoliko sumnja bude potvrdena najbolje je drustva ugusiti sumpornim dimom i ugusene pcele spaliti ili zakopati. Sace pretopiti i dezinfikovati. Virusne bolesti Virusne bolesti pcela i pcelinjeg legla koje sa simptomima lice na para- lizu i mjesinasto leglo bile su poznate i u proslom vijeku. Medutim, utvrdivanje uzrocnika i njihove prirode razrijeseno je tek poslije Drugog svjetskog rata, nakon cega je otkriveno i identifikovano oko 15 vrsta virusa kod pcela. Kod dijagnosticiranja virusnih bolesti otezavajuce su cinjenice sto su simptomi sezonskog karaktera i sa razlicitim intenzite- tom ispoljavaju iz godine u godinu. Poseban problem je i u tome sto su virusi pcela veoma sitne cestice koje su znatno manje od bakterija i ne Bolesti pcela 251 mogu se vidjeti kao ni utvrditi njihove razlike bez za to odgovarajuce opreme. Hronicna paraliza pcela Hronicna paraliza pcelaje zarazna bolest odraslih pcela uzrokovana virusi- ma. Ispoljava se kroz dvije vrste simptoma. U prvom slucaju zdrave pcele izvlace iz kosnice bolesne pcele, koje su izgubile moc letenja i stalno tresu krilima, imaju naduven stomak. Ispred kosnica gamizu i cesto se skuplja- ju u manje grupice ili bauljaju po travi. Takve pcele se takode mogu naci i ispod poklopne daske u kosnici. U drugom slucaju su u pitanju erne pcele bez dlacica koje uglavnom mogu letjeti i pcele ih napadaju na letu i u kosnici, pri cemu se one ponasaju pasivno. Bolest se javlja kod manjeg broja drustava krajem proljeca i traje tokom ljeta. Bolesna pcelinja zajed- nica slabi i ima manji prinos. Vecina bolesnih pcela ugine u prirodi paje tesko primijetiti kad je drustvo oboljelo. Utvrdeno je da se virus nalazi stalno prisutan u pcelama i da se aktivira u vrijeme nepovoljnih uslova za zivot pcela i nakon stresa. Takode je utvrdeno da se osjetljovost na para- lizu nasljeduje, sto podrazmijeva da je potrebno promijeniti maticu kod takvih drustava. Do sada nije pronaden lijek za ovu vrsu oboljenja pa se lijecenje svodi na otklanjanje uzroka koji pogoduju sirenju bolesti, odnos- no na odrzavanje optimalnih uslova za zivot pcela. Akutna paraliza Akutna paraliza se javlja u proljece, ima nagli nastup pri cemu ugiba vedi broj pcela. Oboljele pcele su mlade, imaju prosiren stomak. Ako im pazljivo otvorimo stomak moze se vidjeti medni mjehur prosiren i pun tekucine. Oboljele pcele ne mogu letjeti pa u velikom broju padaju ispred leta gdje nakon kraceg vremena uginu. Za pouzdano utvrdivanje dijagnoze neophodno je poslati uzorke pcela na pretragu da se iskljuce ostale bolesti odraslih pcela. Za suzbijanje bolesti najhitnijeje ukloniti faktore koje sma- tramo da uticu na nastanak i tok bolesti. Korisno je pcelama povremeno dati manje kolicine rijetkog secernog sirupa. Ako u drustvu nema dovoljno polenovog praha niti ga pcele mogu donijeti iz prirode preporucljivo je dati bjelancevinastu hranu sojino brasno, mlijeko u prahu i si. Mjesinasto leglo Mjesinasto ili vrecasto leglo je zarazna virusna bolest zatvorenog legla. Ovo je bolest koja se javlja kod larvi u starosti do cetiri dana. Sa porastom 252 Pcelarenje z. Larve se zaraze hranom a mlade pcele radilice ciscenjem oboljele tvari uginulih larvi. Oboljela larva je naduvena i vodljikava sa izmijenje- nom bojom od bijelosedefaste na sivoprljavu. Infektivnost virusa u vodljikavoj masi se smanjuje promijenom boje na crnu. Virus ima sestougaonu formu i velicine je 28 mm, a najvise se nalazi u citoplazmi masnog tkiva larve. Zarazene pcele brze stare od zdravih pcela. Na celija- ma zarazenih larvi cesto se nadu rupice koje su pcele napravile nastojeci da uklone propalo leglo. Tom prilikom se i one zaraze i u njima se virus razmnozava, tako da i one mijenjaju ponasanje. Oboljele pcele ne uzima- ju polenov prah bez cega im se ne razvijaju mljecne zlijezde usljed cega ne mogu obavljati sve poslove u kosnici. Prije postaju sakupljacice i u zime ne ulaze jer im se ne moze formirati masno tkivo. Mjesinasto leglo je rasprostranjeno svuda po svijetu pa i kod nas. Oboljela drustva mogu dosta oslabiti, pa cak i preko 50%, narocito ako se pojavi sajos nekom bolesti, americka ili evropska trulez. Suzbijanje bolesti Lijecenje virusnih bolesti bez obzira na vrstu vrlo je tesko iz razloga sto virus postaje dio celije koju inflcira tako daje vrlo tesko unistiti i sacuvati citav organizam zivotinje. Za razliku od americke i evropske trulezi masa uginulih larvi nije ljepljiva i rastegljiva. Za lijecenje ove bolesti smatra se daje najvaznije povesti racuna o opstim uslovima razvoja pcelinjeg dru- stva i ne dopustiti da dode do neke stresne situacije poslije koje se stvara povoljna klima za razmnozavanje virusa. Posto za ovu bolest nema lijeka preporucljivo je preduzimati iste mjere preventive kao i u drugim slucaje- vima virusnih oboljenja. Varoza Varroa Jacobsonije grinja cijije kod nas udomaceni naziv krpelj, je izazi- vac parazitnog oboljenja medonosnih pcela i njihovog legla prvenstveno trutovskog. Prvi gaje otkrio i opisao davne 1904. To otkrice nije pobudilo vece interesovanje jer indijska pcela nije imala neki veci ekonomski znacaj pa joj je time ostavljen veliki prostor i period vremena da se nesmetano siri i udomaci skoro na svim kontinentima izuzev mozda Australije i nekih Bolesti pcela 253 ostrvskih zemalja. Pedeset godina nakon njenog otkrica objavljen je prvi izvjestaj o ovom pcelinjem parazitu i to sa sovjetskog Dalekog istoka. Medutim, ni to nije dalo neki poticaj organizovanom preduzimanju mjera na svjetskom nivou da se preduzmu potrebne mjere da se stane na put sirenja ovog parazita. No, sada se postavlja osnovno pitanje kako i koliko vremena i sredstava ce tre- bati da se stane na put ovom parazitu. Na odgovor trebace najvjerovatnije dugo cekati. Uzrocnik biologija varoe Krpelj Varroa Jacobsoni je parazit koji se moze vidjeti golim okom. Zenkaje smedecrvenkaste boje duga 1,0 do 1,2 mm a siroka 1,5 do 1,6 mm, a ima plosnato i elipsasto tijelo sa cetiri para nogu. Muzjaci su nesto manji 0,8 do 0,9 mm sivkaste su boje i uginu nakon parenja tako da samo zenke prezive zimu. Krpelj ima sisaljku prilagodenu za prodi- ranje kroz fini hitinski omotac odrasle pcele i njenog legla i njom sise krv odnosno hemolimfujer muje to hrana. Najednoj pceli moze se naci Varoa Jakobsoni na lutki trutovskog legla 254 Pcelarenje za 21. Muzjak ne moze prezivjeti u zatvorenoj celiji bez hrane niti se moze vidjeti na odraslim pcelama dok zenka moze bez hrane 9-10 dana. Krpelj se u kosnici polako i neprimjetno siri. Odrasla pcela mu sluzi samo kao privremeni domacin i sluzi mu uglavnom pored truta za rasprostiranje, kako u kosnici tako i van nje. Kod manjeg stepena zarazenosti tesko je zapaziti neke bolesti. Promijene su najizrazenije kad se krpelj jako razmnozi i napadne veliki broj pcela. Najveci stepen parazitizma se odvija u zatvorenoj celiji prvenstveno tru- tovskog a zatim i radilickog legla. Rijetki su slucajevi krpelja na maticnim larvama. Zenku krpelja najlakse mozemo vidjeti na tijelu lutke ako je nekim drvcetom ili iglom izvucemo iz celije. Tom prilikom i na zidovima celije se znaju zadrzati pa cak i kad se otvori neka celija po nekoliko varoa iz njih izleti kao iz katapulta ostavljajuci utisak pre- plasenosti. Na tijelu odrasle pcele najlakse je je vidjeti na glavi i grudi- ma i na dijelu izmedu njih, dokje je tesko vidjeti kad se zavuce ispod prvih trbusnih prstenova. Napadnuta zajednica vrlo brzo slabi i konacno ugiba, mada teorijski se kaze da ne bi trebalo da parazit unisti svog domacina da bi bio uspjesan. U praksi takvi argumenti nisu primjetni. Pored primarnih problema koje krpelj nanosi pcelama hraneci se nji- hovom krvi hemolimfom postoje i oni sekundarnog karaktera ispoljeni time sto na mjestima na tijelu pcele ostaju stalno otvorene ranice putem kojih je omogucen ulazak ili unosenje virusa i bakterija u organizam pcele, usljed cega dolazi do raznih infekcija koje mogu biti opasnije od varoe. Ostecenim pcelama skracuje se zivot i tesko da prezive dugu zimu. Tako se desava da u proljece imamo kosnicu sa puno meda ali nigdje uginulih pcela. Tako su ustvari propadali nasi pcelinjaci u pro- teklim vremenima. U proljece zenka krpelja pocinje da polaze jaja i ulazi u celiju sa larvom neposredno pred poklapanje i tu se prikrije uz zid celije do oplodnje. Nakon poklapanja celije i presvlacenja larve zenka polaze dva do pet jaja, iz kojih se poslije 24 sata izlegu larve krpelja sa tri para nogu. U narednih 48 casova larva krpelja se transformise u platonimfe sa cetiri para nogu. Poslije tri dara nakon transformacije javlja se odrasla jedin- ka krpelja. Prema rezultatima najnovijih istrazivanja za razliku od rani- jih shvatanja utvrdeno je da se iz prvog neoplodenog jajeta izleze muzjak, kao trutovi kod pcela a iz oplodenog zenka. Takode je utvrdeno daje najkrace vrijeme za razvice muzjaka 6,9 dana a za zenku krpelja 6,2 dana, pri cemu u jednom ciklusu legla za 12 danajedna zenka moze Bolesti pcela 255 da proizvede do tri zenke i 1 muzjaka. Tako majka i kcerka ostaju u pok- lopljenom leglu sve dok se pcela ne izleze. Interesantno je da ujednoj sezoni ima oko 10-12 ciklusa razmnozavanja. Zenke varoe u toku ljeta zive oko 2 mjeseca a u ostalim godisnjim dobima do 8 mjeseci. Zenka krpelja je sposobna za polaganje jaja samo ako se hrani krvi hemo- limfom iz larve. Stepen zarazenosti varoom krpeljom je vrlo ekspanzivan tako da u prvoj godini ujednoj kosnici moze biti odjedne do 10 zenki, u drugoj vise od stotinu a u trecoj preko 1. Izlezene pcele pri parazitiranju velikog broja krpelja su sa deformisanim tijelom i nogama. Utvrdivanjezaraze Pored redovnog tretiranja u jesen i proljece preporucljivo je vrsiti i probna tretiranja u sezoni. Najjednostavniji i uobicajeni nacin je stavljanj- em bijelog papira namazanog uljem na podnjacu ispod okvi- ra i staviti lijek od provje- renog proizvodaca, te da se ustanovi postojanje krpelja. Neki pcelari to cine uzimanj- em trutovskog zatvorenog legla i izvlacenjem iz zatvo- renih celija trutovskih larvi kako bi vidjeli ima li zaraze. To se obicno provjerava na dvadesetak celija uzetih sa razlicitih mjesta trutovskog legla. Takode se provjera mo- ze izvrsiti i pregledom uzora- ka odraslih pcela, odreden broj koje stavimo u staklenu posudu sa eterom ili namo- cenom vatom u ovu hemikali- ju. Krpelji ce se vrlo brzo odvojiti i ostati na zidovima a pcele pustimo, da izadu napolje i vrate se u svoje kosnice. Utvrdivanje stepena zarazenosti krpeljom Varoa Jakobsoni 256 Pcelarenje za 21. Zato je suzbijanje bolesti neophodno provoditi organizovano, stalno i znalacki uz primjenu najnovijih iskustava nauke i prakse. Kod primjene lijekova mora se biti oprezno jer varoza brzo postaje otporna na lijekove pa ih treba si- stematski mijenjati znajuci da je ne mozemo upotpunosti unistiti. Kod primjene lijekova obavezno je pridrzavati se uputstava proizvodaca. Visokoproduktivno pcelarenje ne moze se ni zamisliti ako se varoze ne drze pod stalnom kontrolom na sto manjem broju. Najefikasnije se lijecenje moze provesti upravo kad je varoza u stanju da nam se ne moze prikriti, a to je kad nema poklopljenog legla u kosnici. To je ustvari kasni jesenji period, odnosno oktobar i novembar, kad su sve zenke varoa na odraslim pcelama. Terapija se moze provoditi pri tempera- turi izmedu 12-15°C raznim hemijskim sredstvima, dokje optimalna tem- peratura izmedu 18-20°C. Tretiranje se moze vrsiti i u rano proljece za vri- jeme toplih dana uz naznacene temperature. Najbolje je lijek davati uvece kad su sve pcele na okupu u kosnici. Iako se za lijecenje varoze istice lijecenje u jesen, kad nestane legla, ne smije se samo cekati na to vrijeme. Ne smije se zaboraviti ni na vaznost zastite pcela od varoze prije pocetka lezenja zimskih pcela a to je upravo oko 1. Efikasnost suzbijanja varoze dobrim dijelom je uslovljena temperaturom i vlaznosti vazduha u vrijeme tretiranja. Tako prema nekim podacima pri re- lativnoj vlaznosti vazduha od 80-90% hemijska sredstva imaju za 30-50% slabije djejstvo na uzrocnika. Takode pri vlaznosti od 30-40% tretirana varoa zivi 2-3 puta krace nego pri 80-90%. Jaja varoe propadaju na temperaturi od 37-38°C, a takode se skracuje i njen zivot. Bioloske metode borbe protiv varoe Bioloske metode borbe protiv varoe zasnivaju se na biologiji varoe, odnos- no najpogodnijim momentima i mogucnostima u njenom razvojnom cik- lusu, sto je normalno i logicno. Poznatoje da se u vrijeme aktivne sezone lezenja pod poklopljenim leglom nalazi najveci broj zenki varoe oko 60- 70% , i da se takode parazit najvise razmnozava u trutovskom leglu i da ostaje u celiji do izlaskajedinke truta normalno je daje isijecanjem pok- lopljenog trutovskog legla najkorisnije. Smatra se da se ovim nacinom populacija varoe moze smanjiti i do 50%. Iz tih razloga preporucljivo je koristiti gradevnjake. Varoa se takode moze efikasno unistiti pravljenjem vjestackih takozvanih paketnih rojeva gdje se upotrebom akaricida hemij- skih sredstava postize visok stepen eflkasnosti. Do istih rezultata dolazi i kod primjene iste terapije kod prirodnih rojeva. Na osnovu posmatranja u jednom ruskom nacionalnom parku utvrdeno je da proces prirodnog roje- nja u borbi protiv varoe predstavlja veliku pomoc. To je ustvari period u kome dolazi do prekida kontinuiteta otvorenog legla cime se sprecava da parazit ude u sljedeci ciklus razmnozavanja. Prema ovim posmatranjima prirodno rojenje doprinosi da drustva sklona rojenju imaju vecu sansu da prezive. No, posto izrojena drustva donose mnogo manje meda svakako da ovo nije prihvatljivo. Istovremeno, za varou najvise pogoduju dobro jaka drustva. Dogada se da najproduktivnija drustva najvise stradaju. Ne smije se zaboraviti daje najvaznije poceti sa suzbijanjem varoe prije nego sto se primijeti slabljenje pcelinjeg drustva. Kad se na pcelama vidi puno varoa, kad se jave ostecene i iznemogle pcele ili primijeti propalo leglo tada vec biva kasno da se stanje sanira. Upotreba kemijskih sredstava Za tretiranje pcelinjih drustava zbog unistavanja varoe isprobano je mno- stvo hemijskihjedinjenja i supstanci od kojih se sasvim mali broj pokazao prihvatljivim u primjeni. No, nasuprot tome na trzistu se pojavilo na sto- 258 Pcelarenje za 21. No, nasuprot tome na trzistu se pojavilo na sto- tine raznih preparata na toj osnovi pod raznim nazivima i od raznih proiz- vodaca. Mnogi lijekovi se proizvode i prodaju bez bilo kakve kon-trole i to je nova prepreka u organizovanom i sistematskom suzbijanju ove opasne parazitske bolesti. Moze nam se desiti ako ostane takva praksa da jednog dana nece biti moguce primijeniti bilo koja hemijska sredstva, koja nece remetiti normalan rad i razvoj pcelinjeg drustva, a da uspjesno suzbi- jaju varou. Na to upozorava i cinjenica da se varoa vrlo brzo prilagodava na ove hemikalije i postaje otporna. Sredstva za zadimljavanje U proteklom periodu na nasim prostorima najvise su koristena razna sred- stva za zadimljavanje. Neka su proizvodena kod nas a neka su nabavljana na razne nacine iz inostranstva. Osnovu njihove primjene cine dimni listici na koje se nakapava hemikalija, a ima i onih koji su prethodno tretirani hemikalijom za regulisanje sagorijevanja. U eksperimentima sa listicima utvrdenoje da se sa kolicinom od 0,0025 g. Negativan uticaj na pcele ni maticu nije utvrden. To takode nije utvrdeno na medu i voskujer se dim kratko zadrzava u kosnici posto leto ostaje otvoreno za vrijeme tre- tiranja. Primjena dimnih listica se vrsi na skoro isti ili slican nacin paljenjem presavijenog listica na jednom kraju, prethodno savijenog po duzini u obliku krova na kuci. Preporucljivo je zapaljeni listic staviti na ramove ispod poklopne daske ili na podnjacu ispod ramova. Zbog kontrole stepe- na zarazenosti treba staviti bijeli papir namazan uljem, ili koristiti mrezastu podnjacu posto neke varoe ne uginu pa postoji mogucnost nji- hovog prezivljavanja time bi se sprijecilo njihovo vracanje na pcele. Time se takode sprecava i stvaranje rezistencije varoe na koristena hemisjka sredstva. Sistemici u borbi protiv varoe Sistemicni akaricidi se primjenjuju kapanjem po ulicama pcela rasprsiva- njem u vidu magle ili davanjem u sirupu. U tu grupu spadaju Apitol i Perizin. Da se ne bi unosili u med rastvaraju se u vodi sa manjim kolicinama secera i prskaju po pcelama tako da one stalnom medusobnom iz-mjenom hrane ravnomjerno je rasporede i utrose. Kad pcela uzme hranu Bolesti pcela 259 broja odraslih pcela. Ovi lijekovi se prema uputstvu proizvodaca upotre- bljavaju dva puta najmanje u razmaku od 7 dana kada u kosnici nema poklopljenog legla. Neophodnost organizovane borbe protiv varoe Ne shvatajuci vaznost potrebe sprecavanja varoe pocetkom ovog vijeka nakon njenog otkrica omogucili smojoj da osvoji mnoge prostore i pceli- njake i napravi nam ogromne stete. Djelujuci i dalje neorganizovano u njenom suzbijanju i neplanskim i ilegalnim koristenjem raznih hemikalija stvaramo mogucnost dajos postane i rezistentna te da jednog dana bude- mo nemocni u borbi protiv tog napasnickog parazita. Da ne bi do tog dosli neophodno je da se na svim nivoima i svim sredinama pristupi istovre- meno planskom i sistematskom suzbijanju ove uporne napasnicke bolesti. To tim prije sto se iz krajeva gdje se parazit ne suzbija organizovano vrlo brzo seli na podrucja na kojima je rigorozno suzbijan i time ponistava efikasnost borbe, i time dovodi u situaciju da nepotrebno trosimo ogrom- na sredstva koja kad bi upotrijebili u razvoj i unapredenje pcelarstva i zastitu okoline bi nam se visestruko isplatila. Pcelinji proizvodi bi bili cistiji odnosno bez rezidua i trazeniji. Visokoproduktivno pcelarenje uz prisustvo varoe Visokoproduktivno pcelarenje podrazumijeva ostvarivanje visokih prinosa u proizvodnji pcelinjih proizvoda uz sto manji utrosak rada i sredstava. Prisustvom parazita na medonosnoj pceli umnogome nam je stavljena prepreka na ostvarenju postavljenog cilja, jer smo time izlozeni vecem utrosku vremena i sredstava. No, i pored toga, visokoproduktivno pcelarenje je moguce uz odgovarajuce pravovremene mjere zastite i podiza-nja na veci nivo stepena strucnog obrazovanja i osposobljenosti pcelara. Produktivnost pcelinjih drustava obezbijedicemo, pored ostalog, organizovanim mjerama zastite, strucno proizvedenim odobrenim i pravil- no pri-mijenjenim sredstvima suzbijanja parazita. Takode, bioloskim inter- vencijama parazitu se moze ograniciti prisustvo u pcelinjim drustvima na podnosljiv nivo. Polazeci od cinjenice dajos uvijek nije pronaden efikasan lijek za unistenje varoe zbog cega ce ona sa nama odnosno sa pcelama biti jos ko zna koliko namece se kao neminovnost da ozbiljno shvatimo potre- bu primjene sto racionalnijih i efikasnijih metoda u njenom suzbijanju. Daljim naucnim istrazivanjima i koristenjem poznatih bioloskih instikata, feromona i navika pcela i njima prilagodenim tehnoloskim postupcima 260 Pcelarenje za 21. To u svakom slucaju podrazumijeva i podizanje stepe- na strucnog obrazovanja pcelara i omasovljenja pcelarstva, jer za to posto- je povoljni klimatski i fenoloski uslovi na nasim podrucjima. Povecanjem stepena tehnicke opremljenosti razvojem sistema informisanja i obavjesta- vanja o uslovima pase na pojedinim podrucjima znatno cemo doprinijeti povecanju prinosa. Akaroza Akarozaje parazitska bolest disajnih organa odraslih pcela koju izaziva krpelj pod nazivom Acarapis Woodi. Krpelj zivi i razmnozava se u sirokim, prvim grudnim trahejama disajnih organa, ciji zid probijaju i sisu krv hemolimfu. Na nasim podrucjima nije bio prisutan, ali se smatralo da je u jednom dijelu Evrope i u Velikoj Britaniji u prvoj polovini ovog sto-ljeca nanio velike gubitke pcelinjacima. Medutim, u ovo vrijeme na tim prostorima vise ne predstavlja neki problem. Nisu utvrdeni razlozi zbog kojih se Akaroza nije uspjela prosiriti na nasa podrucja, sto ne znaci da se tojednog dana, odnosno mjeseca ili godine nece dogoditi. Biologija parazita Krpelj se razmnozava i zivi u prvom paru traheja koje osteti i zacepi. Oboljele pcele izgube moc letenja, padaju na travu ispred kosnica i skuplja- ju se u male gomilice gdje i uginu. Pri jakoj zarazi moze preci i u vazdusne kesice glave, grudi a u nekim slucajevima i zatka. Najvise napada mlade pcele starosti 1-2 dana od izli- jeganja. Zenka krpelja polozi 5-7 a prema nekim tvrdnjama i do 10 jaja u grudnu traheju mlade pcele uglavnom do prvih 9 dana. Nakon 3-4 dana izlaze larve, a razvoj od jajeta do odraslog parazita traje od 14-19 dana. Vise generacija se moze razviti ujednoj traheji i u njoj naci do 100 zivih parazita. Oplodnja zenki odvija se unutar traheje, nakon cegaje napus- ta i izlazi na pcelu domacina sa koje se prebacuje na mladu pcelu sa kojom najprije dode u kontakt. Na novoj mladoj pceli pronalazi otvor traheje, ulazi u nju i zapocinje novi ciklus. U izuzetnim slucajevima kad ne moze da dode u kontakt sa mladim pcelama ili kad ne moze da pro- bije traheje starije pcele naseli se na korijenu njenih krila koje moze da osteti. Bolesti pcela 261 Znaci bolesti Znaci bolesti se vrlo razlicito manifestuju pa ihje tesko odredenije defmi- sati. To je ovisno i od godisnjeg doba, odnosno od duzine zivota pcele. Tako se u ljetno doba ne mogu primijetiti, jer pcele zive kratko odnosno uginu prirodnom smrti prije nego sto se na njima mogu razviti znakovi koji bi se mogli prepoznati. Najpogodniji period za utvrdivanje bolesti je kad pcele zive duze, odnosno u jesen, zimu i u rano proljece. Najjasniji znak bolesti je kad pcele izgube letnu sposobnost i padaju ispred kosnice. Bolest se u pcelinjem drustvu polagano siri i samo se sigurno moze utvrditi mikroskopskom pretragom traheja sa uvecanjem najmanje 50 puta. Za uzorke se obicno uzimaju uginule ili vidljivo bolesne pcele iza prvog procisnog leta. Kod kontrolnog pregleda uzorci se uzimaju na letu kosnice oko 30 izletnica na povratku sa pase. Suzbijanje bolesti U suzbijanju bolesti postoje razlicite metode, koje su do sada primjenjivane i dale dobre rezultate. Primjenjivane su u zemljama gdje se bolest najvise rasirila. U SAD je ovaj parazit napravio velike gubitke u pcelinjim drustvi- ma pa su u njegovom unistavanju koristili mentol u kristalu u kolicini od 50 grama. Mentol je pakovan u kesice koje se stavljaju iznad legla kosnice i tu ostaje 9 sedmica, i to u bespasnom periodu ili nakon cijedenja meda. Rezul- tati lijecenja su vrlo uspjesni, jer je u kosnici'unisteno do 98% parazita. Za razliku od ovog metoda istrazivanjimaje utvrdeno da na parazita vrlo usp- jesno djeluje i unistava ga amitraz. Iz tih razloga se smatra da zbog velike primjene amitraza na nasim podrucjima u suzbijanju varoe nije doslo do njegovog sirenja i na nasim pcelinjacima. U Velikoj Britaniji gdje je pocetkom ovog vijeka doslo do velikog pomora pcela Adam Braderje uspio selekcijom odgojiti pcele otporne na ovu bolest, sto se posljednjih godina pokusava i u SAD. Zbog sporog sirenja i podmuklog razvoja treba biti oprezan da nas jednog dana ne iznenadi ovaj parazit. Druge vrste bolesti 13. Majska bolest Ovo nije zarazna bolest. Javlja se kod mladih pcela u proljece, najcesce u maju paje po tome i dobila ime. Bolest je uzrokovana zatvorom crijeva polenovim prahom usljed nedostatka potrebne kolicine vode. Mlade pcele koje hrane larve imaju potrebu za velikom kolicinom polenovog praha i 262 Pcelarenje za 21. Ako nastupi zahladenje i potraje duze pa pcele ne mogu da izlete i podmire svoje potrebe za vodom u crijevu dode do stvrdnjavanja polenovog praha i nastane zatvor. Bolesne pcele imaju povecan stomak, izlaze iz kosnice, padaju na travu i tu se drscuci i nemirno krecu i tu uginu. Tesko oboljele pcele ne mogu se lijeciti, ali se moze pre- kinuti i sprijeciti obolijevanje zdravih pcela tako sto cemo pcelama dati rijedak sirup. Sirup se priprema u odnosu dva dijela tople vode i jedan dio secera ili meda. Uzimanjem sirupa kod pcela ce se crijevni sadrzaj smeksati i nece otvrdnuti. Prehladeno leglo Prehladeno leglo nije rezultat neke zarazne bolesti niti gljivicnog oboljen- ja, ali ga ovdje prikazujemo zbog upoznavanja pcelara i o tim pojavama. Poznato je daje za normalan i pravilan razvoj legla potrebna temperatura od 34-35°C. Da bi osigurale tu temperaturu pcele u hladnijem periodu gusto zaposjedaju ramove sa leglom i svojim tijelima pokrivaju. Medutim, ako su visoke temperature pcele se povuku sa legla i krilima lepezaju da izmijene pretopli sa hladnijim zrakom. Nize temperature stetnije djeluju na starijajaja, a nepoklopljene larve su mnogo osjetljivije od lutki. Snizenje temperature usporava razvoj embrija ujajetu. Tako se na temperaturi od 30 do 34°C razvitak embrija produzuje za 12 i vise sati. Larve iz takvih jaja se laganije razvijaju pa cijeli razvoj do pcele-radilice traje duze. Faktori koji u pcelinjem drustvu dovode do snizenja temperature dovode i do poremecaja u ishrani larvi. Larve hranjene dobrom i obilnom hranom rastu prilicno brzo. Do prehlade legla i prekida u njegovoj ishrani dolazi iz vise razloga. U proljece kad temperatura naglo spadne pcele se povuku u klube i pokriju samo leglo koje obuhvata klube. Ostali dio legla ostaje nepokriven, larve se prehladuju i uginu. Uginulo leglo je bez mirisa. Lako se na ramu prepoznaje. U sredini rama vidi se nepromijenjeno leglo a na krajevima uginule larve. Nepokriveno leglo nije ni hranjeno, jer pcele ne mogu da napuste klube. Do ovakvih situacija dolazi kad u pcelinjem drustvu ugiba mnogo pcela pa leglo ostane nepokriveno. To su najcesce slucajevi kod trovanja pcela ili pojave zarazne bolesti-nozemoze. Do prehlade legla moze da dovede i pcelar otvaranjem kosnice za vrijeme hladnih dana. Promijene na larvama su izrazene kroz promijenu boje od bijele do sede- fastog sjaja prelaze u crnosmede do erne, a starije larve od sivosmede do izrazito smede. U laksim slucajevima stanje se u pcelinjem drustvu brzo normalizuje. Iste promijene kao u prehladenom leglujavljaju se i u pregri- Bolesti pcela 263 janom. To se najcesce desava kod transporta pcela bez dobre ventilacije. Tu nije lokalizovano leglo, nego je rasprostranjeno svuda. I u ovim slucajevima je najosjetljivije mlade nepoklopljeno leglo. Neprijatelji i stetocine pcela Kao ni ostala ziva bica tako ni pcele u svom zivotu odnosno radu i razvo- ju nisu postedene, pored bolesti, i parazita, ni mnostva razlicitih nepri- jatelja koji im mogu nanijeti i nanose manje ili vece stete. Napadi na pcele odnosno pcelinja drustva desavaju se na razlicite nacine i to nekada kao redovna pojava a najcesce kao povremena neprijatnost. Istina, mnogo toga je zavisno od preventive koju pcelar treba da obavi, ali ni to nije uvijek najsigurnije, odnosno u svim situacijama nije moguce predvidjeti i primi- jeniti. Medu neprijateljima pcela nalaze se predstavnici raznih zivotinjskih vrsta. Neki od njih ugrozavaju sace i larve, neki uzimaju med, neki napadaju pcele, neki kosnice i ramove u njima a neki ijedno i drugo. Voskovi moljci Najpoznatije i najrasirenije stetocine pcelinjeg saca su veliki voskov moljac Galleria mello- nella L. Njihove larve i lutke ostecuju sace, narocito kad je van kosnice, i drvene dijelove kosnica i ramo- va. Kad pcelinja drustva oslabe cesto postanu zrtve voskovog moljca koji sve razori i osteti,jer je za njegove larve najbolja i je- dina hrana sace iz koga su se izvodile pcele. Voskov moljac se moze naci tamo gdje su pcele ili u njihovoj neposrednoj blizini. To su ustvari nocni leptiri koji se pojavljuju u toplije godisnje doba, i to u nizim predjelima, na Voskov moljac potpuno unisti sace 264 Pcelarenje za 21. Kad pcelinja drustva oslabe cesto postanu zrtve voskovog moljca koji sve razori i osteti, jer je za njegove larve najbolja i je-dina hrana sace iz koga su se izvodile pcele. Voskov moljac se moze naci tamo gdje su pcele ili u njihovoj neposrednoj blizini. To su ustvari nocni leptiri koji se pojavljuju u toplije godisnje doba, i to u nizim predjelima, na vecim nadmorskim visinama i u sjevernim predjeli- ma. Ne pricinjava skoro nikakve stete, jer ne podnosi niske temperature. Biologija voskovog moljca Ciklus razmnozavanja voskovog moljca je razlicit i krece se od 1 do 6 mjeseci. Zenke su vece od muzjaka i snesu nekoliko stotinajaja 300-600 , ali neke i znatno vise. Zenke malog voskovog moljca nose 200-300 jaja. Polozenajaja su obicno u manjim grupama na raznim zasticenim mjesti- ma. Tesko ihje vidjeti golim okom. Na sacu u kome je bilo leglo prave kanale, razaraju ga, obaviju tankim nitima koje ispredu iz posebne zlijezde koju imaju na glavi. Larve se hrane voskom, polenovim prahom i cahuri- cama lutki. Voskov moljac se tesko odrzava na mladem sacu i satnim osno- vama i na njima se ne razmnozava. Suzbijanje voskovog moljca Najsigurniji i najjednostavniji nacin za zastitu saca od voskovog moljca je cuvanje u jakim pcelinjim drustvima. U slabim drustvima sace je izlozeno napadu cim se za to ukaze prilika, zato im treba ostavljati samo sace koje mogu drzati pod kontrolom. Na podnjacama ne smije biti otpadaka od saca, jer je to najpogodnije mjesto za moljce. Podnjace treba cistiti u rano proljece cim se za to ukaze pogodna prilika. Higijenu kosnice treba da odrzavaju pcele, a ako tome nisu naklonjene treba im promijeniti maticu. Rezervno sace i pcelinje proizvode treba stititi na najjednostavniji nacin prema datim uslovima i to: toplotom, hladnocom, i strujanjem vazduha. Ako se prazno rezervno sace izlozi na temperaturi 48-49°C u toku 24 sata bice unisteni moljci i spore nozemoze. Rezervno sace u nastavcima najbolje se sacuva ako ispod donjeg i iznad gornjeg nastavka stavimo zicanu mrezu i izlozimo ga strujanju vazduha, jer se u tim uslovima moljac ne moze odrzati. Rezervno sace se moze cuvati i u zatvorenim prostorijama upotrebom sumpordioksida, koji nasta- je spaljivanjem sumpora u prahu ili u sipkama. Bolesti pcela 265 Prostorija mora biti dobro zatvorena, da dihtuju i vrata i prozori. U tu svrhu uzima se 50 gr sumpora na 1 m 3 prostora. Nastavke sa sacem treba nasla- gatijedan na drugi i u najgornjem, koji treba biti prazan nabrzinu se zapali sumpor i prostorija zatvori. Prethodno treba osigurati da se ne izazove pozar. Postupak treba ponavljati do zahladenja svakih dvadesetak dana, jer sumpordioksid ne unistavajaja moljca. Ima i drugih nacina zastite sumpor- dioksidom, ali princip i efekti su isti. Sace kojeje sumporisano ne smije se stavljati u pcelinja drustva dok se dobro ne provjetri ili ispere hladnom vodom. Ostatak vode u sacu treba istresti na centrifugu. Treba zapamtiti da se sace ne smije niti u bilo kom slucaju drzati u prostorijama gdje vise tus- trake ili neki drugi insekticidi s obzirom da vosak vrlo apsorbuje mnoge hemikalije pa moze doci do trovanja pcela ako se stavi u kosnice. Pcelinja vas Pcelinja vas Braula coeca je ustvari bezkrima muva i kod nas ne pred- stavlja neki problem za pcele, jer viseje kao nepozeljni pridruzeni gotovan pcelinjeg drustva. Hranu uzima iz kosnice a kao poluparazit zivi na pceli, radilici mada se ponajcesce moze naci na grudima i glavi na matici. Ponekad se mogu vidjeti i na trutovima, mada mnogo rjede. U Francuskoj i SAD je nekom prilikom nalazeno vise desetina pcelinjih vasi na jednoj matici. Pcelinja vas se najvise zadrzava izmedu glave i grudi odrasle pcele, gdje je duboki ubor. Kao pridruzeni gotovani hranu uzimaju sa usnog aparata pcela-radilica i matice, jer ne sisu hemolimfu kao drugi paraziti. Odrasla zenkaje 1,5 mm duga i 0,75 mm siroka. Crvenomrkeje boje i ima tri para nogu i stoji uzdignuto. Zenka polaze jaja ispod mednih poklopaca, na poklopce legla i na druga mjesta na sacu. Izlezena larva iz jajeta moze narasti do 2,2 mm. Larve na poklopcima i na ramovi- ma brzo uginjavaju a prezivljavaju samo one pod mednim poklopcem. Cjelokupni razvoj traje oko 20 dana. Larve i lutke se hrane medom i polenom. Mlada vas cim se izleze popne se na pcelu, jer ako to ne uspije za 6 sati onda ugine. Kad su na matici uznemireje i matica manje polaze jaja. Vrlo su pokretljive i dosta brzo prelaze sa jedne na drugu pcelu. Suzbijanje pcelinje vasi Stepen zarazenosti u pcelinjem drustvu najlakse se utvrduje kontrolnim tretiranjem. Za tretiranje pcelinjih drustava protiv vasi moze se koristiti vise sredstava. U nasim uslovima kod suzbijanja varoe dimnim listicima fluvalinata suzbija se istovremeno i pcelinja vas. Timol je takode efikasan 264 Pcelarenje za 21. Kad pcelinja drustva oslabe cesto postanu zrtve voskovog moljca koji sve razori i osteti, jer je za njegove larve najbolja i je-dina hrana sace iz koga su se izvodile pcele. Voskov moljac se moze naci tamo gdje su pcele ili u njihovoj neposrednoj blizini. To su ustvari nocni leptiri koji se pojavljuju u toplije godisnje doba, i to u nizim predjelima, na vecim nadmorskim visinama i u sjevernim predjeli- ma. Ne pricinjava skoro nikakve stete, jer ne podnosi niske temperature. Biologija voskovog moljca Ciklus razmnozavanja voskovog moljca je razlicit i krece se od 1 do 6 mjeseci. Zenke su vece od muzjaka i snesu nekoliko stotinajaja 300-600 , ali neke i znatno vise. Zenke malog voskovog moljca nose 200-300 jaja. Polozenajaja su obicno u manjim grupama na raznim zasticenim mjesti- ma. Tesko ihje vidjeti golim okom. Na sacu u komeje bilo leglo prave kanale, razaraju ga, obaviju tankim nitima koje ispredu iz posebne zlijezde koju imaju na glavi. Larve se hrane voskom, polenovim prahom i cahuri- cama lutki. Voskov moljac se tesko odrzava na mladem sacu i satnim osno- vama i na njima se ne razmnozava. Suzbijanje voskovog moljca Najsigurniji i najjednostavniji nacin za zastitu saca od voskovog moljca je cuvanje ujakim pcelinjim drustvima. U slabim drustvima sace je izlozeno napadu cim se za to ukaze prilika, zato im treba ostavljati samo sace koje mogu drzati pod kontrolom. Na podnjacama ne smije biti otpadaka od saca, jer je to najpogodnije mjesto za moljce. Podnjace treba cistiti u rano proljece cim se za to ukaze pogodna prilika. Higijenu kosnice treba da odrzavaju pcele, a ako tome nisu naklonjene treba im promijeniti maticu. Rezervno sace i pcelinje proizvode treba stititi na najjednostavniji nacin prema datim uslovima i to: toplotom, hladnocom, i strujanjem vazduha. Utvrdeno je da ce moljac biti unisten sa svim svojim stadijumima razvica ako se sace ili drugi pcelinji proizvodi stave na -6,7°C za 4,5 casova; na - 12,2°C za 3; casa na -15°C za 2 casa. Ako se prazno rezervno sace izlozi na temperaturi 48-49°C u toku 24 sata bice unisteni moljci i spore nozemoze. Rezervno sace u nastavcima najbolje se sacuva ako ispod donjeg i iznad gornjeg nastavka stavimo zicanu mrezu i izlozimo ga strujanju vazduha, jer se u tim uslovima moljac ne moze odrzati. Rezervno sace se moze cuvati i u zatvorenim prostorijama upotrebom sumpordioksida, koji nasta- je spaljivanjem sumpora u prahu ili u sipkama. Bolesti pcela 265 Prostorija mora biti dobro zatvorena, da dihtuju i vrata i prozori. U tu svrhu uzima se 50 gr sumpora na 1 m 3 prostora. Nastavke sa sacem treba nasla- gatijedan na drugi i u najgornjem, koji treba biti prazan nabrzinu se zapali sumpor i prostorija zatvori. Prethodno treba osigurati da se ne izazove pozar. Postupak treba ponavljati do zahladenja svakih dvadesetak dana, jer sumpordioksid ne unistavajaja moljca. Ima i drugih nacina zastite sumpor- dioksidom, ali princip i efekti su isti. Sace kojeje sumporisano ne smije se stavljati u pcelinja drustva dok se dobro ne provjetri ili ispere hladnom vodom. Ostatak vode u sacu treba istresti na centrifugu. Treba zapamtiti da se sace ne smije niti u bilo kom slucaju drzati u prostorijama gdje vise tus- trake ili neki drugi insekticidi s obzirom da vosak vrlo apsorbuje mnoge hemikalije pa moze doci do trovanja pcela ako se stavi u kosnice. Pcelinja vas Pcelinja vas Braula coeca je ustvari bezkrilna muva i kod nas ne pred- stavlja neki problem za pcele, jer vise je kao nepozeljni pridruzeni gotovan pcelinjeg drustva. Hranu uzima iz kosnice a kao poluparazit zivi na pceli, radilici mada se ponajcesce moze naci na grudima i glavi na matici. Ponekad se mogu vidjeti i na trutovima, mada mnogo rjede. U Francuskoj i SAD je nekom prilikom nalazeno vise desetina pcelinjih vasi na jednoj matici. Pcelinja vas se najvise zadrzava izmedu glave i grudi odrasle pcele, gdje je duboki ubor. Kao pridruzeni gotovani hranu uzimaju sa usnog aparata pcela-radilica i matice, jer ne sisu hemolimfu kao drugi paraziti. Odrasla zenkaje 1,5 mm duga i 0,75 mm siroka. Crvenomrke je boje i ima tri para nogu i stoji uzdignuto. Zenka polaze jaja ispod mednih poklopaca, na poklopce legla i na druga mjesta na sacu. Izlezena larva iz jajeta moze narasti do 2,2 mm. Larve na poklopcima i na ramovi- ma brzo uginjavaju a prezivljavaju samo one pod mednim poklopcem. Cjelokupni razvoj traje oko 20 dana. Larve i lutke se hrane medom i polenom. Mlada vas cim se izleze popne se na pcelu, jer ako to ne uspije za 6 sati onda ugine. Kad su na matici uznemireje i matica manje polaze jaja. Vrlo su pokretljive i dosta brzo prelaze sajedne na drugu pcelu. Suzbijanje pcelinje vasi Stepen zarazenosti u pcelinjem drustvu najlakse se utvrduje kontrolnim tretiranjem. Za tretiranje pcelinjih drustava protiv vasi moze se koristiti vise sredstava. U nasim uslovima kod suzbijanja varoe dimnim listicima fluvalinata suzbija se istovremeno i pcelinja vas. Timol je takode efikasan 264 Pcelarenje za 21. Kad pcelinja drustva oslabe cesto postanu zrtve voskovog moljca koji sve razori i osteti, jer je za njegove larve najbolja i je-dina hrana sace iz koga su se izvodile pcele. Voskov moljac se moze naci tamo gdje su pcele ili u njihovoj neposrednoj blizini. To su ustvari nocni leptiri koji se pojavljuju u toplije godisnje doba, i to u nizim predjelima, na vecim nadmorskim visinama i u sjevernim predjeli- ma. Ne pricinjava skoro nikakve stete, jer ne podnosi niske temperature. Biologija voskovog moljca Ciklus razmnozavanja voskovog moljca je razlicit i krece se od 1 do 6 mjeseci. Zenke su vece od muzjaka i snesu nekoliko stotinajaja 300-600 , ali neke i znatno vise. Zenke malog voskovog moljca nose 200-300 jaja. Polozenajaja su obicno u manjim grupama na raznim zasticenim mjesti- ma. Tesko ih je vidjeti golim okom. Na sacu u kome je bilo leglo prave kanale, razaraju ga, obaviju tankim nitima koje ispredu iz posebne zlijezde koju imaju na glavi. Larve se hrane voskom, polenovim prahom i cahuri- cama lutki. Voskov moljac se tesko odrzava na mladem sacu i satnim osno- vama i na njima se ne razmnozava. Suzbijanje voskovog moljca Najsigurniji i najjednostavniji nacin za zastitu saca od voskovog moljca je cuvanje u jakim pcelinjim drustvima. U slabim drustvima sace je izlozeno napadu cim se za to ukaze prilika, zato im treba ostavljati samo sace koje mogu drzati pod kontrolom. Na podnjacama ne smije biti otpadaka od saca, jer je to najpogodnije mjesto za moljce. Podnjace treba cistiti u rano proljece cim se za to ukaze pogodna prilika. Higijenu kosnice treba da odrzavaju pcele, a ako tome nisu naklonjene treba im promijeniti maticu. Rezervno sace i pcelinje proizvode treba stititi na najjednostavniji nacin prema datim uslovima i to: toplotom, hladnocom, i strujanjem vazduha. Utvrdeno je da ce moljac biti unisten sa svim svojim stadijumima razvica ako se sace ili drugi pcelinji proizvodi stave na -6,7°C za 4,5 casova; na - 12,2°C za 3; casa na -15°C za 2 casa. Ako se prazno rezervno sace izlozi na temperaturi 48-49°C u toku 24 sata bice unisteni moljci i spore nozemoze. Rezervno sace u nastavcima najbolje se sacuva ako ispod donjeg i iznad gornjeg nastavka stavimo zicanu mrezu i izlozimo ga strujanju vazduha, jer se u tim uslovima moljac ne moze odrzati. Rezervno sace se moze cuvati i u zatvorenim prostorijama upotrebom sumpordioksida, koji nasta- je spaljivanjem sumpora u prahu ili u sipkama. Bolesti pcela 265 Prostorija mora biti dobro zatvorena, da dihtuju i vrata i prozori. U tu svrhu uzima se 50 gr sumpora na 1 m 3 prostora. Nastavke sa sacem treba nasla- gatijedan na drugi i u najgornjem, koji treba biti prazan nabrzinu se zapali sumpor i prostorija zatvori. Prethodno treba osigurati da se ne izazove pozar. Postupak treba ponavljati do zahladenja svakih dvadesetak dana, jer sumpordioksid ne unistavajaja moljca. Ima i drugih nacina zastite sumpor- dioksidom, ali princip i efekti su isti. Sace kojeje sumporisano ne smije se stavljati u pcelinja drustva dok se dobro ne provjetri ili ispere hladnom vodom. Ostatak vode u sacu treba istresti na centrifugu. Treba zapamtiti da se sace ne smije niti u bilo kom slucaju drzati u prostorijama gdje vise tus- trake ili neki drugi insekticidi s obzirom da vosak vrlo apsorbuje mnoge hemikalije pa moze doci do trovanja pcela ako se stavi u kosnice. Pcelinja vas Pcelinja vas Braula coeca je ustvari bezkrilna muva i kod nas ne pred- stavlja neki problem za pcele, jer vise je kao nepozeljni pridruzeni gotovan pcelinjeg drustva. Hranu uzima iz kosnice a kao poluparazit zivi na pceli, radilici mada se ponajcesce moze naci na grudima i glavi na matici. Ponekad se mogu vidjeti i na trutovima, mada mnogo rjede. U Francuskoj i SAD je nekom prilikom nalazeno vise desetina pcelinjih vasi na jednoj matici. Pcelinja vas se najvise zadrzava izmedu glave i grudi odrasle pcele, gdje je duboki ubor. Kao pridruzeni gotovani hranu uzimaju sa usnog aparata pcela-radilica i matice, jer ne sisu hemolimfu kao drugi paraziti. Odrasla zenkaje 1,5 mm duga i 0,75 mm siroka. Crvenomrkeje boje i ima tri para nogu i stoji uzdignuto. Zenka polaze jaja ispod mednih poklopaca, na poklopce legla i na druga mjesta na sacu. Izlezena larva izjajeta moze narasti do 2,2 mm. Larve na poklopcima i na ramovi- ma brzo uginjavaju a prezivljavaju samo one pod mednim poklopcem. Cjelokupni razvoj traje oko 20 dana. Larve i lutke se hrane medom i polenom. Mlada vas cim se izleze popne se na pcelu, jer ako to ne uspije za 6 sati onda ugine. Kad su na matici uznemire je i matica manje polaze jaja. Vrlo su pokretljive i dosta brzo prelaze sa jedne na drugu pcelu. Suzbijanje pcelinje vasi Stepen zarazenosti u pcelinjem drustvu najlakse se utvrduje kontrolnim tretiranjem. Za tretiranje pcelinjih drustava protiv vasi moze se koristiti vise sredstava. U nasim uslovima kod suzbijanja varoe dimnim listicima fluvalinata suzbija se istovremeno i pcelinja vas. Timol je takode efikasan 264 Pcelarenje za 21. Kad pcelinja drustva oslabe cesto postanu zrtve voskovog moljca koji sve razori i osteti, jer je za njegove larve najbolja i je-dina hrana sace iz koga su se izvodile pcele. Voskov moljac se moze naci tamo gdje su pcele ili u njihovoj neposrednoj blizini. To su ustvari nocni leptiri koji se pojavljuju u toplije godisnje doba, i to u nizim predjelima, na vecim nadmorskim visinama i u sjevernim predjeli- ma. Ne pricinjava skoro nikakve stete, jer ne podnosi niske temperature. Biologija voskovog moljca Ciklus razmnozavanja voskovog moljca je razlicit i krece se od 1 do 6 mjeseci. Zenke su vece od muzjaka i snesu nekoliko stotinajaja 300-600 , ali neke i znatno vise. Zenke malog voskovog moljca nose 200-300 jaja. Polozenajaja su obicno u manjim grupama na raznim zasticenim mjesti- ma. Tesko ih je vidjeti golim okom. Na sacu u kome je bilo leglo prave kanale, razaraju ga, obaviju tankim nitima koje ispredu iz posebne zlijezde koju imaju na glavi. Larve se hrane voskom, polenovim prahom i cahuri- cama lutki. Voskov moljac se tesko odrzava na mladem sacu i satnim osno- vama i na njima se ne razmnozava. Suzbijanje voskovog moljca Najsigurniji i najjednostavniji nacin za zastitu saca od voskovog moljca je cuvanje ujakim pcelinjim drustvima. U slabim drustvima sace je izlozeno napadu cim se za to ukaze prilika, zato im treba ostavljati samo sace koje mogu drzati pod kontrolom. Na podnjacama ne smije biti otpadaka od saca, jer je to najpogodnije mjesto za moljce. Podnjace treba cistiti u rano proljece cim se za to ukaze pogodna prilika. Higijenu kosnice treba da odrzavaju pcele, a ako tome nisu naklonjene treba im promijeniti maticu. Rezervno sace i pcelinje proizvode treba stititi na najjednostavniji nacin prema datim uslovima i to: toplotom, hladnocom, i strujanjem vazduha. Ako se prazno rezervno sace izlozi na temperaturi 48-49°C u toku 24 sata bice unisteni moljci i spore nozemoze. Rezervno sace u nastavcima najbolje se sacuva ako ispod donjeg i iznad gornjeg nastavka stavimo zicanu mrezu i izlozimo ga strujanju vazduha, jer se u tim uslovima moljac ne moze odrzati. Rezervno sace se moze cuvati i u zatvorenim prostorijama upotrebom sumpordioksida, koji nasta- je spaljivanjem sumpora u prahu ili u sipkama. Bolesti pcela 265 Prostorija mora biti dobro zatvorena, da dihtuju i vrata i prozori. U tu svrhu uzima se 50 gr sumpora na 1 m 3 prostora. Nastavke sa sacem treba nasla- gatijedan na drugi i u najgornjem, koji treba biti prazan nabrzinu se zapali sumpor i prostorija zatvori. Prethodno treba osigurati da se ne izazove pozar. Postupak treba ponavljati do zahladenja svakih dvadesetak dana, jer sumpordioksid ne unistavajaja moljca. Ima i drugih nacina zastite sumpor- dioksidom, ali princip i efekti su isti. Sace koje je sumporisano ne smije se stavljati u pcelinja drustva dok se dobro ne provjetri ili ispere hladnom vodom. Ostatak vode u sacu treba istresti na centrifugu. Treba zapamtiti da se sace ne smije niti u bilo kom slucaju drzati u prostorijama gdje vise tus- trake ili neki drugi insekticidi s obzirom da vosak vrlo apsorbuje mnoge hemikalije pa moze doci do trovanja pcela ako se stavi u kosnice. Pcelinja vas Pcelinja vas Braula coeca je ustvari bezkrilna muva i kod nas ne pred- stavlja neki problem za pcele, jer viseje kao nepozeljni pridruzeni gotovan pcelinjeg drustva. Hranu uzima iz kosnice a kao poluparazit zivi na pceli, radilici mada se ponajcesce moze naci na grudima i glavi na matici. Ponekad se mogu vidjeti i na trutovima, mada mnogo rjede. U Francuskoj i SAD je nekom prilikom nalazeno vise desetina pcelinjih vasi na jednoj matici. Pcelinja vas se najvise zadrzava izmedu glave i grudi odrasle pcele, gdje je duboki ubor. Kao pridruzeni gotovani hranu uzimaju sa usnog aparata pcela-radilica i matice, jer ne sisu hemolimfu kao drugi paraziti. Odrasla zenkaje 1,5 mm duga i 0,75 mm siroka. Crvenomrkeje boje i ima tri para nogu i stoji uzdignuto. Zenka polaze jaja ispod mednih poklopaca, na poklopce legla i na druga mjesta na sacu. Zimi ne nosi jaja. Izlezena larva izjajeta moze narasti do 2,2 mm. Larve na poklopcima i na ramovi- ma brzo uginjavaju a prezivljavaju samo one pod mednim poklopcem. Cjelokupni razvoj traje oko 20 dana. Larve i lutke se hrane medom i polenom. Mlada vas cim se izleze popne se na pcelu, jer ako to ne uspije za 6 sati onda ugine. Kad su na matici uznemire je i matica manje polaze jaja. Vrlo su pokretljive i dosta brzo prelaze sa jedne na drugu pcelu. Suzbijanje pcelinje vasi Stepen zarazenosti u pcelinjem drustvu najlakse se utvrduje kontrolnim tretiranjem. Za tretiranje pcelinjih drustava protiv vasi moze se koristiti vise sredstava. U nasim uslovima kod suzbijanja varoe dimnim listicima fluvalinata suzbija se istovremeno i pcelinja vas. Timolje takode efikasan 266 Pcelarenje za 21. Mravi Mrave vidamo svuda po pcelinjacima i oko kosnica kako vuku otpatke i mrtve pcele. Ima ih raznih vrsta i rado uzimaju med iz kosnica, a da bi do njega dosli znaju napadati i pcele. Neke vrste su toliko napasne da mogu postati pravi problem za pcelinja drustva. Stalno su u pokretu i pretrazuju pukotine i otvore kako bi se lakse uvukli u kosnicu. Ponekad naprave i mravinjak ispod poklopca kosnice ili u utopljavajucem materijalu ako se duze ne otvara.

Na Nas Je Red (Dar1s1 Baş1m1za) - 1 Epizoda Sa Prevodom
Novi sat je postavljen 1923. OSTALE ODGOJNOOBRAZOVNE AKTIVNOSTI BIOLOGIJA DAN ŽIVOTINJA 4. Sve se desavalo konspirativno i ilegalno kao da trgujete obogacenim uranom a ne obicnim farmericama : Ima mnogo toga sto sada sa ove distance izgleda smijesno i zalosno u isto vrijeme, a meni je neshvatljivo da neko to vrijeme uzima kao primjer i model kako bi trebalo zivjeti. U prvom dijelu, koji sadrži ukupno 371 poziciju, prvo je dat popis svih nekretnina, pokretnina i potraživanja od drugih lica, te konstatovano da je njihova ukupna vrijednost 3. Prosle godine je u vreme cvetanja neprestano padala kisa pa je I to uticalo na prinos. To je jedan od razloga zbog kojih sam se javila na vaš oglas. Special attention is given to the money- based waqf, their role in up keeping of functioning of some endow- ments. Identifikacija i imenovanje osoba, objekata, delova tela, zivotinja, boja, brojeva itd. Napravi dil sa direktorkom. Sve ostale moguce partije bi bile zabranjenje i svi moguci ostali politicki aktivisti bi bili progonjenji i hapseni?

[Najbolje poze|Osobni oglasi Zagreb|Dijaspora oglasi posao]

Post je objavljen 24.12.2018. u 21:23 sati.

Pregled posta

Marketing

Upoznavanje odnosa u prostoru radni listici - Brzog datiranja