HEROJSKI KULT BELOG VIDA
Za proucavanje mitskih slojeva u kosovskim pesmama najinteresantniji je treci deo Vukovih"Komada od razlicnijeh kosovskijeh pjesama",onaj koji obicno nazivamo"KNEZEVA VECERA",a u kome su glavni junaci knez Lazar i Milos Obilic.Turski car Murat,koji se samo pominje na dva mesta,ostace u pozadini.
Ako pesmu tumacimo sa mitoloskog stanovista,MURATOVO IME MOGLO BI BITI ZAMENA ZA CRNOG BOGA,SA KOJIM,KAO SA MITSKIM ZLOM,TREBA DA SE SRETNU KNEZ LAZAR I MILOS OBILIC U PREDSTOJECOJ BORBI,U KOJOJ CE SE,KROZ SMRT,PONOVO RODITI,I TAKO POSTATI BESMRTNI.
Predstavu o Muratu kao o mitskom zlu,narodna pesma je preuzela od crkvene tradicije.Vec u kosovskim slovima,a narocito u"Sluzbi svetome knezu Lazaru",na mestima koja govore o Turcima,nalazimo izraze:istinska zmija,divlja zver,paklena ala,sotona,deca zvera i azdaje,sto kazuje da je crkva mnogo pre narodnog predanja videla u njima mitsko zlo.Slike kakve su ala,azdaja,zmija,nasledjene su od pamtiveka,morale su snazno delovati na one Srbe koji su jos mislili na arhaican nacin.Docaravajuci svu stravu zla,one su u njima budile neku dubinsku,iracionalnu mrznju prema Turcima uopste.S mrznjom se javljala i nagonska zelja za pobedom nad zlom u junackim bojevima s Turcima.Sasvim je prirodno da je,zajedno sa novom heroikom,u narodu ozivelo i secanje na HEROJSKI KULT BELOG VIDA.I ozivljavanje VIDOVOG KULTA,a ne samo priblizno podudaranje istorijskog datuma kosovske bitke sa Vidovim kultnim danom,moglo je uciniti DA BAS VIDOVDAN BUDE OVEKOVECEN KAO DAN TRAJNOG,VANVREMENSKOG JUNACKOG OGLEDANJA SA MITSKIM ZLOM-TURCIMA.
Produzenu ruku zla,izdaju koja pocinje klevetanjem Milosa Obilica,predstavlja i Vuk Brankovic.ISTORIJSKI,VUK BRANKOVIC,SRPSKI FEUDALAC S KRAJA XIV VEKA,NIJE BIO IZDAJNIK NA KOSOVU.Legenda o njemu kao izdajniku usla je u kosovsko predanje docnije,u XVI veku,IZ POTREBE ZA OPRAVDANJEM PORAZA.Poznato je da su neslaganja izmedju Vuka Brankovica i Lazarevih potomaka posle kosovske bitke bila istorijska cinjenica.I samo Brankovicevo ponasanje u vreme bitke nije bilo dovoljno jasno.To je mogao biti povod sto ce legenda motiv izdaje vezati bas za ime Vuka Brankovica,ali ne i razlog sto je sam lik izdajnika uveden u kosovsko predanje.
Glavni motivi za stvaranje legendarnog lika Vuka Brankovica su drugi,ideolosko-politicki.Proces islamizacije,koji se u feudalno-crkvenim krugovima izjednacava sa izdajom,bio je u toku sve do XIX veka.Kao izraz otpora islamizaciji,kosovsko predanje ce vec pre XVIII veka u liku Vuka Brankovica inkriminisati sve prebeglice i otpadnike od narodnog kolektiva.
POD TURCIMA,SRBI NISU,POPUT KATOLICKE CRKVE,MOGLI DA SPALJUJU SVOJE OTPADNIKE NA LOMACAMA.ALI SU ZATO,U PREDANJU,
MORALNO ZIGOSALI KROZ LICNOSTI VUKA BRANKOVICA.Docnije,u Vukovim kosovskim pesmama,nastalim u ustanickim vremenima,kada je motiv izdaje postao jos aktuelniji,u znaku opste mitizacije i legendarni izdajnik Vuk Brankovic pretvorice se u neku vrstu mitske vestice.On ce postati krivac za sve,predmet mrznje i prezira.Njega i njemu slicne pogadja i MITSKA KOSOVSKA KLETVA:
Ko ne dodje na boj na Kosovo,
od ruke mu nista ne rodilo,
ni u polju bjelica psenica
ni u brdu vinova lozica.
("Komadi od razlicnijeg kosovskijeh pjesama")
Ili,jos strasnije:
Ko je Srbin i srpskoga roda,
i od srpske krvi i kolena,
a ne doso na boj na Kosovo,
od ruke mu nista ne rodilo:
rujno vino ni psenica bela!
Ne imao poljskog bericeta,
ni u domu od srca poroda!
Rdjom kopo dok mu je kolena!
("Stefan Music")
Na patrijarhalne Srbe,koji su se od starine pobojavali kletve,kosovska kletvena poruka delovala je ne manje zastrasujuce od jezuitskih lomaca na katolicke vernike na zapadu.
Po"Knezevoj veceri",ne knez Lazar vec Milos Obilic ima ulogu mitskog junaka,koji unistava,ili preciznije,preuzima na sebe obavezu da unisti zlo,Murata i Vuka Brankovica.
A tako mi boga velikoga,
ja cu otic sjutra u Kosovo,
i zaklacu turskog car Murata,
i stacu mu nogom pod gr`oce,
Uhvaticu Vuka Brankovica,
Vezacu ga za to bojno koplje,
Kao zena kudjelj uz preslicu,
Nosicu ga u Polje Kosovo.
Milos se isto tako zavetuje i da ce poginuti"za riscansku vjeru",ali vec njegovo"boga velikoga",po Nodilu vrhovnog boga stare vere,pobudjuje sumnju u Milosa kao cistog hriscanina.
Pratimo li dalje Milosevo ponasanje u pesmi,videcemo da on uopste ne lici na Kuripecicevog hriscanskog viteza, o koga se njegov gospodar nepravicno ogresio,niti,pak,na onog viteza o kome govori Mavro Orbin.Kod Orbina,Milos voli svoga gospodara i odan mu je;on je smeran,razlozan,ne zeli kavgu."Nije sada vreme,kneze",obraca se on knezu Lazaru,"da se prepiremo jer je neprijatelj vec u bojnom redu.Sutra ujutru pokazacu delom da je moj tuzitelj i lazov i da sam ja uvek bio veran svome gospodaru".
KAO KOD ORBINA,I U KOSOVSKOJ BUGARSTICI MILOS PODVIGOM,PRE SVEGA,DOKAZUJE VERNOST GOSPODARU.Po ucinjenom delu,tesko ranjen,on moli Murata da naredi da ga kao vernog vazala sahrane kraj Lazarevih nogu:
Kako sam ga ja l`jepo za zivota svog dvorio,
neka njega ja dvorim i u materi,crnoj zemlji.
I U DOSITEJEVOJ"ETICI"(1803)MILOS OBILIC JE SLICNO PRIKAZAN.Po Dositeju,knez Lazar,"nescastljivi vitez",koji u besedi na samoj kosovskoj veceri
"vojevode i poglavare svoje k hrabrosti uvjestava","krotko izoblicava"Milosa Obilica,a"ovaj hrabri i posteni mladic na takovo nepravedno podozrenije tuzi se i sebe izvinjava".NIJE DALEKO OD OVAKVOG OBILICEVOG LIKA NI ONAJ U SPEVU GAVRILA KOVACEVICA"SRAZENIJE STRASNO I GROZNO NA POLJU KOSOVU"(1805),koji je nastao dva stoleca i vise posle ORBINOVE KNJIGE"KRALJEVSTVO SLOVENA".
A tako mi,boga stvoritelja(ne velikoga,M.P.)
Ja izdaje uciniti necu,
No do smerti vjeran biti hocu,
Kako sto sam i do danas bio,
U vjernosti,i tebe sluzio.
Za razliku od ovih verzija,u"Knezevoj veceri"Milos se u razgovoru s Lazarom nikome ne izvinjava.On ne lici na krotko jagnje.Naprotiv,drzak je,smeo,plah,
reklo bi se pre ravan Lazaru no njegov pokorni vazal.
Postoji jos jedan detalj po kome se Milos Obilic u ranijim verzijama legende bitno razlikuje od ovog u"Knezevoj veceri".Po Orbinu,na primer,Lazar napija zdravicu Milosu kao svome zetu"u nameri da ga prekori za tu izdaju,kako bi ga,ako se uveri o zlodelu,mogao kazniti(jer Sloveni imaju obicaj vinom a ne mucenjem otkrivati tajne)ili,ako nadje da je nevin,da se sam oslobodi sumnje koja ga je vec pocela muciti".U"Knezevoj veceri"je sasvim drugacije.Knez Lazar napija zdravicu Milosu kao ratniku koji je,po hrabrosti,iznad ostalih kosovskih vitezova:
Kome c`ovu casu nazdraviti?
Ako cu je napit po starjestvu,
napicu je starom Jug-Bogdanu;
ako cu je napit po gospodstvu,
napicu je Vuku Brankovicu;
ako cu je napit po milosti,
napicu je mojim devet sura,
devet sura,devet Jugovica,
ako cu je napit po ljepoti,
napicu je Kosancic Ivanu;
ako cu je napit po visini,
napicu je Toplici Milanu;
ako cu je napit po junastvu,
napicu je vojvodi Milosu.
Ta nikom je drugom napit necu,
vec u zdravlje Milos Obilicu.
KOSOVSKI JUNACI DATI SU U"KNEZEVOJ VECERI"KAO PERSONIFIKACIJE NAVEDENIH VRLINA,A SAM MILOS OBILIC JE POSEBNO APOSTROFIRAN I STAVLJEN PO JUNASTVU IZNAD OSTALIH.On je heroj,polubog,mitsko bice.Ako ovome dodamo i Cajkanovicevo tumacenje,po kome se zdravica,kao zamena za zrtvu u krvi(vino-krv),namenjuje vrhovnom bogu,tek onda otkrivamo pravi Mlosev identitet.SETIMO SE OVDE DA SMO MILOSA KAO MITSKOG JUNAKA SRELI I U NARODNOM PREDANJU IZ POCERJA,KOJE JE NJEGOVIM IMENOM ZAMENILO TRAJANA I TIME GA TAKODJE POVEZALO SA VRHOVNIM BOGOM STARE SRPSKE VERE.
U"KNEZEVOJ VECERI",i knez Lazar,koji je po hriscanskoj mitologiji bozansko bice,svetac,izdvaja Milosa Obilica od ostalih vitezova.Zato mu se i obraca kao sebi ravnom.Za njega,Milos je ne samo olicenje junastva,nego i"PRVA VJERA,POTONJA NEVJERA".
Kao deseterac izuzetne fonijske vrednosti,koja nagovestava njegovo posebno mesto u pesmi,stih"Prva vjero,potonja nevjero"ne bi morao da se odnosi samo na Milosevu vernost knezu Lazaru.Da stih ima i neko drugo,dublje znacenje,vidimo iz Milosevog zavetovanja u narednim stihovima da ce"u Kosovu za riscansku vjeru poginuti".Ocigledeno,NIJE U PITANJU VAZALSKA VERNOST GOSPODARU knezu Lazaru,VEC VERNOST SAMOJ VERI.Milos,
doduse,naziva ovu veru"riscanskom",ali se iz konteksta jasno vidi da je njegova vera mnogo vise herojska nego hriscanska.U narodu i danas,i kod onih koji se pesme slabo secaju,stih"Ko je vjera,ko li je nevjera"znaci ko je junak,ko ce se kako pokazati u kriticnoj situaciji na bojnom polju.
Imamo razloga da pretpostavimo da je stih"Ko je vjera,ko li je nevjera"nastao pre"Knezeve vecere",kao spomen na staru veru,u kojoj je kultu junastva davan mnogo veci znacaj nego u hriscanskoj religiji.Iz mitologije je poznato da je ovaj kult kod Srba posvecen bogu Vidu,na ciji nas dan opominje i"Knezeva vecera".Nece biti slucajnio sto se i stih"Tko je vjera,tko li je nevjera",u znacenju pripadnosti herojskoj veri,nasao u pesmi koja je sacuvala uspomene na VIDOVDAN KAO DAN JUNACKOG OGLEDANJA.
Post je objavljen 09.10.2008. u 15:27 sati.