Doktor naše književnosti
Ovog se januara navršava tačno pola stoljeća od smrti Isaka Samokovlije, jednog od najznačajnijih bosanskohercegovačkih pisaca u dvadesetom stoljeću. Maestralne Samokovlijine pripovijetke tematski su redovito smještene u svijet bosanskih Jevreja, no njihova je umjetnička vrijednost univerzalna
Isak Samokovlija spada u onu značajnu skupinu svjetskih pisaca koji su bili i ljekari
U svojevrsnom predgovoru za slovenačko izdanje izabranih priča Isaka Samokovlije, Ivo Andrić je, među ostalim, kazao: "Srećna je okolnost (okolnost koja pokazuje važnost i značaj umetnosti, u ovom slučaju književnosti) da je sefardska zajednica Bosne i Hercegovine dala našoj književnosti jednog pisca od vrednosti i tako se u njegovom delu sačuvala sa svim svojim bitnim osobinama."
Isak Samokovlija jedan je od malog broja bosanskih Jevreja koji su preživjeli nezapamćenu kataklizmu holokausta, a njegove priče su najljepši, najtačniji i najtrajniji umjetnički dokument o životu bosanskih sefarda, te - kako reče Andrić u istom tekstu - krvnički uništene zajednice. Samokovlijine su priče književno maestralne, a posebno osjećanje gorčine - slično onom koje izbija sa nekih Kišovih stranica - prisutno je zbog činjenice da one zapravo govore o jednom izgubljenom svijetu i jednoj iščezloj kulturi, jednom svijetu izbrisanom s lica zemlje poput Atlantide.
Goražde - Fojnica - Sarajevo Isak Samokovlija je rođen trećeg decembra 1889. godine u Goraždu. Odrastanje na obalama Drine snažno ga je obilježilo. U tekstu Sunce nad Drinom Samokovlija ovu rijeku naziva divnom i plahovitom, prisjeća se njezine čarobno zelene boje pune sunca te veli: "Drina je za me jedan od najdubljih doživljaja. Zanosila me je kao neko živo, božanstveno biće."
Odrastanje u istočnobosanskoj varošici prekinuto je - slično kao kod Ive Andrića - odlaskom na školovanje u Sarajevo. I Samokovlija i Andrić završili su istu srednju školu (današnju Prvu gimnaziju), samo što je Samokovlija bio dva razreda ispred budućeg nobelovca. U kratkom dirljivom tekstu Letnji dan Andrić će se nakon Samokovlijine smrti prisjetiti jednog njihovog davnog ljetnjeg susreta u velikom sarajevskom parku.
Nakon gimnazijske mature Samokovlija odlazi u Beč studirati medicinu. Po završetku fakulteta najprije radi kao liječnik u rodnom gradu, a nekoliko godina kasnije seli u Fojnicu. Ipak, već od 1925. godine Samokovlija živi i radi u Sarajevu. Dvije godine kasnije objavit će svoju prvu priču (u časopisu Jevrejski život), a prva njegova knjiga (pod naslovom Od proljeća do proljeća) publicirana je u Sarajevu 1929. godine.
U narednih dvanaest godina Samokovlija radi kao liječnik i piše: osim priča (u Beogradu će mu 1936. godine izići nova zbirka) tu su i drame, od kojih je najpoznatija Hanka. A onda dolaze rat i holokaust.
Odmah po proglašenju NDH ustaše su zatvorile Samokovliju. Kasnije je prebačen u izbjeglički logor u Alipašinom mostu. Samokovlija je, srećom, uspio preživjeti rat, kao i njegova djeca. Jednu svoju poslijeratnu priču Samokovlija je posvetio svojoj pokojnoj majci Sari, a u toj posveti - za koju Meša Selimović veli da je najgorča za koju zna - Isak Samokovlija veli da je sretan što mu je mati umrla prije rata.
Poslije rata Samokovlija je objavio još nekoliko knjiga (od kojih je najpoznatija ona iz 1946. godine - Nosač Samuel). Sve do svoje smrti (petnaestog januara 1955. godine), Samokovlija je radio kao urednik u Svjetlosti. Sahranjen je na starom sarajevskom jevrejskom groblju.
Liječiti i pisati Isak Samokovlija spada u onu značajnu skupinu svjetskih pisaca koji su bili i ljekari. Ne samo zbog te biografske podudarnosti, može se Samokovlija usporediti sa Čehovom. I Čehov i Samokovlija su maestralni pripovjedači, obojica se služe naoko jednostavnim prosedeom i postižu s njim vanredne umjetničke rezultate. Njihova vještina i suosjećanje u slikanju malih ljudi su neprevaziđeni; ima u tome, čini se, i neke profesionalne deformacije. Zar nema u ovom memoarsko-autopoetičkom iskazu Samokovlijinom i nečeg čehovljevskog: "Vremena nisam imao mnogo, jer sam bio zauzet kao 1jekar. Radio sam u ambulanti i poslije podne vodio privatnu ordinaciju. Zato sam uglavnom najviše pisao noću. Kad bih završio medicinske poslove, bacio bih se na književnost. A to je za mene bilo najveće uživanje. Volio sam da pišem i volio sam stvari koje pišem, doživljavao ih. Ali držao sam ih suviše dugo u ladici i nije mi bilo stalo da ih štampam. Ja sam imao teme, imao sam ljude, pa sam htio da dam te ljude, da kažem nešto o njima u pripovijetci."
Protagonisti Čehovljevih i Samokovlijinih priča djeluju živo i ogoljeno poput ljudi u ljekarskoj ordinaciji, a pisac im prilazi sa simpatijom i razumijevanjem poput dobrog liječnika. Čak im je i žanrovska ljubav spram priče i drame zajednička: ni Samokovlija ni Čehov nisu bili zainteresirani za poeziju ili roman.
Bosanski pisac Nemojmo zaboraviti ni da se Samokovlija neizbrisivo upisao u povijest našeg filma. U godini smrti Samokovlijine snimljen je film Hanka režisera Slavka Vorkapicha baziran na Samokovlijinom literarnom predlošku. (Kad smo već kod filma, vrijedi spomenuti i TV ostvarenja inspirisana Samokovlijinim djelima: Plava Jevrejka Jovana Koljovića, Simha Vesne Ljubić te Ratni hljebovi Dušana Szaboa.)
Karakteristično je za Isaka Samokovliju da je vrijednost njegovog književnog djela brzo prepoznata. Ivo Andrić ga naziva jednim od najboljih pisaca koje je Bosna i Hercegovina dala, a Meša Selimović veli kako je Samokovlija, izuzmemo li Andrića, najbolji bosanski pripovijedač poslije Kočića.
Malo kojem piscu ovaj atribut bosanski stoji tako dobro kao Isaku Samokovliji. Gotovo svi značajniji bosanskohercegovački pisci u današnjim su školskim programima najčešće obrađeni tek kao pisci pojedinih nacionalnih književnosti, s tim što se oko posjedovanja nekih (obično onih najpoznatijih) vodi i svojevrstan specijalni rat. Samokovlija, međutim, čak i u takvim prepucavanjima može biti jedino bosanski pisac, a Bosna se takvim piscem stvarno može ponositi. U ratu se, čini mi se, znala često ponavljati usporedba o Bosni kao hljebu u kojem su takozvani konstitutivni narodi voda, brašno i kvasac. U takvoj su jednačini Jevreji bili sol - sastojak naoko tek neznatno prisutan, no bez kojeg je konačan produkt bljutav. Ne ulazeći u politički smisao ovog poređenja, možemo kazati da se ono može mutatis mutandis primijeniti na Isaka Samokovliju i bosansku književnost.
Samokovlijno je djelo zapravo sol bosanske književnosti. Najbolje njegove priče (poput, recimo, Mirjamine kose) izvrsne su i relevantne i u svjetskom kontekstu. Nosač Samuel je zbirka ponajboljih Samokovlijinih priča, sažet izbor iz njegovog djela koje je kao svetao i neprolazan trag iza sebe ostavio ovaj pisac, harmonični i duboko čovečni (riječi su Andrićeve) Isak Samokovlija.
Post je objavljen 14.01.2005. u 17:35 sati.