nedjelja, 10.04.2011.
Lipidi
LIPIDI
- masti i spojevi slični mastima
- KRITERIJ = topivost - netopivi u vodi,topivi u organskim otapalima (benzen,eter,
kloroform,kloroform-metanol
- PODJELA LIPIDA
o 1) LIPIDI KOJI NE HIDROLIZIRAJU
§ ugljikovodici
§ viši alkoholi (C10 i više)
§ više kiseline (C10 i više)
o 2) JEDNOSTAVNI ESTERI
§ masti (masne kiseline + glicerol)
§ voskovi (masne kiseline + alkohol)
§ sterolni esteri (masne kiseline + kolesterol)
o 3) FOSFOLIPIDI
§ fosfatidne kiseline (masne kiseline + glicerol + fosfat)
§ fosfatidi (masne kiseline + glicerol + fosfat + aminoalkohol)
o 4) GLIKOLIPIDI
§ cerebrozidi (masne kiseline + sfingozin + šećer)
§ gangliozidi (masne kiseline + sfingozin + neuraminska kiselina)
- skupine 1 i 2 nazivamo jednostavnim,a skupine 3 i 4 složenim lipidima (jer hidrolizom nastaju više od dva produkta)
MASTI
Neutralne masti po kemijskoj prirodi pripadaju esterima
KISELINA + ALKOHOL ESTER + VODA
nerazgranate više monokarboksilne kiseline + GLICEROL MAST + VODA (masne kiseline)
Glicerol (trovalentni alkohol) može stvarati - monoestere (MONOACILGLICEROL) - diestere (DIACILGLICEROL) obično sa 2-3 različite kiseline - triestere (TRIACILGLICEROL)
- prirodne masti – smjesa mnogih triacilglicerola
o sve kiseline u njima su sastavljene od parnog broja C-atoma (jer se u organizmu sintetiziraju od ostatka octene kiseline – C2 fragmenta)
§ najčešće palmitinska (C16H32O2) i stearinska (C18H36O2)
§ često i nezasićene masne kiseline – oleinska (C18H34O2)
- masti su puno nezasićenih kiseline,tekuće nazivamo ulja
- HIDROLIZA MASTI – provodi se lužinama pri čemu nastaju SAPUNI (alkalijske soli masnih kiselina)
MASTI su prirodni esteri alkohola glicerola i većeg udjela zasićenih masnih kiselina.
ULJA su prirodni esteri alkohola glicerola i većeg udjela nezasićenih masnih kiselina.
Sastav masti i ulja: 1) alkohol GLICEROL (propan – 1,2,3 – triol)
2) MASNE KISELINE a) ZASIĆENE „VIŠE“ MASNE KISELINE - MIRISTINSKA KISELINA (tetradekanska kiselina) - kokosova mast C13H27COOH - PALMITINSKA KISELINA (heksadekanska kiselina) - palmina mast C15H31COOH - STEARINSKA KISELINA (oktadekanska kiselina) - svinjska mast C17H35COOH
b) NEZASIĆENE „VIŠE“ MASNE KISELINE - OLEINSKA (9-cis-oktadekanska kiselina) - maslinovo ulje C17H33COOH zbog toga što na devetom C-atomu ima dvostruku vezu čime je i nezasićena kis. - LINOLEINSKA KISELINA (9-cis-12-cis-oktadekadienska kiselina) C17H31COOH - kikiriki
Karboksilne kiseline koje ulaze u sastav masti i ulja imaju paran broj C-atoma (najčešće od 14,16 i 18 C-atoma - uglavnom od 12 do 26 C-atoma).
Karboksilna kiselina mora imati više od 4 ugljikova atoma da bi bila viša masna kiselina.
REAKCIJE LIPIDA
esterifikacija
1) ESTERIFIKACIJA karboksilna kis. + alkohol ester + voda
hidroliza estera
o kod produkata koji nastaju nastavci za zasićene masne kiseline je –OIL,a za nezasićene –IL
o kod većeg udjela zasićenih masnih kiselina nastati će MAST
o kod većeg udjela nezasićenih masnih kiselina nastati će ULJE
2) HIDROLIZA masti i ulja ŕ pri čemu nastaju gliceroli više masne kiseline
3) POTPUNO HIDROGENIRANJE nezasićenih „viših“ masnih kiselina
4) SAPONIFIKACIJA (DOBIVANJE SAPUNA)
mast ili ulje + NaOH ŕ glicerol + tvrdi sapun
mast ili ulje + KOH ŕ glicerol + meki sapun
SAPUNI – alkalijske soli natrija i kalija i viših masnih kiselina
MASTI U ORGANIZMU
- važne za prehranu ljudi i životinja
- vrlo bogate energijom
- biološko značenje masti – služe kao REZERVNA TVAR
- hrana koja je ušla u organizam u količini većoj od potrebne uvjetuje
o pretvaranje u mast
o deponiranje u tkivima
- tako nastale masti iskorištavaju se kad nastupi nestašica hrane
- kad organizam želi iskoristiti mast iz hrane ili iz masnih rezervi mora ih najprije razgraditi
RAZGRADNJA MASTI – PROBAVA LIPIDA
1) HIDROLIZA u GLICEROL i MASNE KISELINE pod djelovanjem enzima LIPAZE (ESTERAZE)
2) postepena enzimska hidroliza masti (TRIACILGLICEROLA)
a. počinje djelovanjem TRIACILGLICEROL-LIPAZE
b. nastavljaju je diacilglicerol-lipaza i monoacilglicerol-lipaza
c. enzimska reakcija pod kontrolom hormona – ADRENALINA i GLUKAGONA
d. hidroliza masti u hrani se provodi prvenstveno u tankom crijevu djelovanjem lipaze pankreasa (aktiviraju je soli žučnih kiselina)
§ te soli djeluju kao emulgatori masti (time se povećava granična površina i olakšava cijepanje)
§ lipaza pankreasa djeluje samo na emulgirane masti i cijepa esterske veze na C1 i C3 triacilglicerola
§ 50-60% masti resorbira se kao 2-monoacil-glicerol,a ostatak se potpuno odcijepi djelovanjem 2-monoacil-glicerol lipaze
3) produkti razgradnje masti različito se koriste u organizmu:
a. fosforilacija glicerola u jetri koji se može iskoristiti za izgradnju glukoze (može se dalje razgraditi na isti način kao UH)
4) glicerol u organizmu prelazi u DIHIDROKSIACETON i dalje se razgrađuje kao šećer
5) razgradnja (VIŠIH) MASNIH KISELINA po načelu b-oksidacije u jedinice C2 – događa se u mitohondrijskom matriksu
o oksidacija vezana na FAD
o hidratacija vezana na NAD
o oksidacija
o tioliza pomoću CoA
SLOŽENI LIPIDI
- FOSFOLIPIDI i GLIKOLIPIDI – derivati glicerola i sfingozina,izgrađuju staničnu membranu
o FOSFOLIPIDI – diesteri fosfatne kiseline
o GLIKOLIPIDI – umjesto fosfata sadrže ostatak monosaharida ili oligosaharida
- LIPOPROTEINI – agregati lipida i proteina u različitom omjeru
o predstavljaju transportni oblik lipida u krvnoj plazmi
o nastaju pretežno u jetri
o u sluzokoži crijeva nastaju slično građeni HILOMIKRONI (služe za prijenos masti u limfi)
- masne kiseline fiziološki važne molekule jer ulaze u sastav fosfolipida i glikolipida te služe kao metaboličko gorivo
- u obliku triacilglicerola (neutralne masti) uskladištuju se masnom tkivu,a iz njega se mogu mobilizirati hidrolitičkim djelovanjem lipaza koje su pod hormonalnom kontrolom
- aktivirani oblik masnih kiselina je acil-CoA (koenzim A) kroz unutrašnju mitohondrijsku membranu transportira
SVOJSTVA MASTI
- masti i masna ulja se nalaze nagomilane kao rezervna tvar u masnom tkivu životinjama,sjemenkama i biljkama
- potpuno čiste masti su bez boje,okusa i mirisa i možemo ih podijeliti na:
o ČVRSTE MASTI – goveđi i ovčji loj
o POLUČVRSTE MASTI – svinjska mast i maslac
o TEKUĆE MASTI – ulja (biljna i životinjska)
§ životinjska ulja – riblje
§ biljna ulja – od plodova (masline,sjemenke)
- gustoća im je manja od gustoće vode i zato plutaju na vodi
- nepolarno otapalo
- potpunim izgaranjem daju ugljični dioksid i vode
- nemaju točno određeno talište
- utjecaj masti na organizam
o dobre strane (ne smijemo ih izbaciti iz prehrane)
§ visokoenergetska hrana-dobar izvor energije (1 g masti cca. 37,7 kJ)
§ rezervna tvar – rezervni izvor energije
§ pojedini vitamini se otapaju isključivo u mastima – DEKA
§ izolacija topline
§ izolator unutarnjih organa
§ riblje ulje smanjuje koncentraciju triglicerida i kolesterola u krvi
o loše strane
§ povišenje tjelesne mase
§ ateroskleroza ŕ moždani i srčani udar (‘ konc. lipida u krvi)
KOLESTEROL – visokomolekulski alkohol
- kemijske formule C27H46O
- stvara se u jetri
- nalazi se u staničnim membranama
- vrlo bitan za metabolizam organizma
- ulazi u sastav žuči,preteča je mnogih hormona
- na unutrašnjoj površini može stvarati naslage koje kalcificiraju čime se smanjuje polumjer i elasticitet krvnih žila (dolazi do oštećenja k.ž. ŕ ATEROSKLEROZA)
- u hrani ga ima najviše u žutanjku i svinjskoj masti
