Igrice loptice - Pronađi pratnju
ponedjeljak , 31.12.2018.igrica Loptice
Click here: Igrice loptice
Svaki put kada promašite po set kuglica supstiće vam se jedan novi red. Igrajte nase igrice i zabavite se sami ili sa drustvom! Kako se intelekt i nauka razvijaju, razvijle se i igre koje čovek igra. Sakupljaj hranu, novac i znanje i uz pomoc njih unapredi svoj lik!
Pokazi svoju kreativnost i ukrasi ovu prelepu jelku najlepsim ukrasima! Ovdje su rezultati pretrage za riječ Loptice. Napravi najlepse kolace, neka svi olizu prste kada ih probaju!
3 Loptice Skocice - Licno preuzimanje ukoliko je moguce ili slanje preporucenom postom ili Post ekspresom nakon uplate na racun.
Ovde porukom kažite kako hoćete da se realizuje plaćanje i ostavite Vaše podatke: Ime i prezime. Mesto i poštanski broj. Broj telefona za kontakt. Kupoprodaju obavljam iskljucivo na dva nacina. Licno preuzimanje ukoliko je moguce ili slanje preporucenom postom ili Post ekspresom nakon uplate na racun. Predmete ne saljem pouzecem! Pre objavljivanja oglasa svaki deo ili predmet je ispitan i proveren i na osnovu toga je i opisan u oglasu. Ukoliko deo ili predmet ima BILO KAKVU manu ili nedostatak, to ce biti Šifra artikla: JB 10108343 loptice za tenis. Isporuka je pouzecem i za nase kupce postarina iznosi samo 180dinara! BESPLATNA ISPORUKA ZA 3 I VISE PORUCENIH PROIZVODA CIJA UKUPNA SUMA PRELAZI 2000 DINARA Ukoliko želite nešto da poručite: Pošaljite poruku PREKO KUPUJEM PRODAJEM sa Vašim podacima: -Ime i prezime. Set 3 elementa za igru Visine 50cm: 23. Set 3 elementa za igru Visine 30cm: 17. Presvučeni su jakom PVC ceradom čiju boju možete odabrati. Ovi delovi za igraonice ili poligon za vežbanje su meki oblici ili drugačije zvani blok modulikoji se koriste za zdrav razvoj dece kroz igru, penjanje, spuštanje, podizanje isl.
jupi! playground
Balet je nesto sto ona voli vise od svega! Uputstva za igranje data su ispod svake igre i prilagođena su deci. BESPLATNA ISPORUKA ZA 3 I VISE PORUCENIH PROIZVODA CIJA UKUPNA SUMA PRELAZI 2000 DINARA Ukoliko želite nešto da poručite: Pošaljite poruku PREKO KUPUJEM PRODAJEM sa Vašim podacima: -Ime i prezime. Obrati paznju na univerzalne loptice. Morate uništiti klaster kuglica identičnih boja, koristeći pištolj ili povlačenjem stavke, izlagao u nizu na tabli. Ukoliko deo ili predmet ima BILO KAKVU manu ili nedostatak, to ce biti Šifra artikla: JB 10108343 loptice za tenis. Muda su na mjestu, drugi su u stalnom pokretu, ali je potrebno isti obrazac i ndash; napredovati ili oko određenog osi. Oni su jednostavni za pokretanje i ne zahtijeva poznavanje složenih pravila ili vještine upravljanja. Pokazi svoju kreativnost i ukrasi ovu prelepu jelku najlepsim ukrasima! Bubble Shooter Instructions Igra se uz pomoć miša. Igrajte nase igrice i zabavite se sami ili sa drustvom! Poprilicno su teske ali za one najupornije sigurno su veoma zanimljive.
[Sexy parovi|Priručnik o disleksiji, disgrafiji i sličnim teškoćama u čitanju, pisanju i učenju.pdf|Oglasi ona trazi njega podgorica]
Oznake: igrice
komentiraj (0) * ispiši * #
Prodaja kuća Brodsko-posavska - Datiranje za seks
Prodaja kuća
Click here: Prodaja kuća Brodsko-posavska
Samostojeća kuća — samostojeće obiteljske kuće najučestaliji su primjeri kuća. Kupci dvojnih objekata trebali bi imati na umu da im u takvom tipu kuće privatnost nije zajamčena kao što je to slučaj s obiteljskim kućama.
Stoga je dobro odvagnuti nalazi li se kuća na dobroj poziciji. Cijena, veličina, lokacija, godina izgradnje i uređenost samo su neki od faktora koji svaku kuću čine jedinstvenom, a to su istovremeno potencijalnim kupcima bitni kriteriji u donošenju odluke za kupnju, te o njima ovisi prodaja kuća.
Prodaja kuća - Kažu da se kuća kupuje jednom u životu i bira pažljivo, zato se mudro odlučite za našu profesionalnu pomoć kod izbora najvažnijeg životnog prostora. Osim toga, njihov je vrt izravno povezan sa susjednim.
Prednosti i mane kupnje kuće Svi koji žele kupiti kuću trebali bi najprije dobro razmisliti o svim prednostima i nedostacima takve investicije. Kupnja kuće idealna je solucija za sve one koji imaju siguran posao, dovoljno prihoda i želju da dugo žive na istom mjestu. Najam kuće povoljan je izbor onima koji često mijenjaju mjesto stanovanja, odnosno radno okruženje ili životnu sredinu. Vlasnik kuće ne mora plaćati mjesečni najam drugim vlasnicima, niti brinuti oko povećanja mjesečne stanarine, a dugoročno gledajući, kupnja kuće je i dobra investicija za starije dane i ostavštinu potomcima. No, uz sve prednosti, kupci kuća moraju biti svjesni još nekih stvari: kupnja nerijetko zahtjeva nešto veće financijske izdatke nego najam. Život u vlastitoj kući često nosi dodatne troškove, poput onih za popravke i održavanje, a koje bi u slučaju najma stanar dijelio s vlasnicima ili, pak, ostalim sustanarima objekta. Kupnja ili najam kuće — obje solucije imaju svoje pozitivne i negativne strane, a odluka je u konačnici tek predmet želja i mogućnosti svakog pojedinca. Kako pronaći odgovarajuću kuću za prodaju? Na tržištu je mnogo kuća za prodaju, ali ne odgovara baš svaka od njih željenim kriterijima pojedinih kupaca. Cijena, veličina, lokacija, godina izgradnje, uređenost… samo su neki od faktora koji svaku kuću čine jedinstvenom, te su istovremeno potencijalnim kupcima bitni faktori u donošenju odluke za kupnju. Prvi korak kod kupnje nekretnine je određivanje maksimalnog iznosa kojeg kupac može izdvojiti, a zatim i odluka o željenoj lokaciji kuće. Prije kupnje bitno je provesti istraživanje o cijenama kuća koje se prodaju u traženoj četvrti kako bi kupac već u startu mogao znati kakvu si nekretninu možete priuštiti, odnosno kako ju pri kupnji ne bi platio više no što vrijede druge slične kuće u okolici. U atraktivnim dijelovima grada ili na područjima uz more, prodaja kvalitetne kuće može biti jednostavan posao čak i bez prevelikih reklama. No, oglašavanje nekretnina od iznimne je važnosti kako bi potencijalni kupci uopće mogli doznati da se određena nekretnina prodaje. U potrazi za idealnom kućom brojni kupci pregledavaju novine i internetske portale. Mnogi pretražuju ponudu kuća za prodaju upravo putem specijaliziranih oglasnika za nekretnine kao što je portal za nekretnine i turizam Crozilla. Jedan od glavnih razloga popularnosti internetskih oglasnika je količina informacija koja može biti objavljena o svakoj pojedinoj nekretnini, a i fotografije u oglasima velika su prednost. Pregledavajući internetske oglasnike potencijalni kupci mogu već iz samog oglasa steći snažan prvi dojam i velik interes za određene kuće koje se. Kupnja kuće za najam ili stanovanje? Prodaja kuće ne mora biti težak posao, čak niti u krizi, ako ona po svojim kriterijima odgovara nekom kupcu. Cijena, veličina, lokacija, godina izgradnje i uređenost samo su neki od faktora koji svaku kuću čine jedinstvenom, a to su istovremeno potencijalnim kupcima bitni kriteriji u donošenju odluke za kupnju, te o njima ovisi prodaja kuća. Kod kupnje kuće valjalo bi razmišljati dugoročno — ukoliko kuću koju kupujete gledate tek kao privremeno rješenje te ne planirate u njoj zauvijek živjeti, tada bi bilo dobro odlučiti se za onu koja bi se kasnije mogla lakše prodati ili iznajmiti. U tom slučaju valja misliti na lokaciju kuće te njezinu poziciju i cijenu. Prije kupnje dobro je provjeriti da li se nekretnina nalazi u blizini škole, vrtića, javnog gradskog prijevoza, trgovačkih centara ili liječnika — to su samo neke od stavki čija blizina, osim što olakšava svakodnevni život, daje doprinos i povećanju vrijednosti nekretnine. Pozicija kuće također je bitan faktor kod kupnje nekretnine, s obzirom da, primjerice, buka uz autocestu i prometne puteve često može smanjiti i vrijednost kuće. Stoga je dobro odvagnuti nalazi li se kuća na dobroj poziciji. Cijena je uvijek jedan od primarnih kriterija kod kupnje bilo koje vrste nekretnine, pa tako i kuće. Mnogi će kupci za kuću koja im se sviđa platiti i više no što treba, no ukoliko je kasnije zaista imate u planu prodati ili iznajmiti Crozilla savjetuje da ju ne plaćate više no što ona zaista vrijedi. Obiteljska kuća, dvojni objekt, kuća u nizu - svaki tip kuće je drugačiji Kako su različiti ljudi, tako su različite i kuće. U najvećem broju slučaja kuće su samostojeće, obiteljske, no osim njih postoje, primjerice i dvojni objekti, kuće u nizu te druge vrste kuća. Samostojeća kuća — samostojeće obiteljske kuće najučestaliji su primjeri kuća. Namijenjene su stanovanju obitelji s djecom s obzirom da u takvima ima dovoljno prostora, pa se djeca mogu nesmetano igrati i razvijati. Budući da su obiteljske kuće najčešće okružene zemljišnom parcelom, one mogu osigurati veliku privatnost i vlastiti mir. Dvojni objekt - dvojni objekt dvije su kuće spojene jednom stranom, a svaka od njih ima vlastiti ulaz. Kupci dvojnih objekata trebali bi imati na umu da im u takvom tipu kuće privatnost nije zajamčena kao što je to slučaj s obiteljskim kućama. Osim toga, njihov je vrt izravno povezan sa susjednim. Kuća u nizu — karakteristično za ovaj tip kuća, kako ih i samo ime opisuje, jest to da su spojene s drugim kućama u nizu. Svaka kuća ima vlastiti ulaz, a najčešće i mali vrt. Međutim i vrtovi se nalaze neposredno jedan uz drugi, stoga niti u tom slučaju privatnost nije osigurana. Ušteda na troškovima grijanja jedna je od prednosti ovakvih kuća, jer su one međusobno povezane stoga se gubi manje topline kroz vanjske zidove. Vikendica je najčešće manja kuća za odmor izvan grada, odnosno, izvan mjesta stanovanja. Vikendice su često smještene u prirodi, odnosno u području pogodnom za odmor i relaksaciju od posla i obaveza u gradu. Najčešće je riječ o samostojećoj kući ili kući u nizu. Prizemnice su neke od najtraženijih vrsta kuća na portalu Crozilla. Više o prizemnicama saznajte na ovoj poveznici:. Prodaja kuće starije gradnje: na što paziti kod obilaska objekta Pri donošenju odluke oko kupnje stare ili nove kuće, odlučujući faktor najčešće je količina novca kojeg je potrebno izdvojiti za kupnju. Kuće starije gradnje u pravilu su jeftinije od novih, a upravo je to jedan od primarnih razloga zbog kojih se kupci odlučuju za njihovu kupnju. No, nekretnine starije gradnje često zahtijevaju kompletnu adaptaciju, koja može skupo koštati. U tom slučaju, Crozilla savjetuje da zbrojite cijenu nekretnine i mogući iznos kojeg je potrebno izdvojiti za renoviranje stare kuće kako bi se vidjelo isplati li se sviše kupiti staru kuću i renovirati ju ili potpuno novu koja ne zahtjeva dodatna ulaganja. Crozilla savjetuje kupcima starijih kuća da najprije provjere ima li nekretnina urednu dokumentaciju, s obzirom da je nesređena papirologija kronična boljka mnogih kuća starije gradnje. Ukoliko ste, primjerice na portalu Crozilla. Kupiti kuću ili stan? Što je bolje kupiti: kuću ili stan? Ova je dvojba učestala pojava kod kupaca nekretnina, a za sve one koji su opterećeni tim pitanjem portal za nekretnine Crozilla. Tekst pronađite na ovoj poveznici.
Mladice hrasta lužnjaka.avi
Međutim i vrtovi se nalaze neposredno jedan uz drugi, stoga niti u tom slučaju privatnost nije osigurana. Stoga je dobro odvagnuti nalazi li se kuća na dobroj poziciji. Život u vlastitoj kući često nosi dodatne troškove, poput onih za popravke i održavanje, a koje bi u slučaju najma stanar dijelio s vlasnicima ili, pak, ostalim sustanarima objekta. Kupnja ili najam kuće — obje solucije imaju svoje pozitivne i negativne strane, a odluka je u konačnici tek predmet želja i mogućnosti svakog pojedinca. Predati oglas u izabranu županiju, Brodsko posavska županija, možete nakon registracije prilikom predaje besplatnog oglasa. Brodsko posavska županija Odabrali ste županiju: Brodsko posavska županija. Pozicija kuće također je bitan faktor kod kupnje nekretnine, s obzirom da, primjerice, buka uz autocestu i prometne puteve često može smanjiti i vrijednost kuće. Osim toga, njihov je vrt izravno povezan sa susjednim. Namijenjene su stanovanju obitelji s djecom s obzirom da u takvima ima dovoljno prostora, pa se djeca mogu nesmetano igrati i razvijati. Kupnja kuće idealna je solucija za sve one koji imaju siguran posao, dovoljno prihoda i želju da dugo žive na istom mjestu. U tom slučaju valja misliti na lokaciju kuće te njezinu poziciju i cijenu. Dvojni objekt - dvojni objekt dvije su kuće spojene jednom stranom, a svaka od njih ima vlastiti ulaz.
[Fotografije golih zena|Sajt za upoznavanje bih|Udate zene traze muskarca]
komentiraj (0) * ispiši * #
Melica 1987. Brčko - Susretit će se u sredini
HE Dabar 4_4_2012_
Click here: Melica 1987. Brčko
Imajući to u vidu, područje Istočne Hercegovine spada u red privredno nerazvijenih područja u BiH, a na osnovu Prostornog plana Republike Srpske do 2015. Zemljišta koja na ovom prostoru zauzimaju značajno mjesto sa aspekta boniteta, odnosno proizvodnih mogućnosti su poljoprivredne površine koje po svojoj veličini i potencijalu imaju veliki značaj za razvoj poljoprivredne proizvodnje. Obzirom da potreba usklađivanja ovih odnosa predstavlja polazište i za ocjenu potreba poduzimanja i poduzimanje odgovarajućih tehničkih aktivnosti u cjelokupnom slivu slivovima i, s tim u vezi, ocjenu njihovog mogućeg uticaja na promjenu prirodnog stanja režima voda kvantitativnog i kvalitativnog i posljedičnog ostvarivanja pojedinačnih ciljeva iz grupe složene ciljne strukture definisane u tački.
Buna Bunica Mostar Polje Gradac Do ljaš nic a Bregava r. Na osnovu Rješenja broj 15. Za potrebe ovog projekta analizirani su naponi pritiska u betonskoj oblozi od simultanog dejstva pritiska podzemne vode i pritiska izazvanog naponskim injektiranjem pod pritiskom od 1,5 MPa.
HE Dabar 4_4_2012_ - Postoji predanje da je riječ o najstarijem nevesinjskom manastiru ili crkvi koju su gradili Nemanjići. Razlog za izbor predložene lokacije ako je razmatrano više mogućnosti, opisati iste Osnovni razlog za izbor predmetne lokacije jeste prirodni resurs hidropotencijala Gornjih horizonata što je definisano i Prostornim planom Republike Srpske kao i Nacrtom Strategije razvoja energetike Republike Srpske.
Adresa Obala Luke Vukalovica 4. Telefon i faks investitora Telefon: +387 059 261 069 Faks:+387 59 261 019 5. Službena kontakt osoba Prof. Radni tim na izradi dokumenta PROJEKT a. Banja luka Mr Ljiljana Stojanović Bjelic, dipl. Razrada složene ciljne strukture...................................................................................... Polazne osnove za izradu studije.............................................................................................. Opis lokacije i područja mogućeg uticaja projekta na životnu sredinu............................................... Kopija plana katastarskih parcela na kojima se planira izgradnja objekta ili izvođenje aktivnosti, sa ucrtanim rasporedom svih objekata u sastavu kompleksa.......... Podaci o potrebnoj površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizičkih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajuće razmjere kao i površine koje će biti obuhvaćene kada objekat bude izgrađen. Razlog za izbor predložene lokacije ako je razmatrano više mogućnosti, opisati iste.... Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena.......................................................................................................... Podaci o izvorištu vodosnabdijevanja udaljenost, kapacitet, ugroženost, zone sanitarne zaštite i podaci o osnovnim hidrološkim karakteristikama................................ Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljim............... Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti zaštićenih rijetkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa i vegetacije..................................................... Pregled osnovnih karakteristika pejzaža........................................................................... Pregled prirodnih dobara posebnih vrijednosti, nepokretnih kulturnih dobara u odnosu na objekte i aktivnosti........................................................................................................ Podaci o naseljenosti, koncentraciji stanovništva i demografske karakteristike.............. Podaci o postojećim poslovnim, stambenim i objektima infrastrukture, uključujući i saobraćajnice................................................................................................................... Podaci o drugim zaštićenim područjima, područjima predviđenim za naučna istraživanja, o arheološkim nalazištima i posebno osjetljivim područjima....................... Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine, koja bi mogla biti izlože značajnim uticajima projekta, uključujući podatke o njenom postojećem opterećivanju....................... Stepen zagađenosti vazduha osnovnim i specifičnim zagađujućim materijama............... Nivo saobraćajne i industrijske buke.................................................................................. Nivo jonizirajućih i nejonizirajućih zračenja....................................................................... Kvalitet površinskih voda i ugroženost otpadnim vodama industrije, naselja i poljoprivrede proizvodnje.................................................................................................. Nivo podzemnih voda, pravac njihovog kretanja i njihov kvalitet...................................... Bonitet i namjena korišćenja zemljišta i sadržaj štetnih i otpadnih materija u zemljištu... Erozioni procesi predmetnog područja............................................................................ Opis fizičkih karakteristika cijelog projekta i uslovi upotrebe zemljišta u toku gradnje i rada pogona postrojenja predviđenih projektom............................................................. Opis projekta, planiranog proizvodnog procesa, njihove tehnološke i druge karakteristike................................................................................................................... Prikaz vrste i količine ispuštenih gasova, vode, i drugih tečnih i gasovitih otpadnih materija, posmatrano po tehnološkim cjelinama, uključujući: emisije u vazduh, ispuštanje u vodu i zemljište, buku, vibracije, svjetlost, toplotu, zračenja....................... Identifikacija vrsta i procjena količine mogućeg otpada, prikaz tehnologije tretiranja prerada, reciklaža, odlaganje i svih vrsta otpadnih materijala...................................... Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu i pojedine njene elemente, u toku i nakon realizacije projekta, u redovnim i vanrednim okolnostima, uključujući i moguće kumulativne uticaje................................................................................................................................................................. Promjene kvaliteta vazduha, vode, zemljišta, nivoa buke, intenziteta vibracija, zračenja, flore i faune...................................................................................................................... Promjene naseljenosti, koncentracije i migracije stanovništva........................................ Promjena namjene i korišćenje površina izgrađene i neizgrađene površine, upotreba poljoprivrednog zemljišta................................................................................................ Promjene u komunalnoj infrastrukturi.............................................................................. Promjene na prirodnim dobrima posebnih vrijednosti i kulturnim dobrima i njihovoj okolini, materijalna dobra uključujući kulturno-istorijsko i arheološko nasljeđe............... Promjene pejzažnih karakteristika područja.................................................................... Promjene međusobnih odnosa gore navedenih faktora................................................. Opis metoda koje su predviđene za procjenu uticaja na životnu sredinu....................... Opis direktnih uticaja i bilo kakvih indirektnih, sekundarnih, kumulativnih, kratkotrajnih, srednjih i dugotrajnih, stalnih i povremenih, pozitivnih i negativnih uticaja..................... Mogući uticaji u pograničnom području...................................................................... Opis mjera koje će nosilac projekta preduzeti za sprečavanje, smanjivanje, ublažavanje ili sanaciju štetnih uticaja na životnu sredinu, obuhvata mjere za uređenje prostora, tehničko tehnološke, sanitarno-higijenske, biološke, organizacione, pravne, ekonomske i druge mjere...................................................................................................................................................... Mjere koje su predviđene zakonom i drugim propisima, normativima i standardima i rokovima za njihovo sprovođenje................................................................................... Mjere za zaštitu vazduha.............................................................................................. Mjere za zaštitu voda................................................................................................... Mjere za zaštitu zemljišta............................................................................................. Mjere za sprečavanje i smanjenje čvrstog otpada....................................................... Mjere za zaštitu od buke.............................................................................................. Mjere za zaštitu pejzaža............................................................................................... Mjere za zaštitu ekosistema......................................................................................... Mjere za zaštitu ihtiofaune............................................................................................ Mjere za praćenje i utvrđivanje klimatskih promjena.................................................... Mjere za sprečavanje nanosa..................................................................................... Mjere za sprečavanje prekograničnog uticaja............................................................. Mjere koje se preduzimaju u akicidentnim situacijama............................................... Mjere za zaštitu kulturno istorijskog nasljeđa.............................................................. Mjere za zaštitu postojećih objekata i komunalne infrastrukture................................. Mjere koje se preduzimaju u slučaju nesreća većih razmjer........................................... Planovi i tehnička rješenja zaštite životne sredine reciklaža, tretman i dispozicija otpadnih materijala, rekultivacija, sanacija..................................................................... Druge mjere koje mogu uticati na sprečavanje ili smanjivanje štetnih uticaja na životnu sredinu............................................................................................................................. Specifikacija i opis mjera za praćenje uticaja na životnu sredinu u toku i nakon realizacije projekta............................................................................................................................................... Prikaz stanja životne sredine prije puštanja objekta u rad na lokacijama gdjese očekuje uticaj na životnu sredinu.................................................................................................. Parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi štetni uticaji na životnu sredinu.................. Mjesta, način i učestalost mjerenja utvrđenih parametara.............................................. Pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje razloga za izabrano rješenje s obzirom na uticaje na životnu sredinu................................................. Usklađenost projekta sa Republičkim strateškim planom zaštite životne sredine, drugim planovima na osnovu posebnih zakona i planovima i programima zaštite životne sredine jedinica lokalne samouprave na koje se projekat odnosi i interpretacija................................... Podaci o eventualnim teškoćama na koje je naišao nosilac projekta prilikom prikupljanja potrebnih podataka............................................................................................................................ Konstatacija da li se realizacijom predmetnog projekta mogu ili ne mogu obezbijediti potrebni uslovi za zaštitu životne sredine.......................................................................... Da li je projekat svojom funkcijom i tehničkim rješenjima bezbjedan u smislu uticaja na životnu sredinu.................................................................................................................. Prijedlog stalne kontrole parametara relevantnih za uticaj rada objekta na životnu sredinu, a koji su navedeni u Studiji................................................................................... Prijedlog nosiocu projekta i organu nadležnom za zaštitu životne sredine u smislu daljih postupaka.......................................................................................................................... Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine.............................................................. Kratak opis projekta sa podacima o njegovoj namjeni i veličini.......................................... Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu.............................................................. Opis mjera za sprečavanje, samnjivanje ili ublažavanje štetnih uticaja na životnu sredinu 226 4. Skraćeni pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje razloga za izabrano rješenje, sa obzirom na uticaje na životnu sredinu............................ Ponor Obod — ulaz u pećinu................................................................................................ Bijeli Vir - Izvor..................... Površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje sistema........................................................... Površina zemljišta u m2 pod objektima nakon izgradnje........................................................ Pregledna tabela karstnih polja Istočne Hercegovine........................................................... Tabela najznačajnijih utvrđenih podzemnih veza................................................................. Učestalost i jačina vjetra u Gackom i Nevesinju................................................................... Relativna vlažnost vazduha na meteorološkoj stanici Gacko %.......................................... Pokrivenost visokim šumama na području Gornjih Horizonata............................................. Zastupljenost pojedinih vrsta šuma po opštinama - Državne šume...................................... Zastupljenost pojedinih vrsta šuma po opštinama - Privatne šume.................................... Procjena broja stanovnika za period 2001 - 2004. Procjena broja stanovnika za 2011. Pregled bruto građevinskih površina objekata na zemljištu na kojem se planira izgraditi sistem hidrotehničkih objekata He Dabar........................................................................... Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM1.................................................................... Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM2..................................................................... Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM3..................................................................... Srednje vrijednosti brzine vjetra, vlažnosti vazduha, pritiska i temperature za period mjerenja od 09. Izmjerene vrijednosti nivoa buke........................................................................................ Normativno propisane vrijednosti nivoa buke..................................................................... Izmjerene vrijednosti nivoa buke........................................................................................ Izmjerene vrijednosti nivoa buke........................................................................................ Lokacija na kojima su prikazane mjerne stanice i broj mjerenja kvaliteta površinskih voda za period 2002. Klasifikacija kvaliteta vode u Republici Srpskoj.................................................................. Kvalitet vode Bilećkog jezera u periodu 1974-2004. Kvalitet vode Trebišnjice u periodu 1974-2004. Kvalitet vode rijeke Mušnice u periodu 1996-2004. Kvalite voda na lokalitetima Ponor Udbine, rijeka Bune, Bunice, Bregave i Vrijeke, ispitivanje obavljeno: 30. Kvalite voda na lokalitetima rijeka Vrijeke Bune, Bunice, Bregave i Zalomke, ispitivanje obavljeno: 26. Ekstremne vrijednosti parametara BPK5 i rastvorenog kiseonika u periodu 2002-2004. Rezultati analize plodnosti zemljišta................................................................................... Lista kritičnih uticaja prema EU direktivi za sektor hidrauličnih objekata............................ Orjentacione površine šuma predviđene za krčenje........................................................... Trend vrijednosti koeficijenta opadanja prirodnih proticaja i proticaja Omble..................... Prioritetne oblasti djelovanja na očuvanju životne sredine poboljšanje trenutnog stanja, u skladu sa Akcionim planom zašivotnu sredinu BiH NEAP................................................................. Idejni i dijelovi Glavnog projekta i za koja su date odgovarajuće saglasnosti i dozvole 23. Potreba definisanja ovakve ciljne strukture proizilazi iz zaključaka Stručne komisije, formirane s ciljem da se u novonastalim uslovima još jednom proanalizira usklađenost do sad vođenih i u nastavku planiranih aktivnosti na realizaciji sistema korištenja voda sliva rijeke Trebišnjice koji glase: Polazeći od činjenice da je hidrosistem Trebišnjica u drugoj etapi dominantno višenamjenski preporučujemo da se projektno rješenje, osim sa hidroenergetskog aspekta, valorizuje i znatno šire, kroz efekte u oblasti vodosnabdjevanja, navodnjavanja, zaštite od voda, socio-ekonomske aspekte uravnoteženog razvoja područja, uticaja na okolinu, te ostale nesmjerljive uticaje. Potpunom realizacijom sistema doći će do promjene prirodnog režima površinskih i podzemnih voda, čiju kvantifikaciju je neophodno definirati. Zaključke koji su proistekli iz matematskog modeliranja, a odnose se na uticaje prevođenja voda Nevesinjskog, Dabarskog i Fatničkog polja na male, srednje i velike vode , potrebno je provjeriti , uz upotrebu aktuelnih podataka i uz prethodnu verifikaciju modela. Nedvojbeno je da se različiti interesi korisnika sistema mogu uskladiti samo njegovim integralnim upravljanje u širem području slivovi r, Trebišnjice i r. Neretve i po kvalitetu i kvantitetu voda. U tom smislu potrebna je uspostava monitoringa kvaliteta i kvantita voda. Iz samog naziva ciljne strukture može se zaključiti da se ona odnosi na područje Gornjih Horizonata koje svojim većim dijelom pripada slivu rijeke Neretve. Međutim, saglasno činjenici da se radi o segmentu projekta koji u sebe uključuje i aspekt prevođenja dijela voda koje pripadaju slivu rijeke Neretve u sliv rijeke Trebišnjice područje Donjih Horizonata i koji je, kao takav, zbog njihove uticajne sprege planerske i fizičke od početka razmatran kao dio integralne cjeline čitavog sistema, nastojali smo da, nastavljajući taj kontinuitet i uvažavajući gore navedene zaključke i preporuke, kroz dopunska objašnjenja i okvirnu analizu prirodnih karakteristika i područja Donjih Horizonata i, posebno, karakteristika prirodnog režima voda i njihove ostvarene transformacije pod uticajem već izgrađenih vještačkih objekata, stvorimo dodatnu osnovu za: - analognog zaključivanja, prirodnih procesa oticanja i na prostoru Gornjih Horizonata i njihove očekivane projektovane transformacije pod uticajem izgradnje u kontinuitetu planiranih ili već izgrađenih dijelova vještačkih objekata ovog dijela sistema. Svjesni činjenice da ovakav pristup zahtijeva primjenu etike odgovornosti oslobođene od bilo kakvih ličnih, emotivnih ili drugih predubjeđenja, odlučili smo da za praćenje izrade i oblikovanje koncepcije izrade studije formiramo Stručni savjet projekta sastavljen od izuzetnih poznavaoca ove oblasti, koji je, stalnim insistiranjem da se prikazivanje koncepta integralnosti projekta, i njegovih rješenja u ovoj Studiji treba zasnivati na isključivo verifikovanim podacima, projektima i drugoj relevantnoj dokumentaciji, zapravo insistirao na održanju njegove vjerodostojnosti. Tome su doprinijele stručne rasprave vođene bilo na konsultativni sastanci bilo na drugi komunikacijski način, s tim što su osnovu ovakvog pristupa činile korekcije i verifikacije pojedinih faza Studije. Ta krupna metodološka manjkavost — veoma suženo prikazivanje ciljeva integralnog uređenja i korištenja prostora — ima vrlo nepovoljnu socijalnu dimenziju: konfrontiranje subjekata koji u suštini imaju iste ciljeve. Slika 1 Složena ciljna struktura Gorinji Horizonti — HE Dabar Kao što se vidi iz date šeme slika 1. Primijenjen je princip da su se ciljevi istog nivoa dekompozicije ciljevi navedeni na slici posmatrali, koliko god su to omogućavali raspoloživi podaci, ravnopravno-podjednako značajno, nastojeći da se izbjegne bilo kakva diskriminacija na tom planu koja bi, naprimjer u slučaju da se ekološki ciljevi smatraju usputnim marginalnim , mogla da dovede u pitanje kredibilitet Studije i, sljedstveno tome, formiranja neformalnih grupa koje bi se oštro usprotivile projektu, nastojeći, po svaku cijenu, da ga onemoguće. Ključni elementi obuhvaćeni u analizi najuticajnijih pojedinačnih ciljeva su razmatrani na način prikazan u daljnjem tekstu. Privredni - razvojni ciljevi su se, s obzirom na njihovu najtjeniju povezanost sa socijalnim ciljevima i raspoloživim resursima zavisnim od vodnih resursa, pokušali razložiti na ciljeve u domenu poljoprivrede, turizma i drugih tercijarnih djelatnosti koje, kako je to pokazalo iskustvo stečeno na analizi efekata do sada realizovanog segmenta sistema Trebišnjice, uvijek za sobom povlači jedan ovakav razvojni projekat. Takva nova mreža saobraćajnica je posmatrana kao veoma važan element čitave ciljne strukture, jer je tijesno povezana sa ukupnim razvojnim uređenjem teritorije sliva. Ciljevi urbanog razvoja su posmatrani u sklopu prilagođavanja hidroloških režima u zoni urbanih prostora npr Stoca , ali i u zoni nizvodnih naselja čitavog sistema zaključno sa Trebinjem na način koji će omogućiti povoljniju urbanizaciju u zoni vodotoka na kojoj su uređeni vodni režimi u smislu: smanjenja velike i povećane male vode i na taj način poboljšavanje uslova za razvoj kanalizacione infrastrukture, funkcionisanje PPOV postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i sanitaciju naselja. Razmatrana je i grana Kulturoloških ciljevi i njeno grananje u pravcima koji podrazumijevaju stvaranje uslova za trajnu zaštitu nepokretnih kulturnih dobara tamo gdje oni postoje na uticajnom području razmatranog sistema npr. Pravni okvir Procjena uticaja na životnu sredinu podrazumijeva identifikaciju, utvrđivanje, analizu i ocjenu direktnih i indirektnih uticaja projekta s obzirom na sljedeće elemente i faktore: - ljude, floru i faunu, - zemljište, vodu, vazduh, klimu i pejzaž, - materijalna dobra i kulturno nasljeđe, - međudjelovanje faktora navedenih u alinejama jedan, dva i tri. Procjena uticaja na životnu sredinu je postupak ocjenjivanja prihvatljivosti projekata u odnosu na životnu sredinu, kao i određivanje potrebnih mjera zaštite životne sredine, kako bi se negativni uticaji sveli na najmanju moguću mjeru, te postigao visok nivo zaštite životne sredine. Ovaj postupak se odvija u okviru svih faza razvoja projektne dokumentacije od planiranja do nivoa glavnog projekta. Pored toga, niti jedna ovlašćena institucija ne može izdati građevinsku dozvolu niti bilo koju drugu neophodnu dozvolu, uključujući ekološku dozvolu, za projekte koji podliježu procesu procjene uticaja na životnu sredinu, ukoliko podnosilac zahtjeva uz zahtjev nije priložio kopiju odobrene Studije uticaja na životnu sredinu. Integracija procjene uticaja na životnu sredinu u projektni ciklus može biti od velike koristi investitoru jer Studija uticaja na životnu sredinu može dati pravovremene informacije u ključnim fazama projektnog ciklusa. Preliminarni nalazi iz Nacrta studije uticaja na životnu sredinu mogu ukazati na neke praktične izmjene u projektu kojima je moguće izbjeći ili umanjiti negativni uticaji na životnu sredinu, ili na bolji način sagledati ekološke koristi. Investitor može izraziti želju da usvoji ove izmjene u ranoj fazi planiranja projekta tako da je Konačnu Studiju o uticaja na životnu sredinu moguće bazirati na revidiranom planu, opisujući umanjene uticaje i skromnije potrebe za upravljanjem uticajima. Slično tome, relevantno ministarstvo ima mogućnost da pregleda i komentariše projekat, i, ako je potrebno, zahtjeva izmjene da bi se izbjegli ili umanjili negativni uticaji na životnu sredinu prije nego se donesu neopozive projektne odluke. Zakon reguliše oblasti elektroenergetske politike, obavljanje elektroenergetskih djelatnosti i njihovo regulisanje, izdavanje dozvola i drugo. Na slijedećem dijagramu je prikazana integracija aspekata životne sredine u proces izrade projektne dokumentacije. Slika 2 Integracija aspekata životne sredine u proces izrade projektne dokumentacije Konsultanti Naru? Banja Luka i Hidroelektrana Dabar d. Trebinje , Projekt a. Za potrebe ove studije Zavod za vodoprivredu d. Sarajevo na osnovu ugovora br. Na osnovu Rješenja broj 15. Zakona o zaštiti životne sredine - prečišćen tekst Sl. Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, 2. Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite, 3. Zavodu za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa. U toku razmatranja i odlučivanja o zahtjevu Ministarstvo je, u skladu sa članom 60. Zakona o zaštiti životne sredine, dostavilo zahtjev sa dokumentacijom na mišljenje Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite, Republičkom zavodu za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa i opštinama Bileće, Nevesinje i Berkovići. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u svom mišljenju broj 12. Pri izvođenju radova i kasnije tokom eksploatacije očekuje se minimalan negativan uticaj na zdravlje obližnjeg stanovništva Pažnja se posvetila obavezama investitora u skladu sa zakonskom regulativom, opisu postojećeg stanja životne sredine, tehničkom opisu projektnog rješenja i gradnje, dok su na kraju istaknuti mogući uticaji na životnu sredinu pri gradnji predmetnog objekta, odnosno tokom perioda eksploatacije i mjere za sprečavanje, smanjivanje ili uklanjanje štetnih uticaja projekta. Predložene mjere ublažavanja negativnih uticaja uzimaju u obzir i pozitivne efekte predmetnog objekta na okolinu, razvoj područja i plansko praćenje efekata ublažavanja i uspostavljanje sistematskog monitoringa uz kompenzacione mjere unapređenja okruženja. Posebnu pažnju neophodno je posvetiti sprečavanju nekontrolisanog izlivanja i nepravilnog zbrinjavanja otpadnih i atmosferskih voda, kao i drugog otpada, a naročito sprečavanju slučajnog prosipanja ili curenja ulja i goriva iz radne mehanizacije direktno u površinske vode. Takođe, neophodno je posvetiti veću pažnju negativnom uticaju buke, prašine, odnosno narušavanja kvaliteta vazduha u odnosu na ružu vjetrova i konkretno obrazložiti preventivne mjere u cilju zaštite zdravlja radnika, pobliže objasniti idejno rješenje za dispoziciju mulja i uticaj na životnu sredinu, kao i precizirati potencijalne opasnosti koje proističu iz eventualne havarije predmetnog objekta. Trebinje, može imati negativan uticaj na zdravlje i životnu sredinu, te su Prethodenom procjenom predviđene dispozicione mjere sistema ili adekvatne mjere zaštite, kojima se umanjuju nepovoljni efekti, a maksimiziraju pozitivni efekti na okruženje. Republički zavod za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa nije dostavio mišljenje u ostavljenom roku, u skladu sa članom 60. Zakona o zaštiti životne sredine, iako im je zahtjev sa dokumentacijom uredno poslat i od strane Zavoda uredno zaprimljen. Dalje navode, da iako se projekat u građevinskom smislu ne realizuje na teritoriji opštine Berkovići, smatraju da će imati uticaj na životnu sredinu i na teritoriji opštine, što bi bilo obrazloženo u Studiji o uticaju ovog projekta. Opština Bileća u svom mišljenju broj 11. HE Dabar, Osnove glavnog projekta, Knjiga1. HE Dabar, Osnove glavnog projekta, Knjiga 1. HET, Hidroenergetsko iskorištenje voda Gornjih horizonata, Glavni projekat, HE Dabar, Geološki uslovi izgradnje podzemnih objekata,Knjiga 2- Geologija,Sarajevo,1987. HE Dabar, Osnove glavnog projekta, Podzemni objekti , Izvještaj o izmjenama 1 5. HE Dabar, Glavni projekat, Akumulacija, Knjiga 2. Geologija, Hidromehanički uslovi ostvarenja kote 836 mnm , Sarajevo, 1988. Dinamički plan sa tehnologijom građenja tunela Dabar - Fatnica km. HE Dabar, Glavni projekat, Hidrološke podloge, Knjiga 3. HE Dabar Glavni projekat Hidrološke podloge Knjiga 3. Izvještaj o seizmičkim ispitivanjima na mjestu strojare HE Dabar Beograd, 1978. HE Dabar, Geološke podloge, Geološko-tektonske karakteristike terena si. Oboda Nevesinjskog polja ,Sarajevo,1968. HE Dabar, Idejni projekat varijanta rješenje snage, odnosno instalacije proticaja,Sarajevo,1970. Moguća proizvodnja sistema Hidroelektrana na rijeci Trebišnjici, Energetski efekti voda Dabarskog polja, Tehnički izvještaj, Sarajevo, 1983. Dabarsko polje - Ponor Ponikva, Ugrađivanje uređaja za mjerenje proticaja, Izvedbeni projekat ,Sarajevo, 1980. HET, Hidroenergetsko iskorištavanje voda rijeke Trebišnjice, Idejni projekat, 5. HE Dabar, Knjiga 5. HET, Hidroenergetsko iskorištavanje voda Gornjih horizonata, Prevođenje voda Dabarskog i Fatničkog polja u akumulaciju Bileća, Idejni projekat, 1. Projektne podloge i ulazni podaci, Građevinski dio, Knjiga 1. HET, Hidroenergetsko iskorištavanje voda Gornjih horizonata rijeke Trebišnjice, Glavni projekat, 1. HE Dabar, Projekt istraživanja i ispitivanja, Knjiga 1. HE Dabar, Investicioni program, Knjiga 2, Sveska 1, Energetske analize, Energoinženjering, mart, 1990. Gornji horizonti rijeke Trebišnjice, Poplave u Dabarskom i Fatničkom polju, Idejni projekat, Knjiga 1, Sveska1,Sarajevo, decembar, 1985. Gornji horizonti rijeke Trebišnjice, Poplave u Dabarskom i Fatničkom polju, Idejni projekat, Knjiga 1, Sveska 2 Dokumentacija, Sarajevo, decembar, 1985. Gornji horizonti rijeke Trebišnjice, Poplave u Dabarskom i Fatničkom polju, Idejni projekat, Knjiga 2, Sarajevo, decembar, 1985. Korišćenje akumulacije HE Dabar u uslovima ne pogoršavanja poplava u Dabarskom polju, Sarajevo, april, 1966. HE Dabar, Izbor lokacije strojare Fascikla Čapljina, 1990. Poplave u Dabarskom i Fatničkom polju, Idejni projekat, Sarajevo, decembar 1985. Prostorni plan slivnog područja rijeke Trebišnjice 1 26. Uticaj prevođenja voda Dabarskog polja na režim voda r. Osim neznatnog dijela Gatačkog polja u cjelini pripada slivu Jadranskog mora, a na sjeveru graniči sa slivom Crnog mora. Dolina donjeg toka rijeke Neretve do ušća u more i obala mora od ušća Neretve do Molunta su, istovremeno, erozioni bazisi prema kojima teku vode svih karstnih izdani, odnosno svih slivova ovog regiona. S obzirom na navedeni položaj i činjenicu da on obuhvata međuentitetska i međudržavna izrazito karstna područja na kojima se nalaze za izgradnju planirani i do sada realizovani objekti to je, iz već navedenih razloga tč. Kompletan sistem je smješten na teritoriji Republike Srpske. Imajući u vidu morfološku predispoziciju višestepenog korišćenja voda u cilju iskorišćavanja voda predmetno područje je najperspektivnijie u području Bosne i Hercegovine. Ovo područje je okarakterisano kao izrazito nerazvijena regija. Prema popisu iz 1991. Predmetno područje pripada izuzetno razvijenom dinarskom holo karstu, hidrografska mreža je veoma slabo razvijena, većina površina se drenira vertikalno putem škarpa, vrtača i podzemnih karstnih kanala. Čitavo područje karakterišu brojni izvori, vrela, ponori i estavele, suve doline i kraška polja, koja su duže ili kraće vremana plavljena. Objekti hidroenergetskog sistema Dabar se nalaze na teritoriji opština Nevesinje, Berkovići i Bileća. Nevesinjsko polje je kraško polje na nadmorskoj visini 850-900 mnm, pruža se pravcem severozapad-jugoistok na dužini od 24 km, širine 8,5 km i zahvata površinu od 170 km2. Polje se sastoji iz manjih polja Slato, Lukavac, Trusina, Morina i Zovidolsko polje na jugu. Okruženo je planinama Velež, Sniježnica, Crvanj, Visoravni Morine, Bjelašnica i Babe. Nevesinjskim poljem teče rijeka Zalomka, čija je hidrografska mreža najrazvijenija u najnizvodnijem delu, gde se ulivaju i najveće pritoke Zovidolka, Drežanjka i Bukovik sa lijeve i niz manjih pritoka sa desne strane. Rijeka Zalomka je karstni vodotok sa dugim bezvodnim periodima i velikim poplavnim vodama, neizvjesnim granicama sliva, brojnim ponorima i vrelima duž korita. Svoj površinski tok Zalomka završava u ponoru Biograd na koti približno 800 mnm. Rijeka Zalomka kao i čitav sliv Nevesinjskog polja preko vrela na Buni i Bunici drenira se u Neretvu. Specifičan položaj Dinarskih visokoplaninskih vjenaca, koji sprečavaju prodor maritimnih uticaja, kao i otvorenost prema planinskom području na sjeveru, uslovljava kretanje podneblja od umjerenokontinentalne do kontinentalne klime u visokoj Hercegovini. Ljeta su suva i relativno topla, jeseni su toplije od proljeća, zime su duge i vrlo hladne, naročito su izražena godišnja temperaturna kolebanja u kraškim poljima. Prosječne godišnje padavine su dosta ujednačene i kreću se od 1. Dominira maritimni gaovice, u rijeci Zalomci i pritokama mogu se sresti razne vrste rakova i žaba. Na razmatranom području analiziranog hidroenergetskog sistema Dabar nema zaštićenih prirodnih dobara i zaštićenih prirodnih vrijednosti. Osnovne socioekonomske karakteristike područja Zbog izrazito surovih uslova života područje na kome se planira gradnja HE Dabar je u prošlom vijeku bi u stalnom procesu raseljavanja. Imajući to u vidu, područje Istočne Hercegovine spada u red privredno nerazvijenih područja u BiH, a na osnovu Prostornog plana Republike Srpske do 2015. Dok je u posleratnom periodu 1948-1991. Po poslednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. Istovremeno na ruralnom području opštine zabilježeni su negativni demografski trendovi, koji su rezultat negativnog prirodnog priraštaja i neprekidnog iseljavanja u opštinske i regionalne centre u bližoj i daljoj okolini. Seoska naselja opštine su uglavnom smkeštena na rubovima kraških polja, travnim i šumovitim planinskim padinama i u blizini vodih tjela i rijeka. U strukturi ukupnog zemljišta opštine Nevesinje 874 km2 Dokumentacija Prostornog plana Republike Srpske - Literatura 3 poljoprivredno zemljište učestvuje sa 57,3%, šumsko zemljište sa 40,8% i ostala sa 1,9%. Vrednija poljoprivredna zemljišta se uglavnom nalaze u kraškom polju, kotlinama oko vodotoka, na blažim planinskim padinama i visoravnima. Na području opštine Nevesinje postoje pogodni zemljišni, vodni i klimatski uslovi za razvoj poljoprivrede i uzgoj i korišćenje šuma. U nevesinjskom kraškom polju i na planinskim predjelima postoje prirodni uslovi za uzgoj žitarica, određenih vrsta voća i povrća, razvoj pojedinih grana stočarstva. Veliki problem na cjeloj opštini Nevesinje je izuzetno niska stopa zaposlenosti stanovništva oko 10% i nepovoljna struktura zaposlenih sa malim učešćem u privrednim djelatnostima svega 5%. U seoskim naseljima, koja se nalaze na teritoriji hidroenergetskog sistema Dabar proizvodnja poljoprivrednih proizvoda je uglavnom organizovana na individualnim poljoprivrednim gazdinstvima za porodične potrebe. Poljoprivredna proizvodnja u sadašnjem stanju je okarakterisana kao vrlo ekstenzivna i u mnogome je zavisna od vremenskih prilika. Zbog nesrazmjere vodnih dotoka i kapaciteta kraških ponora, koji izazivaju poplave, kao i velikih suša u vegetacionim periodima, prinosi poljoprivrednih proizvoda su mali. Snabdjevanje stanovništva seoskih naselja pitkom vodom je organizovano grupnim vodovodima koji koriste vodu iz kaptiranih lokalnih vodnih vrela. U udaljenijim bezvodnim zaseocima koriste se preostale čatrlje. Odvođenje otpadnih voda je neorganizovano uz ispuštanje u septičke jame, u obližnje vodotoke ili na zemljište. Sva naselja su elektrificirana. Na teritoriji opštine Nevesinje postoje brojni sakralni objekti, spomenička obilježja, kao i arheološka nalazišta, a registovano je i više desetina lokaliteta nekropola stećaka. Na lokacijama objekata hidroenergetskog sistema Dabar nema zaštićenih kulturno-istorijskih spomenika. Područje Gornjih Horizonata pripada Starohercegovačkoj ekološkoj zoni koju karakteriše brdsko planinski reljef sa visokom mogućnosti gajenja agrokultura, proizvodnje hrane i industrijskih proizvoda. Mali broj stanovnika i gustina naseljenosti u seoskim naseljima, nizak nivo izgrađenosti putne mreže, zastupljenost ekstenzivne poljoprivrede i odsustvo industrije na području hidroenergetskog sistema Dabar generišu neznatna ugrožavanja svih parametara životne sredine. Rijeka Zalomka uglavnom pripada I klasi površinskih voda, sa povremenim blagim odstupanjima do II klase. U ekološkom pogledu brdsko-planinski ekosistemi ovog područja su najmanje ugroženi i područje je dobro očuvano. Imajući u vidu da se jezero gradi u polju koje je prirodno bilo pod vodom u većem dijelu godine, na tom području nije bilo većih naselja. Kota uspora dolazi blizu par kuća ali ih ne potapa. Kanali koji se protežu kroz kraška polja, Dabarsko i Fatničko. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se planira izgradnja objekta ili izvođenje aktivnosti, sa ucrtanim rasporedom svih objekata u sastavu kompleksa U aneksu ovog dokumenta nalaze se grafički prilozi : Prilog br. Kopija katastarskog plana, akumulacija Nevesinje —sekcija B- Prilog br. Kopija katastarskog plana, derivacioni tunel Prilog br. Kopija katastarskog plana, objekti uz mašinsku zgradu Prilog br. Kopija katastarskog plana, kanal kroz Fatničko polje 2. Podaci o potrebnoj površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizičkih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajuće razmjere kao i površine koje će biti obuhvaćene kada objekat bude izgrađen. Tačan podatak o površini zemljišta u m2, koja će biti obuhvaćena građevinskim radovima za vrijeme izgradnje, biće definisana od strane izvođača. Sve date površine uključuju površine obuhvaćene objektima kao i potrebnom površinom za izvođenje građevinskih radova. Opis fizičkih karakteristika je detaljno opisan u tački 2. Razlog za izbor predložene lokacije ako je razmatrano više mogućnosti, opisati iste Osnovni razlog za izbor predmetne lokacije jeste prirodni resurs hidropotencijala Gornjih horizonata što je definisano i Prostornim planom Republike Srpske kao i Nacrtom Strategije razvoja energetike Republike Srpske. Cilj Uredbe je da se, u interesu sigurnosti snabdijevanja, očuvanja životne sredine i sprečavanja klimatskih promjena, promoviše upotreba obnovljivih izvora energije i efikasne kogeneracije, osigura konstatno i razumno povećanje udjela energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj potrošnji energije u Republici Srpskoj, te omogući ekonomična upotreba prirodnih resursa i održivi razvoj. Sistem Gornji horizonti su pozicionirani nakon mnogih istraživanja kao tehnički optimalno rješenje s obzirom na integralno upravljanje vodnim resursima. Optimizacija rješenja podrazumjeva rješenje koje obezbjeđuje i drugim korisnicima voda dostupnost vodama. U prvom redu ovo se odnosi na poljoprivrednu proizvodnju u vegetacionom periodu kada je akumulacija na koti 836 m. Sa druge strane u periodu malih voda kada vrela, u donjem toku Neretve imaju minimalnu izdašnost, upuštanjem voda u ponore vrši se vještačko prihranjivanje vrela kao što je navedeno na slici 4. Na taj način će se uticaj na male vode povećati. Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena Pedološke karakteristike terena Nevesinjsko polje Na većem dijelu površine Nevesinjskog polja preovladavaju automorfna zemljišta. Najviše je zastupljena klasa kambičnih smeđih zemljišta, humusno-akumulativnih i na manjim površinama hidromorfna zemljišta Fluvisol. Tip zemljišta koji preovladava je Distrični kambisol. Ovo zemljište nastaje na kiselim matičnim stijenama kao što su beskarbonatni šljunci, škriljci, beskarbonatne gline i pijesci. Karakteriše ga humusni horizont ispod kog se nalazi kambični. Ova zemljišta su lakšeg mehaničkog sastava, reakcija zemljišta je kisela do slabo kisela, imaju veliku vodopropusnost. Sadržaj pristupačnih hranjivih materija u ovom zemljištu je dosta nizak osim sadržaja K2O. Nizak stepen zasićenosti bazama i nizak nivo trofičnosti su glavni ograničavajući faktori produktivnosti distričnog kambisola, dok njihova dubina i ostala fizička svojstva najčešće nisu nepovoljna pa se ova zemljišta u prosjeku mogu svrstati u srednje produktivna zemljišta. Budući da su fizičke osobine ovih zemljišta uglavnom povoljne, kao i uslovi za razvoj korjenovog sistema, korekcijom hemijskih svojstava putem fertilizacije N,P može se na ovim zemljištima očekivati značajan meliorativni efekat. U poljoprivredi se uglavnom koriste kao livade, pašnjaci, manje za oranice krompir, raž, ječam, zob. Mjere popravke su: zaštita od erozije, kalcifikacija, humizacija, gnojidba sa NPK. Sadržaj i karakter humusa ovise od nadmorske visine, ekspozicije, karaktera vegetacije. Ako se drže pod permanentnom vegetacijom mogu biti dosta otporna na proces erozije. Ograničenja ovih zemljišta uglavnom se svode na njihova izraženu vodopropusnost odnosno slaba retenciona svojstva za vodu. Na preostalom dijelu polja, istočnim rubom i jugoistočnom preovladavaju humusno- akumulativna Mozaici kalkomelanosol-luvisol i aluvijalna zemljišta Fluvisol. Ova zemljišta su dubokog aktivnog sloja, različitog mehaničkog sastava i hemijskih osobina. Ova zemljišta su potencijalno pogodna za stvaranje visokoproduktivnog poljoprivrednog zemljišta. Aluvijalna zemljišta Fluvisol su potencijalno najplodnija zemljišta i uglavnom se nalaze u dolinama rijeka Zavodolka i manji dio Zalomka. Proizvodne karakteristike ovog zemljišta su dobre ali zbog blizine riječnog korita često su izložena bujicama, plavljenjima tako da se njihove proizvodne vrijednosti mogu bitno umanjiti. Neophodne su mjere zaštite od poplava i nanošenja materijala. Dabarsko polje Zemljišta koja su najviše zastupljena u Dabarskom polju su iz razdjela hidromorfnih zemljišta, klasa hipoglejnih i fluvijalnih zemljišta. U gornjem, sjeverozapadnom dijelu polja zastupljeno je dolinsko aluvijalno zemljište Fluvisol. Ova zemljišta spadaju u potencijalno najplodnija zemljišta. Na njima najbolje uspijevaju ratraske i povrtlarske kulture ukoliko nisu ugrožene od poplava ili kod pjeskovitih formi ako nema navodnjavanja u toku ljetnog perioda. Po mehaničkom sastavu su jako heterogena tla od skeletnih do glinovitih, međutim opšte povoljnih fizičkih svojstava. Mogu biti karbonatna i beskarbonatna, slabo humozna. Imaju nepovoljan vodno-vazdušni režim. U uslovima izloženosti dugotrajnim poplavama i uticajem visokih podzemnih voda uglavnom se koriste kao pašnjaci i livade pri čemu se umanjuje njihova proizvodna vrijednost. Ovaj dio polja je veći dio godine pod vodom tako da zbog prevlažavanja nisu pogodna za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Međutim, hidrotehničkim melioracijama mogu se jednostavno privesti intenzivnoj kulturi i doprinijeti poljoprivrednoj proizvodnji. Oglejavanje zamočvarivanje je uzrokovano kako površinskim tako i podzemnim poplavnim vodama. Euglej je pretežno glinovito zemljište i u procesu oglejavanja stvaraju se novi minerali gline. G horizont je dosta zbijen i kompaktan. Ova zemljišta mogu imati veliki koeficijent bubrenja pa pri isušivanju obrazuju poligonalne pukotine. Euglej sadrži do 10% humusa. Odlikuje se malom biološkom aktivnošću, nedostatkom kiseonika u pedosferi kao i nepovoljnim fizičko-hemijskim osobinama. U prirodnim uslovima na takvim zemljištima rastu samo biljke koje podnose nedostatak kiseonika i to na eutričnom eugleju joha, poljski jasen, lužnjak a na distričnom breza. Bez melioracija i regulacije nepovoljnog vodno-vazdušnog režima epiglej se može smatrati ograničeno produktivnim zemljištem za poljoprivrednu proizvodnju. Hidrotehničkim melioracijama koje se svode na snižavanje nivoa podzemne vode dobijaju se dobra poljoprivredna zemljišta koja mogu da se koriste više godina bez fertilizacije, zahvaljujući mineralizaciji akumuliranog humusa. Na rubnim i višim dijelovima polja, na većim kompleksima zastupljena su smeđa koluvijalna zemljišta na krečnjacima i krečnim konglomeratima. Reakcija je neutralna ili slabo kisela. Ova zemljišta imaju izraženu skeletoidnost, dobru vodopropusnost i mali retencioni kapacitet. Fatničko polje U Fatničkom polju preovladava zemljište Terra rossa iz razdjela automorfnih zemljišta. Ime je dobilo po izrazito crvenoj boji koja dolazi od minerala hematita tako da se često sreće i naziv Crvenica. Ova zemljišta nastaju na čvrstim krečnjacima i dolomitima i karakteristična je za mediteransko područje a može se naći sporadično i u kontinentalnom dijelu. Karakteristična je za područje Hercegovine gdje se može naći u kraškim poljima i manjim dolinskim lokalitetima-vrtačama. Mehanički sastav je glinovit sa više od 30% gline a struktura je stabilna poliedrična. Crvenice nisu homogene dubine i sposobne da konzerviraju dovoljnu količinu vode za kontinuirano snabdijevanje biljaka vodom u ljetnom periodu. U hemijskom pogledu to su bezkarbonatna tla, velikog kapaciteta adsorpcije. Reakcija Crvenice je najčešće neutralna, rjeđe slabo kisela. Stepen zasićenosti bazama je veća od 80% od kojih preovladavaju Ca — ioni. Crvenica se koristi u mediteranskom području za gajenje intenzivnih poljoprivrednih kultura pri čemu se primjenjuje intenzivno đubrenje i navodnjavanje. U Fatničkom polju zbog stanja prevlažavanja i čestih poplava obrada zemljišta je ograničena i u zavisnosti od spoljnih atmosferskih prilika. Bez melioracija i regulacije nepovoljnog vodno-vazdušnog režima crvenica se može smatrati ograničeno produktivnim zemljištem za poljoprivrednu proizvodnju. Hidrotehničkim melioracijama koje se svode na snižavanje nivoa podzemne vode dobijaju se dobra poljoprivredna zemljišta koja mogu da se koriste više godina bez fertilizacije, zahvaljujući mineralizaciji akumuliranog humusa. Naime, karstna polja, kao jedna od najmarkantnijih karakteristika karsta Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja, su, pored niza uzročno - posljedičnih, međusobno, i šire, povezanih uticaja, pogotovo kada je u pitanju režim voda, predstavljala i još predstavljaju gotovo jedine obradive površine bitan segment ciljne strukture neravnomjerno raspoređene u prostoru, i to kako u horizontalnom tako i visinskom pogledu vidjeti sliku 4. Kao što je vidljivo iz navedenih prikaza raspored bitnijih kraških polja na cjelokupnom prostoru se može grupisati u četiri visinske grupe: 1. Hipsometrijski nešto je viši horizont Popovog 250 - 220 m. Srednji horizont čine — Dabarsko 470 m. Polje najvećeg horizonta su — Slato 1080 m. Navedene visinske razlike daju prvi uvid u mogući pristup rješavanju problema uređenja režima voda i njegovog usklađivanja sa zahtjevima IUVR-a. Drugi parametar bitan za sagledavanje raspoloživih zemljišnih resursa na ovom prostoru su površine tih kraških polja koje su prikazane u slijedećem tabelarnom prikazu. Buna Bunica Mostar Polje Gradac Do ljaš nic a Bregava r. Ljubinsko polje Strujici Dracevo Popovo polje Mokro polje Konavli Pasmica Srdevici Lukovacko polje Dabarsko polje Ne re tva r. Trebinje 60 Ljubomir polje 520 Nevesinjsko polje Cernicko polje 460 850 950 1080 1000 470 86 870 Trebišnjica r. Gatačko 3183 3098 920-960 2. Nevesinjsko 17000 10902 850-900 3. Dabarsko 3300 2809 470-550 4. Fatničko 779 750 460-500 5. Bilećko 640 284 420-470 6. Ljubomirsko 810 780 510-560 7. Ljubinski 850 770 400-420 8. Vidovo 320 290 200-300 9. Trebinjsko 1205 1131 240-260 10. Mnogi od njih se nalaze pod zaštitom države. Na području Gornjih Horizonata evidentiran je veliki broj speleoloških objekata, a jedan njihov dio je i istražen, neki i više puta Slika 5. Slika 5 Pećina u koritu Zalomke — klisura Ovčiji brod Neki od objekata su istraženi speleoronilački jer klasična speleologija nije omogućavala dublji prodor u njihove kanale i podzemlje. Na nivou Nevesinjskog polja registrovano je više pećina i jama, među kojima su najznačajniji: ponor Biograd, pećina vrela Jezduš, vrela Jamnik i Oprašnica kao i vrelo Jama izvor Zovidolke. Sa starom kamenom zalučenom branom i vodenicama Obod može da predstavlja veoma atraktivnu turističku lokaciju Slika 6. U Trusinskom polju su istraženi ponori u donjoj Trusini. U Fatničkom polju su istraženi Obod speleoronilački , Baba, Pasmica, Velika pećina, Gnojnica i Lepirnica. Sa turističkog aspekta od interesa bi mogli da budu sljedeći speleološki objekti: Obod, vrelo Vrijeka, ponor Ponikve i ponor Biograd. Jedna od generalnih preporuka, kada su u pitanju jame i ponori je sprečavanje njihove zloupotrebe i korišćenje za uvođenje otpadnih voda ili kao deponija komunalnog otpada. Većina ovih objekata se nalazi u zonama sanitarne zaštite nizvodnih izvora pa je uvođenje bilo kakvog zagađivača u ove objekte nedopustivo. Geološke karakteristike U ovom poglavlju dat je izvod o geološkim i inženjerskogeološkim uslovima izgradnje objekata sistema Dabar na osnovu dosadašnjih istraživanja terena. Pordučje između Nevesinjskog i Dabarskog polja, masiv Trusine, pripada tektonskoj jedinici Meka gruda - Snežnica. Sedimenti promine su lokalno skaršćeni na šta ukazuju pojave ponora pa je potrebno predvidjeti saniranje zona mogućih gubitaka vode. U dnu doline konstatovana je zona rastrošenih konglomerata duž rasjeda do dubine od 10 m. Rezultati ispitivanja vodopropusnosti i osmatranja oscilacija nivoa podzemni voda pokazuju da je teren ispod i oko brane vodopropustan kao i da vodopropusnost opada sa dubinom. Geoloških građevinskih materijala potrebnih za izgradnju brana i pratećih objekata kamen, šljunak, pjesak i glina ima u bližoj okolini kamenolom Miš Kuk. Ovi sedimenti su nabrani izrasedani, a duž nekoliko reversnih rasjeda stariji sedimenti, gornje kredni krečnjaci, navučeni su na krečnjake paleocena i eocena. Prema inženjerskogeološkim karakteristikama masiva duž tunela izdvojene su dve osnovne dionice tunela: dionica u promina naslagama i dionica u krečnjacima. Tektonska oštećenost i raspadnutost stjenskih masa i skašćenost uslovili su pojavu manje i više oštećenih zona na koje će se nailaziti pri iskopu što čini uslove građenja težim. Pojava vode u iskopu moguća je samo na uzvodnoj dionici u promina naslagama za vrijeme velikih voda. U dionici kroz krečnjake moguće su pojave procjednih voda. Nadzemna mašinska zgrada biće fundirana u eocenskim krečnjacima koji su povoljni za fundiranje ali su moguće pojave podzemnih voda u iskopu. Odvodni kanal kroz Dabarsko polje se izvodi u terenu od laporaca, eocenskog fliša i kvartarnih glina uz pojavu procjednih voda i poplavnih voda tokom kišne sezone. Bitno je istaći da su ti karstni procesi na razmatranom području Istočne Hercegovine dostigli, uglavnom, svoj potpuni razvoj i na taj način njegove hidrogeološke karakteristike svrstale u red gotovo jedinstvenih karstnih karakteristika i na širim prostorima od Dinarida. Ukazivanje na navedene činjenice bi, posmatrano kroz svrhu izrade ove studije, bilo potpuno uopšteno ukoliko se ne bi povezalo sa već iznešenim konstatacijama datim u poglavlju o karstnim poljima po kojima ta polja imaju mogu da imaju ulogu dominantnog razvojnog resursa ovog prostora, kao i sa dodatnim konstatacijama po kojima je ostvarivanje te uloge u uslovnoj reverzibilnoj vezi sa režimom voda u tim poljima, odnosno sa njihovim reverzibilnim uticajem kapaciteti izvorskih i ponorskih zona, pravci dreniranja, na prirodno oblikovanje tog režima poplave i suše u poljima koje se to oblikovanje odvija na način suprotan potrebama ostvarenja navedene razvojne uloge karstnih polja. Obzirom da potreba usklađivanja ovih odnosa predstavlja polazište i za ocjenu potreba poduzimanja i poduzimanje odgovarajućih tehničkih aktivnosti u cjelokupnom slivu slivovima i, s tim u vezi, ocjenu njihovog mogućeg uticaja na promjenu prirodnog stanja režima voda kvantitativnog i kvalitativnog i posljedičnog ostvarivanja pojedinačnih ciljeva iz grupe složene ciljne strukture definisane u tački. Na ovaj način će se stvoriti i osnova da se, kasnije, provede i analiza ostvarenih uticaja već realizovanog dijela sistema Donjih Horizonata na osnovne karakteristike tih prirodnih stanja i tako stvori iskustvena podloga za ocjenu mogućih uticaja i sistema Gornjih Horizonata. Prirodno stanje režima voda kvantitativno i kvalitativno u karstnim poljima i njegov uticaj na režim voda u zonama povezanim sa njim kraškim izvorištima je u uskoj vezi sa geološkom građom karstnih polja najčešće flišne barijere i kombinovanim dejstvom vodnog režima koji vlada unutar stijenske mase koja okružuje ta polja. Naime, pod dugotrajnim uticajem toga režima u toj krečnjačkoj stijenskoj masi su se formirale zone se privilegovanim pravcima podzemne cirkulacije najčešće kanali velike propusne moći putem kojih se prihranjuju jaka vrela i ponori u poljima. Na intezitet i pravce razvoja ove karstifikacije je, pored velikih količina rastvarača vode , u velikoj mjeri uticao i položaj erozionih bazisa koji su kao strukturni elementi najznačajniji usmjerivači razvoja karstnog procesa, odnosno evolucije karstne izdani. Ovakvi hidrogeološki odnosi su uticali da se vode slivova Istočne Hercegovine prelijevaju sa viših na niže horizonte do erozionih bazisa, morske obale i doline Neretve. Te veze su utvrđene na osnovu rezultata velikog broja traserskih ispitivanja od kojih su ona najznačajnija prikazana u niže navedenoj tabeli 4. Tabela najznačajnijih utvrđenih podzemnih veza BR. Lokalitet Poniranje Q Datum Mjesto pojave obilježavača Rastojanje Fiktivna brzina Kota m. Suhavić, 195Bitunja, 130 16. Pećine, Fatničko polje, 472 0,004 20. Suhavić, 195 Bitunja, 130 Vrela Trebišnjice, 325 21. Zaleđe Omble, 275 upumpano 5m3 vode 07. Zijemlje, Hansko polje oko 850 14. Buna Bunica Mostar Polje Gradac Do ljaš nic a Bregava r. Ljubinsko polje Strujici Dracevo Popovo polje Mokro polje Konavli Pasmica Srdevici Lukovacko polje Dabarsko polje Ne re tva r. Trebinje 60 Ljubomir polje 520 Nevesinjsko polje Cernicko polje 460 850 950 1080 1000 470 86 870 Trebišnjica r. Istražnim radovima je utvrđeno da su neka od njih duboka sifonska vrela. Ova činjenica kao i saznanje da se u zaleđu svih ovih vrela nalaze kraška polja iz kojih se oni, u manjoj ili većoj mjeri, prihranjuju je, svojevremeno, uputila na zaključak projektovanje i izgradnja sistema Donji i Gornji Horizonti da je potrebno vještačke promjene režima voda u tim poljima, pažljivo analizirati na okolnosti nastanka mogućih pozitivnih i negativnih uticaja kako na ove tako i na manje vrela vode duž dubrovačke obale i doline Neretve. Zbog reprezentativnosti svojih karakteristika koje utiču na formiranje prirodnih procesa i oblika oticanja u razmatranom području i postojanja velikog broja raspoloživih podataka koji, na pouzdan način, definišu te karakteristike, sliv rijeke Trebišnjice je u daljnjem tekstu, a u području tih njegovih najuticajnijih karakteristika i uticaja Popovo polje i razni pojavni oblici u njemu , razmatran kao modelska osnova koja treba da doprinese da se uticaji vještačkog sistema Donjih Horizonata pozitivni negativni , razmatrani u razmjeri 1:1, komperativno preslikaju tamo gdje je moguće na uticajno područje sistema Gornji Horizonti i na taj način obezbijedi donošenju pouzdanijih zaključaka. Hidrografske i hidrološke karakteristike Područje Gornji Horizonti obuhvata šire područje razvođa voda između rijeke Neretve i Trebišnjice, a pripada izuzetno razvijenom dinarskom karstu. Hidrografska mreža u razmatranom području veoma je slabo razvijena što je normalna posledica razvijenog karsta, a većina površina drenira se vertikalno putem škrapa, vrtača i podzemnih karstnih kanala. Čitavo područje karakterišu brojni izvori, vrela, ponori i estavele, suve doline i kraška polja, koja su duže ili kraće vremana plavljena. Najznačajniji površinski tokovi su rijeka Zalomka i Mušnica sa manjim brojem pritoka. Najveća i najznačajnija kraška polja su Nevesinjsko, Gatačko, Dabarsko i Fatničko. Hidrološki režim voda na vodotocima i kraškim poljima je izuzetno složen zbog postojanja dva sistema oticanja površinskog i podzemnog, koji se u prostoru i vremenu mešaju. Zbog same prirode karstifikovanog sliva izuzetno je veliko oticanje, te je zbog brze vertikalne evakuacije vode s površine terena voda dobrim djelom sačuvana od evapotranspiracionih gubitaka tokom cjele godine. Rijeka Zalomka kao i čitav sliv Nevesinjskog polja preko vrela na Buni i Bunici drenira se u Neretvu. Sliv Dabarskog polja putem vrela na Bregavi i dalje rijekom Bregavom takođe se drenira u Neretvu. Slivovi Gatačkog i Fatničkog polja, kao i značajne karstifikovane površine između njih dreniraju se u Trebišnjicu putem vrela kod Bileća. Na razmatranom području analizirani su sledeći slivovi: sliv rijeke Zalomke, sliv sjeverozapadnog dijela Nevesinjskog polja i sliv Dabarskog polja. Kota krune preliva na Obodu je 476,26 m, a Babe Jame 476 m. Obod ima oblik deformisanog lijevka čiji gornji otvor ima dimenzije 30 x 60 m, a dubinu 45 m. Velikim brojem traserskih istražnih radova utvrđeno je da Obodu gravitira veliko slivno područje Lukovica, Gradina kod Fojnice, Gatačko polje, Cerničko polje. Ispod sela Fatnice i u krajnjem sjeverozapadnom uglu polja nalazi se nekoliko manjih povremenih izvora, među kojima su značajniji Mačkovac i Zla stijena. Oni se nalaze naspram Kutskih Jama u Dabarskom polju. Manji stalni i kaptirani izvori Kukolj, Jastrebnjak i Studenac uz sjeverni obod polja uslovljeni su postojanjem flišne zone. Oni nemaju bitnog uticaja na plavljenje polja. Kuriozitet predstavlja mali izvor, tačno iznad Oboda, koji je kaptiran jer nikad ne presuši. Tok je dugačak oko 2,5 km, od izvora Vrijeke do ponora Ponikve. U cilju definisanja veličina dotoka 1959. Polje se prirodno odvodnjava kroz ponore Ponikvu, Kutske jame, ponorsku zonu Stuparići i estavelu Ljelješnicu. U periodu izuzetno velikih padavina Ponikva, kratko vrijeme, može da radi kao vrelo. U samom polju hidrografska mreža je veoma oskudna sa povremenim tokovima u periodu padavina i topljenja snega. Značajniji stalni potoci su Alagovac i Dušila. U letnjem periodu njihovi proticaju su veoma mali. Alagovac se nalazi u sjeverozapadnom dijelu polja i ponire u ponor Ždrijelo 825 mnm. Za potrebe vodosnabdjevanja Nevesinja na Alagovcu prije ponora Ždrijelo izgrađena je brana koja formira akumulaciju dužine oko 3 km, širine 200 do 250 m i dubine 8-10 m. Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljim Prostiranje područja Gornjih Horizonata u fizičko-geografskom smislu većim dijelom u planinskoj dinarskoj Hercegovini a manjim dijelom u niskoj Hercegovini uslovljava kretanje podneblja od umjereno-kontinentalne klime na prelazu u subalpsku i alpsku klimu ka jadranskoj klimi koja vlada u mediteranskoj Hercegovini Trebinje. Zbog specifičnog položaja Dinarskih visokoplaninskih vijenaca a posebno otvorenosti prevoja na Čemernu ka sjeveru i sjevero istoku, područje visoke Hercegovine je izloženo sjevernim prodorima polarnog vazduha. Ljeta su u planinskoj Hercegovini suva i relativno topla, jeseni i proljeća kišovita. Kao posljedica izraženog uticaja na podneblje ovog kraja jeseni su toplije od proljeća. Snijeg se zadržava relativno dugo, zime su vrlo hladne. Izražena su godišnja kolebanja temperature u kraškim poljima. Šire područje opštine Bileća se nalazi u prelaznoj zoni između izmijenjene mediteranske i umjereno- kontinentalne klime, koju karakterišu veoma blage i kratke zime, vrela ljeta i znatno toplije jeseni. Padavine Orografske karakteristike, kraške odlike reljefa, vegetacija i blizina mora determinirajući su faktori klimatskih karakteristika Istočne Hercegovine. Dinarski pravac pružanja planinskih vijenaca jednim dijelom sprečava prodor maritimnih uticaja, a niski dio Istočne Hercegovine je pod jakim uticajem Jadranske klime. Geografski prostor Rudina takođe je pod maritimnim uticajem, ali se taj uticaj smanjuje, dok je predplaninski i planinski dio ovog prostora samo periferno pod maritimnim uticajima. Obzirom na zahtjeve modela upravljanja sistemom postojećim i planiranim u okviru koga, kao što će se kasnije vidjeti, padavine, kombinovane sa temperaturom, čine njegov bitan uticajni član- prognozni model to je, za sada, važno konstatovati da su klimatske karakteristike predmetnog prostora u velikoj mjeri determinisane opštom cirkulacijom depresija i anticiklona. Tako, prostor Istočne Hercegovine, zahvata depresija koja dolazi sa zapadnog Sredozemlja Đenovski ciklon obično u martu, novembru i decembru i snažno utiče na pluviometrijski režim ovog podneblja. Konkretniju analizu pokazatelja prilagođenu ovoj fazi studijskog razmatranja, a koji definišu pluviometrijski režim na ovom prostoru i koji su bitni za zaključivanja o njegovom prirodnom stanju i olakšano razumijevanje potrebe i načina ublažavanja negativnih i poboljšanja pozitivnih efekata njegovog djelovanja, značajno olakšava postojanje velikog broja hidrometeoroloških stanica. On je do 1978 narastao na broj od: 47 padavinskih stanica, 18 klimatoloških, 4 isparitelja i 83 hidrološke stanice. U periodu od 1960-1980 obavljano je u prosjeku oko 70 mjerenja proticaja godišnje. U tom smislu je, kao najmarkantniji pokazatelj padavinskog režima u navedenom prostoru1 , korišten prikaz promjene prosječnih vrijednosti godišnjih visina padavina u njemu, i to za period 1923-2008, dat na navedenoj slici 3. Indikativno je da maksimalna vrijednost prosječnih visina godišnjih padavina u slivu iznose 2401 mm, a minimalna 836 mm. Naime, analiza tih istih vrijednosti na pojedinačnim stanicama pokazuju da one variraju u širem diapazonu tako da npr. Ova konstatacija je proizišla iz provedene okvirne analize provedene primjenom regresivnog modela trećeg stepena koji se pokazao kao prihvatljiva aproksimacija za opis trenda promjene vremenske serije redukovanih srednjih godišnjih proticaja rijeke Trebišnjce na profilu Grančarevo i Gorica i godišnjih padavina u slivu do tih profila. Ovo se uklapa i u mnogobrojna istraživanja npr. Marchand i dr 1988. Uočava se određena cikličnost u trendu sa gotovo istovjetnim periodima porasta i opadanja obje serije i to 1956-1970. Ova analiza, preuzeta iz navedene dokumentacije, je prezentirana detaljnije, isključivo iz razloga stvaranja osnova za zaključivanje o postojanju ili ne postojanju vještačkog uticaja izgrađenih objekata na smanjenje prosječnih proticaja u slivu. Taj osnov eleminiše neke tvrdnje, proizišle iz opisivanja serije vremenskog procesa promjene samo proticaja i to isključivo primjenom linearnog trenda, koje su upućivale na zaključak da izgrađeni sistem utiče na smanjenje kapaciteta čak i izvorišta rijeke Trebišnjice, ali i ne eleminiše potrebu da se na ovom prostoru provode detaljnija istraživanja o klimatskim promjenama npr. Rezimirajuće navedene konstatacije dolazi se do prvog zaključka da veličine godišnjih vrijednosti padavina u razmatranom prostoru predstavljaju njegovu značajnu resursku komponentu ali, istovremeno i do prve indikacije da one, sa svojim varijabilitetom, naravno u kombinaciji sa drugim uslovima prije svega geomorfološkim i hidrogeološkim , mogu izazvati značajne negativne uticaje na uspostavu procesa integralnog razvoja toga prostora poplave, suše,. Prvi termički tip odnosi se na nisku Hercegovinu, visina do 400 mnm, gdje srednja temperatura najtoplijeg mjeseca ne prelazi 22°C a najhladnijeg mjeseca 3°C. Drugi tip termičkog režima odgovara prostoru između 400 i 600 mnm gdje je srednja temperatura najtoplijeg mjeseca manja ili jedva dostiže vrijednost od 22°C, dok je srednja temperatura najhladnijeg mjeseca po pravilu iznad 0°C. Treći tip termičkog režima odgovara prostorima iznad 600 metara apsolutne visine a karakterišu ga srednja temperatura najtoplijeg mjeseca iznad 18°C i najhladnijeg od 0 do -3°C. Postoje neke naznake koje proizilaze iz okvirne analize podataka mjerenja temperature na području Istočne Hercegovine na mogućnost postojanja trenda njenog rasta u periodu 1925 — 2000. Međutim, ovo bez da se uradi ozbiljnija analiza slična onoj urađenoj za proticaje i padavine vidjeti sliku 7. No, bez obzira na to, navodi se da izmjerene temperature pokazuju da je ljeto 2003. Isparavanje Imajući u vidu da se u bilansu voda na ključnim mjestima razmatranih vodotoka u slivu rijeke Trebišnjice odnos između ukupno oteklih i ukupno palih voda, odnosno koeficijent oticanja kreće u intervalu od 0. Isparavanje sa vodenih površina akumulacija je značajnije jer se približava vrijednosti potencijalne evapotranspiracije. Međutim, obzirom na vrlo malo učešće površina akumulacija u ukupnoj površini sliva, isparavanje nije posebno razmatrano, izuzev što je uzeto u obzir kod određivanja koeficijenta modula navodnjavanja. Vjetar Pored padavina i temperatura, kao najvažnijih elemenata klimatskih karakteristika ovog prostora, važnu ulogu imaju i slijedeće vrijednosti: učestalost i jačina vjetra, relativna vlažnost vazduha kao i karakteristike osunčanosti koje ukazuju na podatak da Berkovići kod Dabarskog polja imaju godišnje i do 3166. Učestalost javljanja vjetra određenog pravca sa njihovom brzinom za Gacko i Nevesinje prikazani su u tabelama 5 Jačina vjetra od 6 bofora odgovara brzini vjetra od 12. Učestalost i jačina vjetra u Gackom i Nevesinju Pravac vjetra N NE E SE S SW W NW Tišina Učestalost % 54 7 4 9 18 3 3 2 - Jačina bofori 4,7 3,5 3,2 3,4 3,6 3,9 2,5 2,8 - Pravac vjetra N NE E SE S SW W NW Tišina Učestalost % 36 1 2 1 18 12 19 7 4 Jačina bofori 4,2 3,8 2,3 3,0 3,6 2,6 2,3 2,2 - Preovlađujući vjetrovi u toku godine na meteorološkim stanicama Gacko su iz pravca sjevera N i juga S , a u Nevesinju iz pravca sjevera N , zapada W i juga S , što je i razumljivo imajući u vidu uticaj okolnih planina i prevoja koji kanališu vjetrove u navedenim pravcima. Najveće prosječne brzine vjetrova se upravo javljaju kod najučestalijih vjetrova N. Područje je izuzetno vjetrovito, jer je učestalost tišina slabo izražena, tišine čine svega 4% u Nevesinju od ukupnog broja slučajeva pojave vjetrova u toku godine, dok u Gackom i nema tišina. Relativna vlažnost vazduha Relativna vlažnost vazduha kao stepen zasićenosti vazduha vodenom parom je značajan klimatološki parametar. Registrovan je identičan trend promjene relativne vlažnosti i padavina unutar godine: opadanje do jula mjeseca i ponovni rast do kraja godine. Srednja godišnja relativna vlažnost na meteorološkoj stanici Gacko iznosi 77%. Relativna vlažnost vazduha na meteorološkoj stanici Gacko % Vlažnost I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Prosjek 84 85 81 76 76 74 65 65 73 76 81 84 77 Minimum 23 30 22 15 23 31 15 19 12 12 16 25 12 Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha za Bileću iznosi 72. Najveća vrijednost relativne vlažnosti se javlja u novembru, dok se najmanja vrijednost javlja u julu i avgustu i iznosi oko 65%. Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti zaštićenih rijetkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa i vegetacije Flora Istočna Hercegovina pripada mediteransko-dinarskoj vegetacijskoj oblasti, a u skladu sa opštim fizičko-geografskim karakteristikama, osnovno obeležje je degradirana vegetacija. Brežuljkasti tereni razmatrane oblasti pokriveni su kraškim rastinjem, šumom i šikarom, a između njih blage padine i ravni tereni pokriveni su pašnjačkom i livadskom vegetacijom. Obradive površine se nalaze uglavnom u ravnim dijelovima polja i oko naselja. Veći stepen šumovitosti imaju viši dijelovi, gdje sastav šuma čine lišćari bukva, hrast, grab, jasen, klen, javor, lipa, breza, jasika, brest i četinari jela, bor, smrča, omorika, kleka. U kotlinama rijeka i potoka rastu: vrba, jova, topola i vrste kojima pogoduje veća vlažnost Zastupljenost pojedinih kategorija šuma i njihova struktura po opštinama u razmatranom području prikazana je u narednim tabelama. Pokrivenost visokim šumama na području Gornjih Horizonata Opština Površina opštine ha Šumovitost % Šumovitost visokim šumama % Gacko 73. Zastupljenost pojedinih vrsta šuma po opštinama - Državne šume Opština Visoke šume ha Izdanačke šume ha Neobraslo šumsko zemljište ha Šume zemljišnih zadruga ha Ukupno ha Gacko 8. Zastupljenost pojedinih vrsta šuma po opštinama - Privatne šume Opština Visoke šume ha Izdanačke šume ha Šumske goleti ha Ukupno ha Gacko 645 2. U spratu žbunja pojavljuju su: Corylus avellana, Sambucus nigra, Daphne laureola i dr. Uslijed jakog sklopa bukve i postojanja prostirke mjestimično se gubi prizemna flora. Ova šuma je dijelom visoka i ima prirodnu obnovu, a dijelom je izdanačkog porijekla i dobrog je sklopa i obrasta, te pruža solidnu zaštitu zemljištu od erozije. U gornjem toku Zalomke i na potezu Nevesinje-Kifino selo prisutna je i šuma kitnjaka i cera Quercetum petraeae-cerris. Pored hrastova po kojima je dobila ime, u ovoj šumi u spratu drveća se javljaju: Tilia argentea, Pirus comunis, Sorbus torminalis, Fraxinus ornus, Acer capestre i dr. Od žbunja sreću se: Craratus momogyna, Cornus mas, Vuburnum lantana, Evonymus europaea, Rubus tomentosus i dr. Prizemna flora je veoma bogata sa karakterističnim vrstama: Iris graminea, Heleborus odorus, Polygonatum officinale, Viola hirta, Stachys germanica, Veronica chamaedrys i dr. Sjeverno od Nevesinja kao i u gornjem toku Zalomke nalaze se i šume bukve i jele Abieti- fegetum. Površine pod ovim šumama su relativno male. Pored bukve i jele u ovoj šumi javljaju se i sljedeće vrste drveća: Acer pseudoplatanus, Acer platanoides, Fraxinus excelsior, Picea excelsa, Tilia parvifolia i dr. U spratu žbunja pojavljuju su: Ilix aquifolium, Sambucus racemosa, Daphne mecereum, Rubus hirtus, Rosa alpine, Rubus idaeus i dr. Od prizemne flore prisutne su sljedeće vrste: Polygonatum verticillatum, Luzula silvatica, Luzula nemorosa, Veronica articifolia, Actaea spicata, Alium ursinum, Asperula odorata, Anemone nemorosa i druge. U srednjem toku Zovidolke prisutna je i šuma medunca i crnog graba Guerco- ostryetum carpinifoliae. Ova termofilna šuma se javlja na strmim južnim ekspozicijama na krečnjaku i dolomitu i rendzina zemljištu. Pojavljuju se slijedeće vrste drveća: Ostrya carpinifoliae, Quercus pubescens, Quercus cerris, Fraxinus ornus i dr. Prisutna je i bukva ali sa umanjenom vitalnošću. Od žbunastih vrsta prisutne su: Cornus mas, Cornus sanguiea, Vuburnum lantana, Ligustrum vulgare, Crategus momogyna, Juniperus communis i dr. U prizemnoj flori prisutan je jako veliki broj vrsta, a najčešće su: Geranium sanguineum, Polygonatum officinale, Trifolium rubens, Inula hirta, Mercurialis ovata i druge. Na potezu Nevesinje-Kifino selo prisutne su i mezofilnije šume relativno malih površina i to šume lužnjaka i graba Carpio-Betuli-Quercetum roboris incl. Pokraj navedenih šumskih zajednica, ovo područje karakterišu i slijedeće vegetacijske zajednice, čiji areal uslovljen specifičnim orografsko klimatskim karakteristikama. To su: zajednice higrofilnih livada dinarsko gprocjepka i sibriske sabljice, higrofilnih livada beskoljenke i busike, hogrofilnih livada različka i grahora, trstika i šašika, higrofilnih livada košute, mezofilnih livada pahovke, rosulje i vlasulje, termofilnih livada ovsika i vrnog korijena, mediteransko- montanih kamenjara crvenog vrijeska, šibljaka košaraste vrbe, rakite i barske vrba, bijele vrbe i poljskog jasena, higrofilnih i eutrofnih livada, drijemovca, higrofilnih livada ilirske gladiole, livada dinarsko procjepka i uskolisne bokvice, livada panonskog različka i divljeg peršuna, šibljaka rakite i barske ive, submediteranskih kamenjara sa bijelim vrijeskom. Areal ovih vrsta je usko vezan za pojedine tipove staništa. Kraška polja ovog sistema, se nalaze na koridoru većeg broja migratornih vrsta ptica, koje na svom putu ka toplijim krajevima privremena staništa nalaze baš na ovim područjima. Jedan broj tih vrsta se nalazi na IUCN Crvenoj listi. To su: Anthya nyroca, Aquila pomarina, Falco neumanni, Crex crex. Pokraj ovih vrsta svoje privremeno stanište za opstanak i reprodukciju, nalaze i sljedeće vrste: Gavia artica Ixobrychus minutes, Nycticorax nycticorax, Ardeola ralloides, Egretta alba, Egretta garzetta, Ardea purpurea, Platalea leucordia, Plegadis falcinellus, Ciconia ciconia. U ponornicama jugoistočne Hercegovine, vrelima ili estavelama i u njihovoj blizini, žive tri vrste riba, i to: gatačka gaovica Paraphoxinus metohiensis , trebinjska gaovica Paraphoxinus pstrossi i popovska gaovica Paraphoxinus ghetaldi. Ove riblje vrste kao endemske vrste imaju privredni značaj i od posebnog su značaja jer se nalaze u lancu ishrane salmonidnih vrsta. Gatačka gaovica naseljava vode Gatačkog polja, takođe je ima u Gračanici, Mušnici, njenim pritokama, zatim u Zalomki i njenim vrelima oko Fojnice, plavnim vodama Lukavačkog i Cerničkog polja. Karakteristično za sve vrste je da su one veoma prilagodljive uslovima vodotoka, što znači da kada rijeka presuši povlače se u svoj ponor i tu provode sušni period godine. U kišnom periodu, kada ima vode u reci, ova riblja vrsta pokraj ponorskih kanala i hodnika, nastanjuje površinski tok. Gaovica najčešće koristi estavele za komunikaciju podzemlje — povremeno jezero. Proučavanjem gaovice u Popovom polju utvrđeno je da se ona vraća u iste estavele iz kojih je potekla. Zbog toga su veoma značajne estavele i Dabarskom polju Ljelješnica i Fatničkom polju Lepirnica i brojne estavele duž južnog oboda Fatničkog polja. Ponori i povremena vrela, u periodu kad su pod usporom, takođe omogućavaju izlazak gaovice iz podzemlja. Povremena vrela Obod i Baba povremeno imaju funkciju ponora mogu se smatrati i estavelama , a kroz Pasmicu u Fatničkom polju i Ponikve u Dabarskom polju, voda povremeno i kratkotrajno ističe pa je i kroz njih omogućena komunikacija podzemlje — povremeno jezero. Osim u rijeci Zalomci i pritokama, prisustvo gaovice je registrovano i u vodi toka Vrijeke i ponora Ponikve u Dabarskom polju, ako i u ponoru Pasmice u Fatničkom polju. Za razliku od popovske gaovice Paraphoxinus ghetaldi i trebinjske gaovice Paraphoxinus pstrossi , koje su imale značajnog udjela u ishrani lokalnog stanovništva, gatačka gaovica je malobrojna i pretežno služi u lancu ishrane salmonidnih vrsta. Poznato je da su u više navrata prikupljani uzorci gaovice radi analize. Posljednji put su uzimani uzorci gaovice u Dabarskom polju avgust 2007. Interesantno je da neki smatraju da gaovica iz Dabarskog polja pripada vrsti trebinjske, a drugi da pripada vrsti gatačke gaovice. Pored gaovice, tok Vrijeke je stanište i tritona vodozemaca sa krljuštima , vidre i potočne pastrmke. Prirodni režim ovog toka, od izvora do ponora Ponikve, treba zaštititi od promjena koje mogu da ugroze njegovu faunu. U prethodnom periodu akumulacija Klinje u Gatačkom polju poribljena je pastrmkom. Kada ima vode u vodotocima u Gatačkom polju, ova riblja vrsta se može sresti i u njima van akumulacije. Takođe, primijećena je i pojava da se pojavom pastmki u vodotocima smanjuje broj gaovica, što je posljedica činjenice da se gaovica nalazi u lancu ishrane pastrmke. Ovdje treba napomenuti da su planina Hrgud i litice iznad sjeverozapadnog dijela Dabarskog polja bili značajno stanište orlova. U ranijim vremenskim presjecima, nizvodno od Ercegovog vrela bile su nastanjene i vidre. Posljednjih godina ova životinjska vrsta je nestala sa ovog područja. Pregled osnovnih karakteristika pejzaža Područje hidrenergetskog sistema Dabar, karakterišu jednistveni i veoma dinamični kraški pejzaži, sa veoma vrijednim obilježjima reljefa, flore, faune, kao i posebno jedinstvenim hidrološkim karakteristikama. Specifičnost ovog područja, predstavlja prirodni proces karstifikacije koji i dalje traje, dajući time reljefu ovog područja neprekidnu dinamičnost. U pogledu ekološko-klimatskih karakteristika, pejzaži ovog sistema se mogu podijeliti u dvije kategorije, i to: pejzaži visokih kraških polja istočne Hercegovine Nevesinjsko polje i pejzaži srednjih kraških polja istočne Hercegovine Dabarsko i Fatničko polje. U okviru ove podjele, mogu se izdvojiti i tri dominanatna podtipa pejzaža, i to pejzaži dna kraških polja, zatim pejzaži krečnjačkih masiva kao i jezerski pejzaži koji su aktivni u pojedinim dijelovima godine. Zajedničke osobine ovih pejzaža, su izdužena polja oivičena krečnjačkim masivima, koja su obrasla karakterističnim vegetacijskim pokrivačem termofilnih šuma i šikara ispresijecani manjim ili većim površinama golih krečnjačih stijena. Brežuljkasti tereni razmatrane oblasti pokriveni su kraškim rastinjem, šumom i šikarom, a između njih blage padine i ravni tereni pokriveni su pašnjačkom i livadskom vegetacijom. Čitavo područje karakterišu brojni izvori, vrela, ponori i estavele, suve doline i kraška polja, koja su duže ili kraće vreme plavljena. Dna polja karakteriše veoma plodno, obradivo poljoprivredno zemljište, sposobno da u pojedinim godinama donese i po nekoliko uroda jedne kulture. Upravo poljoprivredni ekosistemi ovih polja daju posebno pejzažno obilježje ovom prostoru. Na rubovima polja su smještena naselja, sa karakterističnom arhitekturom objekata u kojoj dominiraju fasade od bijelog kamena. Takođe, na rubovima ovih polja su smješteni brojni izvori, dok se u najnižim dijelovima nalaze ponori. Posebna obilježja ovih polja su i estavele koje predstavlju prirodne fenomene neopisive vrijednosti. Generalno, najdominantniji uticaj na cjelokupan pejzaž ovog područja svakako imaju hidrološki režimi, usljed kojih u pojedinim dijelovima godine dolazi do potapanja ovih polja i formiranja jezera. Sa druge strane, u ljetnim mjesecima nakon povlačenja voda, ova polja su pretežno suha, sa jakim kontrastom vegetacije i golih krečnjačkih cjelina na padinama oko polja. Uopšte, bogatstvo i dinamičnost pejzaža ovog područja, predstavljeno velikom heterogenošću orografije, hidrologije i ekosistema, svrstavaju ovo područje među endemne centre flore i faune Bosne i Hercegovine. Pejzaži Nevesinjskog polja, pripadaju kategoriji pejzaža visokih kraških polja istočne Hercegovine. Krečnjačke masive oko ovog polja karakterišu brdske šume bukve na hladnijim položajima kao i termofilne izdanačke šume hrasta medunca i crnog graba koje ponegdje imaju karakter visokih zajednica. Uz pomenute vegetacijske tipove, pejzažna obilježja masiva oko Nevesinjskog polja jesu i gole krečnjačke stijene sa sporadičnom zastupljenošću sipara. Prepoznatljivu dimenziju pejzaža ovo polja, svakako daju i ekosistemi obradivih poljoprivrednih kultura kao i ekosistemi livada. Pejzaži Dabarskog i Fatničkog polja pripadaju kategoriji pejzaža srednjih kraških polja istočne Hercegovine. Razlikuju se od predhodno opisanih pejzaža Nevesinjskog polja po odsustvu brdskih bukovih šuma, što je posljedica nižih nadmorskih visina i direktnih uticaja submediteranske i mediteransko-montane klime. Osnovno obilježje pejzaža krečnjačkih masiva koji okružuju ova polja jeste prisustvo termofilnih vegetacijskih tipova, i to izdanačkih šuma hrasta medunca i crnog graba kao i šuma hrasta medunca i bijelog graba, koja se javlja kao sekundarni stadij na regionu hrastovih šuma, kao rezultat jačih antropogenih uticaja. Za razliku od Nevesinjskog polja, Fatničko i Dabarsko polje nemaju stalne vodotoke, ali im je zajedničko prisustvo jedinstvenih ekosistema obradivih poljoprivrednih kultura i ekosistema livada. Kako je i ranije navedeno, usljed specifičnog hidrološkog režima, ova polja su hladnijim mjesecima poplavljena. Generalno se može zaključiti da razmatrano područje karakteriše veoma vrijedan pejzaž, koji je rezulatanta složenih sindinamskih prirodnih procesa, i kojeg je neohodno očuvati u maksimalno mogućoj mjeri. Pregled prirodnih dobara posebnih vrijednosti, nepokretnih kulturnih dobara u odnosu na objekte i aktivnosti Prirodna dobra. Na osnovu uvida u Prostorni plan Republike Srpske i mišljenja Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa od 24. Međutim, specifični ekološko-prirodni uslovi ovog područja, upotpunjeni velikim geološkim i hidrološkim diverzitetom, te velika visinska razlika i reljefna dinamičnost, uslovili su prisustvo velikog broja ekosistema sa specifičnim florističkim sastavima. Veliki broj ovih ekosistema je jedinstven po svom florističkom sastavu, sa velim brojem endemskih vrsta, i kao takvi su prepozanti kao ekosistemi od značaja za Bosnu i Hercegovinu, ali i Evropu. Zbog toga, a u skladu sa međunarodnim konvencijama Bernska konvencija , formirane su liste vrsta i staništa prirodnih dobara od posebnog značja za područje Bosne i Hercegovine. Pregled utvrđenih prirodnih dobara posebnih vrijednosti sa stanovišta flore, na užem području uticaja HE Dabar, je prikazano u sljedećem: 1. Prirodne cjeline - Nevesinjsko polje - Dabarsko polje - Fatničko polje 2. Iako na ovom području nisu uspostavljena zaštićena prirodna područja niti je važećim planskim dokumentima predviđeno formiranje istih, očuvanju ovih prirodnih vrijednosti je potrebno posveti maksimalnu pažnju. Posebnu prirodnu vrijednost ovog područja predstavlja prisustvo endemske vrste ribe Paraphoxinus sp. U kišnom periodu, kada ima vode u reci, ova riblja vrsta pokraj ponorskih kanala i hodnika, nastanjuje i površinski tok. Naime, zajedno sa nadolazećom vodom iz krečnjačkih stijena ova riba naseljava i poplavljene površine i vodotoke u kraškim poljima a nakon povlačenja vode u ponore, gaovica se takođe povlači u svoja podzemna staništa. Prisustvo Gatačke gaovice Paraphoxinus metohensis je utvrđeno u Gatačkom i Nevesinjskom polju. Gatačka gaovica naseljava vode Gračanice, Mušnice, Zalomke u vrelima oko Fojnice i poplavne vode Liukovačkog i Cerničkog polja. Prisustvo gaovice je registrovano u vodi toka Vrijeke i ponora Ponikve u Dabarskom polju i u ponoru Pasmice u Fatničkom polju. Za razliku od popovske gaovice Paraphoxinus ghetaldi i trebinjske gaovice Paraphoxinus pstrossi , koje su imale značjnog udjela u ishrani lokalnog stanovništva, gatačka gaovica je malobrojna i pretežno služi u lancu ishrane salmonidnih vrsta. Sušni period gaovica provodi u podzemlju, u brojnim sifonskim djelovima karstnih kanala. Gaovica najčešće koristi estavele za komunikaciju podzemlje - povremeno jezero. Zbog toga su veoma značajne estavele u Dabarskom polju Ljelješnica i Fatničkom polju Lepirnica i brojne estavele duž južnog oboda Fatničkog polja. Ponori i povremena vrela, u periodu kad su pod usporom, takođe omogućavaju izlazak gaovice iz podzemlja. Povremena vrela Obod i Baba povremeno imaju funkciju ponora mogu se smatrati i estavelama , a kroz Pasmicu u Fatničkom polju i Ponikve u Dabarskom polju, voda povremeno i kratkotrajno ističe pa je i kroz njih omogućena komunikacija podzemlje - povremeno jezero. Pored gaovice, tok Vrijeke je stanište i tritona vodozemaca sa krljuštima , vidre i potočne pastrmke. Prirodni režim ovog toka, od izvora do ponora Ponikve, treba zaštiti od promena koje mogu da ugroze njegovu faunu. Ovde treba napomenuti da su planina Hrgud i litice iznad sjeverozapadnog dijela Dabarskog polja bili značajno stanište orlova. Po svemu sudeći broj orlova je znatno smanjen, i pitanje je da li ih još uvjek ima. S obzirom da u širem prostornom obuhvatu nisu vršena istraživanja navedeno kulturno nasljeđe nije registrovano i adekvatno dokumentovano. Postoji predanje da je riječ o najstarijem nevesinjskom manastiru ili crkvi koju su gradili Nemanjići. Ostacima kamena od manastira crkve zidane su i susjedne kuće. I ovaj lokalitet je neistražen. Na lokalitetu pored naselja Podkula postoji stećak na uzvišenju južno od postojećeg puta. Grupacija stećaka nalazi se i na zaravnjenom lokalitetu na rubu Fatničkog polja, neposredno uz saobraćajnicu Berkovići — Bileća. Most je služio i svakodnevnom prelasku u vrijeme kada se rijeka Zalomka pojavljuje kao površinski vodotok. Pretpostavlja se da potiče iz turskog perioda. Područje opštine Nevesinje ima 117 nekropola sa ukupno 4109 stećaka. Oblici stećaka u nevesinjskim nekropolama su ploče 39% , oblici sanduka 56% , sljemenici 4% i krstače 0. Pravljeni su od kamena krečnjaka boljeg kvaliteta, koga je bilo u neposrednoj blizini. Prema očuvanim natpisima i karakteristikama, Nevesinjski stećci potiču iz perioda s kraja XIII do početka XVI vijeka. Mnogi se nalaze izmješani sa sadašnjim grobovima i spomenicima u njima. U sastavu tih ostataka nalaze se 3 kamene stolice dobro očuvane. U blizini toga lokaliteta nalazi se ploča na kojoj je u 9 redova urezan jedan natpis koji govori o pogibiji i osveti sahranjenog pod pločom. Pod zaštitom je države i u dosta je dobrom stanju. Uređenje česme je urađeno od kružnog klesanog kamena, koji potiče najvjerovatnije od srušenog manastira Gomionica ispod Zaloma-lokalitet Stupima. Podaci o naseljenosti, koncentraciji stanovništva i demografske karakteristike Demografska kretanja stanovništva na teritoriji opština Nevesinje, Bileća i Berkovići posmatrana su u dva perioda, prvi 1971 - 1991. U prvom periodu broj stanovnika se smanjio za 1 196 stanovnika. U tom periodu ukupno stanovništvo na području Gornjih Horizonata bilježi tendenciju slabog pada i zaostajanja u kretanju broja stanovnika. Smanjenje broja stanovnika ukazuje na nerazvijenost područja i napuštanje tih prostora. Početak 90-ih godina 20. Rat je dionio velika razaranja i promjene stanovništva, tako da bi samo popis stanovništva dao realnu sliku. Poslednji popis stanovništva za cijeli entitet Republike Srpske rađen je 1991. Na osnovu procjene broja stanovnika za period 2001 — 2004. Na to je uglavnom uticalo doseljavanje izbjeglog stanovništva iz drugih krajeva BiH zbog ratnih događaja od 1992. Procjena broja stanovnika za period 2001 - 2004. Na osnovu procjene broja stanovnika za 2011. Na promjene u broju i strukturi stanovništva uticali su brojni faktori: privredni i urbani razvoj, uslovi života i rada ljudi na podričju i njegovom okruženju, promjene u obrazovanju i zanimanjima ljudi, migracije, ratni događaji i drugi faktori. Procjena broja stanovnika za 2011. Na jednom km2 tokom 2004. Podaci o postojećim poslovnim, stambenim i objektima infrastrukture, uključujući i saobraćajnice Podaci o postojećim objektima Pojasom eksproprijacije za potrebe izgradnje hidrotehničkih objekata HE Dabar obuhvaćeno je ukupno 41 domaćinstvo sa 50 stambenih i 155 pomoćnih objekata. Ovi objekti su u grupacijama kuća Budisavlje, Boljak, Solakovići i Kosovača u Nevesinjskom polju a zastupljeno je i nekoliko izdvojenih stambenih i pomoćnih objekata u Nevesinjskom i Dabarskom polju. Pored stambenih i pomoćnih objekata na zemljištu označenom kao k. O Budisavlje izgrađene su i dvije mlinice vodenice , prizemni objekti od lokalnog kamena, bez posebnih arhitektonskih obilježja. Stambeni objekti su uglavnom starije gradnje, lošijeg boniteta i niskog standarda stanovanja. Stariji objekti su građeni u kamenu, spratnosti P prizemlje i P+1 prizemlje i sprat. Krovni pokrivač je crijep ili kamen, a tavanice su često i drvene. Pojedini objekti su manje ili više rekonstruisani i dograđeni, pa se prema tome odlikuju i nešto boljim bonitetom i uslovima stanovanja. Manji broj objekata je novije gradnje i odlikuje se dobrim bonitetom i standardom stanovanja. Pregled bruto građevinskih površina objekata na zemljištu na kojem se planira izgraditi sistem hidrotehničkih objekata He Dabar Opština KO Vrsta objekta stambeni privredni vodenica čatrnja Nevesinje Biograd1 128 8 Biograd2 1464 1525 Budisavlje 695 609 49 Bileća Bijeljani 20 25 Ukupna površina objekata m2 2287 2162 49 25 Izvor: Eksproprijacioni elaborat U zoni uticaja teritorije na kojoj se planira izgradnja objekata sistema HE Dabar od objekata saobraćajne infrastrukture prisutni su regionalni put R 435 Nevesinje — Berkovići, regionalni put R 427 Berkovići — Plana, kao i brojni lokalni i pristupni putevi. Regionalni put R 435 Nevesinje - Berkovići najvećim dijelom ima asvaltni kolovoz promjenljive širine 5-5,5 m sa dvije saobraćajne trake i zemljanim bankinama, a mjestimično nije asvaltiran i ima tucanički kolovoz širine do 4,5 m. Stanje asvaltnog kolovoznog zastora je nezadovoljavajuće, dosta je mrežastih pukotina i oštećenja, a također i neasvaltirana dionica je neuslovna pogotovo sa stanovišta širine kolovoza. Jedan od izuzetaka je put ka Budisavlju i Žunovini , koji se u mjestu Odžak odvaja sa regionalnog puta R 453 i djelimično je asvaltiran. Put od Odžaka ka Budisavlju i Žunovini Brojni pristupni putevi imaju tucaničke kolovoze, a neki su čak samo u vidu kolotraga. Regionalni put R 453 Nevesinje-Berkovići , dionica Ljeskovik - Zovi Do dužine oko 6,5 km je pod direktnim uticajem planirane akumulacije Nevesinje. Naime, od Ljeskovika pa do gvozdenog mosta preko rijeke Zalomke , akumulacija se nalazi istočno od regionalnog puta, a od gvozdenog mosta do Zovi Do akumulacija se nalazi zapadno od regionalnog puta i to neposredno uz put ili prateći ga na malom odstojanju. «Gvozdeni most» je armirano betonski most sa dvije saobraćajne trake, sa obostranim pješačkim trakama i ogradom, a interesantno je da u vrijeme topljenja snijega nivo vode Zalomke bude skoro do donje ivice konstrukcije mosta. Snimak Gvozdenog mosta u vrijeme visokog vodostaja Od postojeće bitne elektroenergetske infrastrukture u zoni Gornjih Horizonata nalazi se 400kV dalekovod Mostar-Gacko, 220kV dalekovod Mostar-Trebinje dvije trase dalekovoda i 110kV dalekovod Mostar-Nevesinje. Nevesinjsko polje je od praistorije, preko antike i srednjeg vijeka, zbog nemogućnosti prolaza kanjonom Neretve od Konjica do Salakovca sjeverno od Mostara , bilo vrlo važno saobraćajno područje, jer se preko njega odvijao saobraćaj s jadranske obale u unutrašnjost. Veći broj praistorijskih naselja gradinskog tipa sa žsuhozidnim utvrdama nalazi se uz praistorijsku komunikaciju u Biogradu, Bojištima, Nevesinju, Presjeci, Luci, Slatu, Podgrađu i dr. U mnogima od njih kasnije su nastala i antička naselja, čiji su ostaci konstatovani u Udrežnju, Biogradu, Zovom Dolu, Lukavcu, Kifinu Selu Drenovik , Postoljanima, Presjeci, Luci i Zaboranima. Svi putevi iz Gatačkog polja preko Zaloma , Uloga i Kalinovika preko planine Morine , te Blagaja i Stoca preko Trusine sticali su se kod vrela Drenovik u Kifinu Selu. U Drenoviku, s obje strane Zalomke, razvilo se najveće rimskodobno naselje na Nevesinjskom polju. Iz srednjeg vijeka u Drenoviku se nalazi nekropola 124 izbrojana stećka. Pretpostavlja se da je ovaj put prolazio kroz Biograd koji je bio poznat kao naselje i u srednjem vijeku. Naselje Grabovica takođe se spominje u istorijskim izvorima iz perioda srednjeg vijeka. Prema usmenim predanjima iz okolnih sela, u zemljanom brijegu nalazi se zatrpana crkva te su nalaženi ostaci krstionice i slomljeni kamen u obliku kade. Prema usmenim predanjima za vrijeme II svjetskog rata Nijemci su pokušali da istraže ovaj lokaliteta li ih je u tome spriječilo iznenadno snažno nevrijeme 3 Obrazloženje uz odluku Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH br. Izvor: Državni arhiv u Dubrovniku, serija Lamenta de foris, svezak I, folija 89 verso datum: 10. Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine, koja bi mogla biti izlože značajnim uticajima projekta, uključujući podatke o njenom postojećem opterećivanju Prikaz i ocjena stanja životne sredine, prikazani su u prethodnom poglavlju, a u ovom dijelu Studije navedene su moguće promjene, koje će biti posljedica rada hidroelektrane Dabar. Na osnovu rezultata mjerenja može se konstatovati da kvalitet vazduha predmetnog, a i šireg prostora pripada prvoj kategoriji vazduha. Samoprečišćavanje vazduha ovog područja kao i šireg je prilično veliko, s obzirom da se u velikom dijelu nalazi visoki sloj fito prekrivača. Na predmetnoj lokaciji se, takođe, ne uočava degradacija bukom, vibracijama, radijacijom, otpadnim vodama, kao ni komunalnim otpadom. Identifikovani izvori emisija U dosadašnjem periodu nisu vršena kontinuirana godišnja ili dugogodišnja mjerenja u pogledu utvrđivanja stanja kvaliteta vazduha i buke. Predmetno područje s ekološkog aspekta predstavlja neopterećeno područje velikog ekološkog kapaciteta. Na predmetnom području ne postoje izgrađeni industrijski, poslovni kao ni stambeni objekti koji bi eventualno predstavljali moguće ekološko opterećenje predmetnog prostora. Na gotovo cijeloj analiziranoj površini zastupljene su postojeće šume. Za potrebe utvrđivanja postojećeg stanja životne sredine kao i stepena zagađenja izvršena je valorizacija terena u smislu kvantitativnih i kvalitativnih mjerenja kvaliteta vazduha, ispitivanja fizičko-hemijskih i mikrobioloških parametara vode, mjerenje buke, valorizacija stanja flore i faune, indentifikacija mogućih prirodnih i kulturno istorijskih vrijednosti prostora, analiza klimatskih karakteristika, kao i drugih značajnih pokazatelja stanja životne sredine. Stepen zagađenosti vazduha osnovnim i specifičnim zagađujućim materijama S obzirom da je za izradu Studije uticaja na životnu sredinu potrebno izvršiti valorizaciju postojećeg stanja životne sredine firma Projekt a. Banja Luka je izvršila mjerenja imisijskih koncentracija svih polutanata u vazduhu na predmetnim lokacijama, kao i nivo buke. Stanje životne sredine u smislu dominantnih postojećih uticaja na analiziranom prostoru, je dobro, jer u bližoj okolini predmetnih lokacija ne postoje značajni antropogeni faktori koji bi imali uticaj na kvalitet vazduha. Za ocjenu stanja kvaliteta vazduha predmetnog prostora potrebno je pratiti kvalitet vazduha najmanje pet godina. Na osnovu petogodišnjeg monitoringa u kontinuitetu mogla bi se dati adekvatna ocjena postojećeg stanja kvaliteta vazduha. Lokacije za monitoring kvaliteta vazduha odabrane su na osnovu valorizacije postojećeg stanja, postojeće namjene površina, i meteoroloških uslova predmetnog područja. Mjerna stanica na terenu Slika 13. Lokacija MM2 Sušica na granici opština Berkovići i Bileća Slika 15. Lokacija MM3 Pađeni opština Bileća Analizom izmjerenih vrijednosti, odnosno pregledom statističkih pokazatelja kvaliteta vazduha na tri lokacije MM1, MM2 i MM3 od 09. Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM1 Tabela 18. Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha na MM2 Tabela 19. Rezultati mjerenja mikrometeoroloških parametara Za vrijeme mjerenja kvaliteta vazduha i drugih navedenih mikrometeoroloških parametara vrijeme je bilo stabilno i uglavnom sunčano. Prosječna vlažnost vazduha za četiri 4 dana mjerenja iznosila je 61,77 %. Srednje vrijednosti vlažnosti vazduha za svaki dan mjerenja prikazane su u tabeli 7. Temperatura vazduha od 09. Srednja vrijednost pritiska iznosila je 1021,7 mbar. Na mjerenim lokacijama izmjereni su sjeveroistočni, jugoistočni i istočni vjetrovi slika 8. Srednje vrijednosti brzine vjetra, vlažnosti vazduha, pritiska i temperature za period mjerenja od 09. Jačina vjetra se mjeri u Boforima Beaufort. Učešće pojedinih smjerova i prosječnih ili maksimalnih brzina vjetra prikazuje tzv. Izmjerene vrijednosti zagađujućih materija, ukazuju na zadovoljavajuće nulto stanje kvaliteta vazduha na lokacijama planiranog rješenja višenamjenskog korišćenja voda Gornjih horizonata. Za ocjenu vrijednosti kvaliteta vazduha područja koja se upoređuje sa graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha GVV , odnosno sa ciljnim vrijednostima vazduha CVV , potrebno je posmatrati period od 1. Za ocjenu kvaliteta vazduha minimalni period praćenja je pet godina. Nivo saobraćajne i industrijske buke Prostiranje buke na otvorenom prostoru podrazumijeva širenje zvučnih talasa od mjesta izvora buke ka prijemniku kroz atmosferu. Pri tome dolazi do slabljenja usled divergencije rasipanja zvučnih talasa, odnosno povećanja površine talasnog fronta na kome se raspodjeljuje ista količina zvučne energije. Nastajanje i rasprostiranje zvučnih talasa na otvorenom prostoru kao i slabljenje nivoa buke na mjestu prijema, usled divergencije zvučnih talasa, zavisi od zvučnog izvora nivo emitovane buke i njena frekvencija. Izvori buke koji se mogu sresti u životnoj sredini, mogu se modelirati korišćenjem dva osnovna tipa izvora buke: tačkastog izvora buke nepokretni izvor i linijskog izvora buke pokretni izvor- npr. Mjerenje nivoa buke je obavljeno prema Pravilniku o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma Sl. Mjerenje nivoa buke saobraćaja izvršeno je postavljanjem mikrofona na visinu 1. Pri određivanju lokacija za mjerenje postojećeg intenziteta buke, one su odabrane na način da daju reprezentativan uzorak na mjestima koja će i nakon formiranja akumulacije zadržati svoju prvobitnu namjenu i poziciju. LOKACIJE MJERNIH MJESTA Mjerenje je obavljeno na tri odabrane lokacije. Prilikom odabira mjernih mjesta težilo se pozicijama postojećih stambenih ili poslovnih objekata koji se zadržavaju i nakon formiranja akumulacije i objekata HE Dabar. Mjerenja na ovom nivou dokumentacije imaju za cilj da pokažu postoji li prekoračenje dozvoljenog nivoa buke na lokaciji prijemnika stambenih i poslovnih objektata i sl. Mjerenje je vršeno na tri lokacije: Mjerno mjesto MM1, Nevesinjsko polje, naselje Vojine, opština Nevesinje. Mjerenje i analiza uticaja buke u životnoj sredini je obavljeno i u skladu sa domaćima propisima,a na osnovu člana 20 Zakona o zaštiti životne sredine Sl. REZULTATI MJERENJA INTENZITETA BUKE Buka se izražava ekvivalentnim 15 minutnim nivoom Leq i vršnim vrijednostima L10 i L1 u dB A. L10 i L1 su nivoi buke koji detektuju prisustvo viših nivoa buke u trajanju od 10%, odnosno 1% vremena mjerenja, odnosno perioda dan ili noć. Izmjerene vrijednosti nivoa buke LOKACIJA BR. PARAMETRI DATUM MJERENJA 09-10. Leq dB A 41. Leq dB A 53. Pravilnika o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma Sl. Navedena tabela data je u nastavku. Normativno propisane vrijednosti nivoa buke PODRUČJE ZONA NAMJENA PODRUČJA NAJVIŠI DOZVOLJENI NIVO VANJSKE BUKE DBA Ekvivalentni nivoi Vršni nivoi dan noć L10 L1 I Bolničko, lječilišno 45 40 55 60 II Turističko, rekreacijska, oporavilišno 50 40 60 65 III Čisto stambeno, vaspitno-obrazovne i zdravstvene institucije, javne zelene i rekreacijske površine 55 45 65 70 IV Trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno uz saobraćajne koridore, skladišta bez teškog transporta 60 50 70 75 V Poslovno, upravno, trgovačko, zanatsko, servisno komunalni servis 65 60 75 80 VI Industrijsko, skladišno, servisno i saobraćajno bez stanova 70 70 80 85 NAPOMENA 1 u smislu ovog pravilnika dan je od 06. ZAKLJUČAK Još jednom treba napomenuti da su izmjerene vrijednosti dobijene na mjestu prijema zvuka, što znači da nije analiziran nivo buke na mjestu izvora već samo njegov intenzitet pored postojećih poslovnih objekata u okruženju. MM1 je svrstano u kategoriju IV Trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno uz saobraćajne koridore, skladišta bez teškog transporta. Izmjerene vrijednosti nivoa buke ne prelaze nivoe propisane odgovarajućim važećim normativom. Izmjerene vrijednosti buke Izmjerene vrijednosti Normativne vrijednosti LeqdB A 41. MM2 je svrstano u kategoriju IV Trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno uz saobraćajne koridore, skladišta bez teškog transporta. Izmjerene vrijednosti nivoa buke ne prelaze nivoe propisane odgovarajućim važećim normativom. Izmjerene vrijednosti nivoa buke Izmjerene vrijednosti Normativne vrijednosti Leq dB A 53. MM3 je svrstano u kategoriju IV Trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno uz saobraćajne koridore, skladišta bez teškog transporta. Izmjerene vrijednosti nivoa buke ne prelaze nivoe propisane odgovarajućim važećim normativom. Izmjerene vrijednosti nivoa buke Izmjerene vrijednosti Normativne vrijednosti Leq dB A 51. Takođe treba uzeti u obzir i dinamiku i pravce širenja naselja, jer se ne smije zadržati samo na zaštiti postojećih stambenih i poslovnih objekata od komunalne buke i ostati na tome. Pravce i dinamiku širenja naselja utvrditi sa planovima lokalne samouprave jer ona putem odgovarajuće planske dokumentacije Urbanistički i Regulacioni planovi usmjerava razvoj prostora i njegovu namjenu. Nivo jonizirajućih i nejonizirajućih zračenja Nivo nejonizirajućih zračenja U postojećem stanju u obuhvatu Gornjih Horizonata zastupljeni su 400kV, 220kV i 110kV naponski nivoi dalekovoda. Dalekovodi 400kV i 220kV su na udaljenosti cca. S obzirom na udaljenost 400 i 220kV dalekovoda od mjesta gradnje, nejonizujuća zračenja koja potiču od električnih i magnetnih polja ovih dalekovoda nemaju nikakav uticaj. S obzirom na visinu vješanja faznih provodnika dalekovada uključujući i najbliži 110kV dalekovod, u zoni zaštitnih pojaseva koridora ovih dalekovoda jačine električnog i magnetnog polja su ispod referentnih vrijednosti. Nivo jonizirajućih zračenja Jonizirajuća zračenja su prisutna samo na naponskim nivoima postojećih 400 i 220kV dalekovoda. U tankom sloju vazduha oko njihovih provodnika dešava se jonizacija vazduha, a kao posljedicu imamo odvođenje struje kroz vazduh kao izolator i dolazi do određenih gubitaka u prenosu električne energije. Na ostalim naponskim nivoima i većim udaljenostima od provodnika nema jonizujućih zračenja. Laboratorija uzrokuje 4 puta godišnje vode sa 29 lokaliteta i vrši ispitivanja: fizičko-hemijskih i mikrobioloških parametara. Iz laboratorije HET za potrebe ovog projekta dobijene su analize kvaliteta vode na sljedećim lokacijama: Gacko rijeka Vrba, jezero Vrba i jezero Klinje, rijeka Mušnica na lokaciji Avtovac i Srđevići i rijeka Gračanica , Nevesinje Alagovac, Jedreš i rijeka Zalomka , rijeka Trebišnjica ispod brane Gorica, ispod industrije alata Trebinje, Begov jaz, ispod kolektora otpadnih voda, Staro slano i Popovo polje , Bilećko jezero Izvor i Orah na dubinama 0, 10 i 20 m , Goričko jezero iznad brane Gorica na dubinama 0 i 10 m za 2002. Lokaliteti i broj raspoloživih mjerenja date su u tabeli 25. Lokacija na kojima su prikazane mjerne stanice i broj mjerenja kvaliteta površinskih voda za period 2002. Bune Blagaj 0 2 mjerenja 2011. Bunica Malo Polje 0 2 mjerenja 2011. Bregava Do 0 2 mjerenja 2011. Ocjena kvaliteta površinskih voda na nabrojanim lokacijama je obavljena u skladu sa Uredbom o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka Sl. Kvalitet vode Bilećkog jezera u periodu 1974-2004. Kvalitet vode rijeke Mušnice u periodu 1996-2004. Kvalite voda na lokalitetima Ponor Udbine, rijeka Bune, Bunice, Bregave i Vrijeke, ispitivanje obavljeno: 30. Parametri Jedinica Ponor Udbina Buna Bunica Bregava Vrijeka 1. Temperatura vazduha 0C 6,8 15,0 15,0 14,6 15,3 3. Temperatura vode 0C 7,8 10,8 10,1 9,3 10,8 4. Boja CoPt skala 4 8 12 12 2 7. Mutnoća oNTU jedinica 0,90 0,95 1,51 0,59 0,94 11. Prozirnost m - - - - - 12. Alkalitet odH 10,92 9,46 11,42 10,02 10,92 13. Ukupna tvrdoća odH 14,10 12,42 13,99 12,64 14,32 14. Kvalitet voda na lokalitetima rijeka Vrijeke Bune, Bunice, Bregave i Zalomke, ispitivanje obavljeno: 26. U narednoj tabeli 33. Parametri Jedinica Vrijeka Bregava Bunica Buna Zalomka 1. Temperatura vazduha 0C 7,6 8,5 11,4 12,0 0,5 3. Temperatura vode 0C 10,7 11,0 10,8 11,0 8,3 4. Boja CoPt skala 13 7 18 20 7 7. Mutnoća oNTU jedinica 1,70 1,44 3,39 3,18 2,22 11. Prozirnost m - - - - - 12. Alkalitet odH 11,76 10,75 11,81 9,91 9,35 13. Ukupna tvrdoća odH 14,32 13,53 15,44 12,30 12,41 14. Ekstremne vrijednosti parametara BPK5 i rastvorenog kiseonika u periodu 2002-2004. Godine Lokalitet BPK5 Rastvoreni kiseonik Gacko Mušnica-Avtovac 3,88 03. Jezero Klinje 2,89 06. Jezero Vrba 2,34 03. Nevesinje Zalomka 2,32 03. Bilećko jezero Izvor 3,06 06. Goričko jezero Ispod brane Gorica 2,04 08. Rijeka Trebišnjica Ispod IAT 2,54 08. Ispod kolektora 2,39 05. Begov jaz 3,95 08. Staro slano 4,53 07. Popovo polje 5,59 07. Povećanje sadržaja cinka u pijezometrima potiče od ugrađenih pocinkovanih cijevi. Nivo podzemnih voda, pravac njihovog kretanja i njihov kvalitet Nivoi podzemnih voda i pravaci kretanja podzemnih voda dati su u tački 2. Bonitet i namjena korišćenja zemljišta i sadržaj štetnih i otpadnih materija u zemljištu Bonitet Za predmetno područje, koje predstavlja jednu kompleksnu prirodnu cjelinu, kao osnovu za bonitetno prikazivanje korišteni su podaci iz katastra, podaci iz PP Republike Srpske kao i pedološka karta razmjere 1:200000. Zemljišta koja na ovom prostoru zauzimaju značajno mjesto sa aspekta boniteta, odnosno proizvodnih mogućnosti su poljoprivredne površine koje po svojoj veličini i potencijalu imaju veliki značaj za razvoj poljoprivredne proizvodnje. Najznačajnije poljoprivredne površine se nalaze u kraškim poljima koja su karakteristična za ovo područje. Najveća i najznačajnija kraška polja na području Gornjih Horizonata su Nevesinjsko, Dabarsko i Fatničko polje. Ova polja karakterišu brojni ponori, izvori, estavele, vrtače putem kojih se polja dreniraju vertikalno u podzemlje, odnosno putem kojih se polja plave u kišnim periodima. Klimatske prilike u ovom području karakteriše neravnomjeran režim oticanja tokom godine tako da u toplijem, sušnom dijelu godine korita vodotoka potpuno presušuju dok u hladnijem, kišnom dijelu godine dolazi do nakupljanja suvišnih, poplavnih voda i plavljenje polja i površinskim i podzemnim vodama. Nevesinjsko polje predstavlja blagu brežuljkastu depresiju okruženu sa planinama različitih nadmorskih visina. Kroz Nevesinjsko polje protiče rijeka Zalomka, karstni vodotok koji drenira u sliv Neretve preko vrela Buna i Bunica. Glavne karakteristike ovog vodotoka su dugi bezvodni periodi, velike poplavne vode, brojni ponori i vrela na putu do ponora Biograd gdje završava površinski tok. Sjeverozapadno Nevesinjsko polje blago se pruža od istočnih ka zapadnim padinama koje okružuju polje. Dabarsko polje je tipično kraško polje okruženo krečnjačkim masivima, površine od 3. Pruža se pravcem sjeverozapad-jugoistok, dužine od oko 20km dok širina varira do 3. Nadmorska visina polja je 470-560 m. Rijeka Vrijeka je najznačajniji tok u polju koja nikad ne presušuje. Teče od vrela Vrijeka na istočnom rubu polja do ponora Ponikve na zapadnom rubu polja. Jugoistočni dio polja je svake godine u kišnom periodu povremeno pod vodom. Sve vode Dabarskog polja poniru na više ponora u jugozapadnom obodu polja. U polju preovladavaju pašnjaci i prirodne livade sa barama i trsticima dok su oranice, voćnjaci i vinogradi manje zastupljeni. Fatničko polje je takođe tipično kraško polje i nalazi se u nastavku Dabarskog polja. Takođe, okruženo je krečnjačkim masivima čije strme strane dosežu do samog polja. Nadmorska visina polja je 460-470m. Poljoprivredna zemljišta na ovom prostoru se nalaze u kraškim poljima i predstavljaju najkvalitetnija zemljišta sa aspekta boniteta, odnosno proizvodnih mogućnosti zemljišta za biljnu proizvodnju. To su i jedina zemljišta koja su dobrih bonitetnih kategorija dok je okolni prostor predmetne studije nižih bonitetnih kategorija uslovljen reljefom, odnosno nagibom terena i stjenovitošću. Ove poljoprivredne površine predstavljaju visoko vrijedni prostor na kojima se može obavljati intenzivna poljoprivredna proizvodnja i jedinstvene su u kraškom području. Na osnovu podataka o bonitetu poljoprivrednog zemljišta iz PP RS bonitet zemljišta kraških polja koja se nalaze u užem obuhvatu spadaju u prvu grupu zemljišta u koju spadaju zemljišta od prve do četvrte bonitetne kategorije. To su obradiva zemljišta koja su osnova za obavljanje poljoprivredne proizvodnje a posebno u ovom kraškom području gdje su obradive površine deficitarne i nalaze se jedino u poljima. U drugoj bonitetnoj grupi se nalaze zemljišta na manjim lokalitetima koja se ne obrađuju duže vrijeme i za koja su potrebna velika ulaganja da bi se privela određenoj kulturi. Na području Nevesinjskog polja planirana je akumulacija Nevesinje kojom će biti potopljeno poljoprivredno zemljište. Strukturu poljoprivrednog zemljišta koje se potapa uglavnom čine njive oranice i livade a manje pašnjaci i voćnjaci. Prema podacima iz katastra najviše se potapaju zemljišta treće, četvrte, pete i šeste bonitetne kategorije. To su obradive kategorije zemljišta koje su interesantne za poljoprivrednu proizvodnju i koja se uglavnom koriste kao oranice ili pašnjaci. Nalaze se u najnižim dijelovima polja i uglavnom su potopljena za vrijeme dugotrajnih, velikih padavina. Dabarsko polje je sa aspekta upotrebne vrijednosti značajna poljoprivredna površina za poljoprivrednu proizvodnju. Zemljišta koja preovladavaju u polju pripadaju prvoj i drugoj grupi zemljišta. U sjeverozapadnom dijelu polja preovladavaju zemljišta prve grupe koja su po proizvodnim osobinama dobra i kvalitetna zemljišta i bez ograničenja se mogu koristiti za poljoprivrednu proizvodnju. To su zemljišta iz klase fluvijalnih zemljišta fluvisoli. Na ovim zemljištima viših bonitetnih kategorija moguće je navodnjavanjem u sušnom vegetacionom period postići značajne efekte u proizvodnji hrane. Postojeće bašte, oranice u polju kao i na rubovima polja su ugrožene od poplava u kišnim periodima godine, dijelom od erozije što dovodi do dalje degradacije ovih površina. U jugoistočnom dijelu polja preovladavaju zemljišta druge grupe a posebno kategorija IVb, podkategorija IV kategorije boniteta koju čine zamljišta glinovito-pjeskovitog do glinovitog mehaničkog sastava, slabo drenirana i u ravnici plavljena. Ova zemljišta zbog prevlažavanja nisu pogodna za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju međutim, hidrotehničkim melioracijama mogu se jednostavno privesti intenzivnoj kulturi i doprinijeti poljoprivrednoj proizvodnji. To su zemljišta iz klase hipoglejnih zemljišta euglej. Zemljišta druge grupe po upotrebnoj vrijednosti su lošijih proizvodnih mogućnosti i nalaze se na površinama sa određenim nagibima, na višim terasama koje su uglavnom obradive i na manjim lokalitetima smještene između kraškog okolnog prostora. Ove površine su najčešće uslovno obradiva sa ograničavajućim faktorima, najčešće nagibom terena. Zastupljene su na većim nadmorskim visinama u području obuhvata. Zemljišta treće grupe boniteta odnosno sedme i osme bonitetne kategorije se nalaze u okruženju kraških polja i to su uglavnom površine pod pašnjacima, šumama i šikarama koje su zastupljene u najvišim predjelima, planinskim i šumskim područjima. Ove površine imaju ozbiljna, kritična ograničenja koja ih čine nepogodnim za obradu kao što su reljef, veliki nagibi, skeletnost terena, klima kao i erozija. O kakvom se sistemu biotopa radi dovoljno govori struktura šumskog vegetacijskog pokrivača u koji su uključene i šikare i šibljaci i koje zauzimaju značajan dio ovog prostora. Naime, u sjevernom dijelu ovog područja, na višim nadmorskim visinama egzistiraju šume bukve Fagetum montanum i šume bukve i jele Abieti fagetum , a zatim u nižim dijelovim različite varijane hrastovih šuma kitnjaka, lužnjaka, i medunca , i na kraju na južnim dijelovima se završava sa izrazitim kserotermnim hrastovim šumama i različitim stadijima kseroterminih šikara i šibljaka. Oko 14 % ovog prostora prirpada kategoriji pašnjaka u koje su uključene i livade. Ove površine predstavljaju staništa velikom broju livadskih ekosistema, i to: ekosistema higrofilnih, mezofilnih i termofilnih livada sa velikim brojem varijeteta. Veoma mali dio ovog prostora zauzimaju izgradjene površine, što je i razumljivo obzirom da se radi o području sa slabom neseljenošću. Ovakva domaćinstva karakteristično su pozicionirana na rubovima kraških polja u više izdvojenih grupacija objekata, odnosno u razbijenom tipu seoskih naselja. Sastoje se od jednog stambenog i više pomoćnih objekata štala i ostava. U nekim domaćinstvima je zastupljeno i više manjih stambenih objekata. Planiranom akumulacijom najviše izgrađenog zemljišta obuhvaćeno je u naseljenim mjestima Budisavlje i Biograd. Aktuelne poljoprivredne površine, su smještene u okviru Nevesinjskog, Dabarskog i Fatničkog polja, koja karakteriše kvalitetan pedološki pokrivač. Intenzivni hidrološki režimi smanjuju mogućnost maksimalnog iskorišćenja ovih poljoprivrednih potencijala. Namjena korišćenja zemljišta Corine Land Cover 2006 Namjena površina ha % Izgradjeno zemljište 147. Uopšte, Zakonom o šumama na području hercegovine je ustanovljeno područje krša i kao takvo je dodijeljeno na gazdovanje pomenutom Centru. Na slici 21 je predstavljen prikaz rasprostranjenosti aktuelnog korišćenja prostora užeg područja uticaja. Pomenute ravne kategorije terena pripadaju kraškim poljima, u kojima se nalazi zemljište boljih bonitetnih kategorija, ali isto tako i na zaravnima i platoima ovih uzvišenja koja karakterišu plitka, skletna zemljišta lošijih bonitetnih kategorija. Sve navedeno ukazuje na nemogućnost tipičnog definisanja bonitetnih kategorija ovog terena na osnovu iskazanih nagiba terena, što je praksa za pojedina područja koja imaju ujednačen ekološki režim Tabela 35. Nagibi terena Nagibi terena u stepenima ha % 0 - 2 ravan teren 31959. Uzorkovanje zemljišta je obavljeno na tri lokacije u tri kraška polja na poljoprivrednom zemljištu: u Nevesinjskom polju, Dabarskom i Fatničkom polju. Analize zemljišta su urađene od strane Poljoprivrednog instituta RS. Analizirani su pH vrijednost zemljišta, sadržaj humusa, fosfora P i kalijuma K. Utvrđivanje kvaliteta zemljišta je rađeno novembra, 2011. Mjesta uzorkovanja zemljišta Prva lokacija uzorkovanja zemljišta se nalazi u Nevesinjskom polju. Parcela sa koje je uzet uzorak zemljišta koristi se u poljoprivredne svrhe. Struktura korišćenja zemljišta je oranica. Druga lokacija uzorkovanja zemljišta se nalazi u Dabarskom polju u neposrednoj blizini ulaza u tunel Dabar-Fatnica. Parcela sa koje je uzet uzorak zemljišta je poljoprivredno zemljište. Struktura korišćenja zemljišta je livada. Treća lokacija uzorkovanja zemljišta se nalazi u Fatničkom polju u neposrednoj blizini izlaza iz tunela Dabar-Fatnica. Parcela sa koje je uzet uzorak zemljišta je poljoprivredno zemljište. Struktura korišćenja zemljišta je livada. Rezultati analize zemljišta Za potrebe izrade Studije uticaja izgradnje sistema HE Dabar obavljeno je uzorkovanje i analize zemljišta na tri lokacije na parcelama koje se nalaze u tri kraška polja i koje se koriste u poljoprivredne svrhe. Rezultati koji su dobijeni analizom uzoraka zemljišta su prikazani u tabeli br. Sadržaj humusa je nizak i iznosi 1,8% što ukazuje na to da je plodnost zemljišta mala, odnosno sadržaj biogenih elemenata je nizak koji humus čuvaju od ispiranja a po mineralizaciji stavlja biljkama na raspolaganje. Uzorak 2 — Dabarsko polje Na osnovu rezultata analize zemljišta za uzorak 2. Sadržaj humusa je nizak i iznosi 1,3% što ukazuje na to da je plodnost zemljišta mala, odnosno sadržaj biogenih elemenata je nizak koji humus čuvaju od ispiranja a po mineralizaciji stavlja biljkama na raspolaganje. Uzorak 3 — Fatničko polje Na osnovu rezultata analize zemljišta za uzorak 3. Sadržaj humusa je nizak i iznosi 2,2% što ukazuje na to da je plodnost zemljišta mala, odnosno sadržaj biogenih elemenata je nizak koji humus čuvaju od ispiranja a po mineralizaciji stavlja biljkama na raspolaganje. U pogledu kvaliteta zemljišta može se donijeti zaključak da ono, u pogledu vrijednosti pojedinih osnovnih hemijskih osobina ne zadovoljava zahtjeve poljoprivredne proizvodnje. U cilju postizanja dobrih rezultata u obavljanju poljoprivredne proizvodnje potrebno je povećati kvalitet poljoprivrednog zemljišta povećanjem sadržaja humusa i nedostajućih hraniva. Erozioni procesi predmetnog područja Na razmatranom slivu predmetnog područja su zastupljeni u određenoj mjeri i procesi erozije koji do sada nisu detaljnije izučavani, a čije se djelovanje ogleda u vidu površinskog spiranja površinska erozija , odnošenja zemljišta u tankim slojevima različite debljine linearna erozija , kretanje krupnijih odlomaka stjenovitog zemljišta osulinama — raspadinska erozija , pojave brazdi i jaruga mješovita i dubinska erozija i pojave hemijskih razlaganja krečnjaka. Erozioni procesi ovoga područja nastali su kao rezultat degradacije vegetacionog pokrivača neplansko iskorišćavanje šuma i pašnjaka na nagnutim terenima na geološkoj i pedološkoj podlozi koja je u postojećim klimatsko meteorološkim uslovima podložna eroziji. Važno ja napomenuti da je na predmetnom području prisutan trend opadanja intenziteta erozionih procesa zbog smanjenja pritiska stanovništva na poljoprivredno zemljište, kao i na površine pod šumskom vegetacijom. Ekspertske procjene ne ukazuju na izraženost ovog problema ali, istovremeno, ukazuju na potrebu da se u skladu sa unaprijed pripremljenim programom nastavi sa detaljnijim istraživanjem ovog problema te da, ukoliko se utvrde neka žarišna područja, predvide i mjere za njihovo saniranje. Opis fizičkih karakteristika cijelog projekta i uslovi upotrebe zemljišta u toku gradnje i rada pogona postrojenja predviđenih projektom Gornji Horizonti obuhvataju kraška polja na prostoru Istočne Hercegovine, koja su visinski postavljena na preko 500 m nadmorske visine a nalaze se na razvođu voda između rijeke Neretve i Trebišnjice. Najznačajnija i najveća kraška polja su: Gatačko, Nevesinjsko, Dabarsko i Fatničko. Ove dodatne količine voda imaju značajan uticaj na Donje Horizonte čime se ostvaruju veliki energetski efekti. Postojeća energetska infrastruktura predstavlja ograničavajući faktor za punu realizaciju dodatnih energetskih efekata i podrazumjeva da se izgradnjom Gornjih Horizonata moraju paralelno realizovati dodatni energetski kapaciteti na Donjim Horizontima. Projektom Gornjih Horizonata je predviđeno kompleksno uređenje vodnog režima kojim se rješavaju vodoprivredni, socijalni, ekološki i energetski aspekti. Voda se od akumulacije do mašinske zgrade u Dabarskom polju dovodi derivacionim tunelom i tunelskim cjevovodom pod pritiskom. Temeljni ispust služi za kontrolisano ispuštanje vode iz akumulacije u ponor Biograd. Regulacija protoka kroz temeljni ispust se vrši sa dva klizna tablasta zatvarača sa kućištem. Vodostan - prečnik vertikalnog okna 8,50 m - prečnik prigušivača 3,00 m - dimenzija gornje komore 9h60 m - prečnik donje komore 8,50 m - dužina donje komore 40 m Vodostan je podzemni objekt na kraju dovodnog tunela. Služi za obezbjeđenje vode pri pokretanju turbina i pri naglom zaustavljanju. Uz mašinsku zgradu je predviđen prostor za transformatore i za dizel agregat i zgrada društvenog standarda. Stalni pristupni putevi Služe za pristup gradilištu objekata, dovoz opreme i za redovni pristup u toku eksploatcije, nadzora u radu i održavanje objekata. Formiranjem akumulacije najveći dio potapanja će djelovati na floru i faunu i dijelu Nevesinjskog polja koje se inače u zimskom periodu i s proljeća i jeseni nalazi dobrim dijelom pod vodom. Na osnovu dugog niza godina osmatranja uočeno je da se velike vode u Nevesinjskom polju kreću od 800 mnm bez vode do 838,20 mnm najveći izmjereni nivo u novembru 1934 godine. Za razliku od Nevesinjskog polja Dabarsko polje će biti oslobođeno ovog periodičnog plavljenja. Karakteristika režima voda ovog područja je obilje vode u periodu jesen-zima i značajan manjak padavina, odnosno nedostatak vode u vegetacionom periodu. Na području hidroelektrane i akumulacije nema kulturno-istorijskih spomenika ni prirodnih rijetkosti koje bi trebalo zaštititi. U naseljima na obodu planirane akumulacije Budisavlje, Solakovići, Kosovača, i Liješčice ugroženo je 36 domaćinstava sa 166 stanovnika u trenutku anketiranja u novembru 2010 godine. Na lokaciji akumulacije i brane nalazi se ukupno 205 objekata i to 50 stambenih, 155 pomoćnih, zatim groblja površine 0,02 hektara, putevi površine 5,49 hektara, višegodišnji zasadi voća 2,86 hektara, poljoprivredno zemljište 911,84 hektra te putevi, elektro i PTT mreža za navedene objekte. Svi ugroženi objekti su predviđeni za otkup i uklanjanje. U južnom dijelu Nevesinjskog polja je smještena akumulacija sa svojim pretećim objektima, a mašinska zgrada sa opremom i kanal kroz Dabarsko polje su u Dabarskom polju. Spoj se sotvaruje derivacionim tunelom i tunelskim cjevovodom sa pratećim objektima ulazna građevina, derivacioni kanal i tunel, vodostan, cjevovod pod pritiskom. Akumulacija će zauzeti oko 965 ha oko 5,4% površine Nevesinjskog polja uz kotu sigurnosti od 838 mnm. Predviđeno je da ova hidroelektrana ima srednju godišnju proizvodnju električne energije u iznosu od 251,80 gigavatsati. Najveća kraška polja ovog područja su Gatačko, Nevesinjsko, Dabarsko i Fatničko. Osnovni objekti HE Dabar su: 1. Tehnički podaci za navedene elemente su dani u tački 2. Tri primarna preliva, širine 3x15 m, su se nalazila na centralnom dijelu brane, sa krunom na koti normalnog uspora 836,00 mnm. Sa obe strane primarnih preliva su bila predviđena po tri sekundarna preliva, širine 3x15 m, sa krunom na koti 838,00 mnm. Spoj sekundarnih preliva sa donjom vodom se ostvaruje preko ski skoka. Ovaj nivo nije dovoljno visok da omogući bezbjedan rad sekundarnih preliva i spriječi eroziju stijene nizvodno od brane, jer teren u bokovima nizvodno od krajnjih preliva doseže do kote 830,00 mnm, pa bi mlaz udarao direktno u stijenu, naročito na desnoj obali. Razmotrena je mogućnost izostavljanja sekundarnih preliva, pa je urađen novi hidraulički proračun za takvo riješenje. Usljed smanjenja kapaciteta preliva izostavljanjem sekundarnih preliva , javili su se viši nivoi vode u Nevesinjskom polju. Ovo povećanje nivoa je zanemarljivo i iznosi 2 cm. Na osnovu rezultata hidrauličkog proračuna odlučeno je da se izostave sekundarni prelivi, jer se na taj način eliminiše mogućnost nastanka erozije nizvodno od brane sa svim negativnim efektima koje može da prouzrokuje. Pored toga, krivolinijska kontura preliva i ski odskoka se zamjenjuje jednostavnom pravolinijskom konturom neprelivne lamele, koja je značajno jednostavnija sa stanovišta izvođenja. Takođe se izostavlja i konstrukcija mosta, jer predviđeni put na ovom dijelu prelazi preko krune brane. Predviđena su tri prelivna polja, širine 15,00 m između kojih se nalaze zaobljeni stubovi širine 1,00 m. Prelivi su oblikovani kao prelivi praktičnog profila, sa krunom na koti 836,00 mnm. Uzvodna ivica preliva ima prepust visine 2,70 m, pa ne leži u ravni uzvodnog lica brane. Nizvodno od preliva je brzotok u nagibu 1:0,7. Širina brzotoka je jednaka ukupnoj širini prelivnog dela i iznosi 47,00 m. Brzotok je odvojen od neprelivnog dela razdelnim zidovima visine 1,50 m. Veza brzotoka sa umirujućim bazenom je ostvarena preko kružne prelaznice poluprečnika 10 m. Širina umirujućeg bazena je jednaka širini brzotoka. Dno bazena je na koti 810,00 mnm, a njegova veza sa koritom rijeke je ostvarena preko nizvodnog praga visine 1,00 m. Dužina bazena iznosi 23,00 m, a visina krilnih zidova 6,00 m. Debljina ploče je određena iz uslova da ne dođe do njenog isplivavanja pri radu preliva i iznosi 1,50 m. Jedina izmjena se odnosi na promenu debljine ploče, koja je sa 1,00 povećana na 1,50 m. Ispust je horizonatalan sa osom na koti 813,00 mnm. Opremljen je jednim tablastim zatvaračem, smještenim na uzvodnom kraju. Spoj temeljnog ispusta sa umirujućim bazenom je ostvaren preko kružne konture, prečnika 36,00 m. Širina prelazne dionice se skokovito mijenja na izlazu iz ispusta sa 1,80 na 2,80 m, što predstavlja hidraulički nepovoljan prelaz. Usvojen je ispust pravougaonog poprečnog presjeka, dimenzije 2,20 x 1,80 m. Ulaz u ispust je hidraulički oblikovan sa tri strane i na njemu se nalazi rešetka površine 18 m 2. Dno ispusta je horizontalno i nalazi se na koti 811,90 mnm. Na temeljnom ispustu se nalaze dva klizna tablasta zatvarača sa kućištem, sa hidrauličkim pogonom. Nizvodni zatvarač je radni, a uzvodni remontni. Zatvarači su identični i treba da budu regulacioni. Otvor aeracione cijevi je prekriven poklopcem od čelične mreže. Osnovne karakteristike zatvarača i pogona su: - Broj zatvarača............................................................................................................. Montaža zatvarača, servomotora i ostale opreme servomotora unutar brane se vrši mostnim kranom. Uljna instalacija se nalazi na koti 816. Upravljanje zatvaračem je lokalno sa komandnog ormana i daljinsko iz komande elektrane samo zatvaranje. Predviđena je lokalna i daljinska signalizacija položaja zatvarača. Za obavljanje montaže, demontaže i transporta zatvarača i servomotora u brani predviđena je električna mostna dizalica. Upravljanje dizalicom je sa kote 816. Osnovne tehničke karakteristike mostne dizalice su: - Vrsta dizalice..................................................................................... Širina poprečnog presjeka se na prelaznoj dionici postepeno poveća sa 1,80 na 7,00 m. Ovakva koncepcija nije mogla da bude prihvaćena, jer projektovano slapište ne može da umiri velike jedinične proticaje koji se javljaju na izlazu iz ispusta. Širina bazena se ne menja i iznosi 7,0 m. Dno slapišta je na koti 806,80 mnm. Usvojen je USBR bazen, tipa III. Uzvodni zubi su jednake visine i širine koja iznosi 0,5 m. Nalaze se na međusobnom rastojanju od 0,5 m i ima ih sedam. Srednji zubi su širine 0,7 m, a visine 1,0 m. Horizontalan dio na vrhu zuba je širine 0,2 m, a nizvodno lice je u nagibu 1:1. Zubi se nalaze na međusobnom rastojanju od 0,7 m i ima ih pet. Rastojanje između uzvodnih i srednjih zuba iznosi 4,3 m. Visina nizvodnog glatkog praga je 0,75 m, a njegovo uzvodno lice je u nagibu 1:2. Dužina slapišta iznosi 14,2 m. Dužina nasipa u kruni iznosi 485 m. Širina u kruni je 3,5 m, a nagibi kosina su 1:2. U zavisnosti od karakteristika kamena koji se koristi za izgradnju nasipa, kosine nasipa mogu da budu i strmije do nagiba 1:1,6. U sklopu nasipa je predviđen preliv kojim se voda kontrolisano odvodi ka ponoru Grebak. Kruna preliva je na koti 836,00 mnm, a širina preliva iznosi 30 m. Na mjestu prevoja dolazi do nekontrolisanog prelivanja vode iz polja i oticanja ka Stolačkom polju. Prevoj sa kotom 838,0 mnm se nalazi na oko 1,75 km nizvodno od ponora Biograd. Ovaj profil je dosta razvučen, pa je za izgradnju nasipa odabrana pogodnija lokacija, koja se nalazi oko 1 km uzvodnije od njega. Kako je u analizi poplava potcjenjen kapacitet ponora, dobijeni su nerealno visoki nivoi u akumulaciji, a posljedično, i previsoka kota krune nasipa. Nasip je od kamenog nabačaja sa betonskim jezgrom. Širina u kruni je 3,5 m, a nagibi kosina su 1:1,5. Na bazi rezultata istraživanja koja predstoje, moguće je različitim tehničkim rejšenjima obezbjediti stabilnost kote akumulacije što u okviru ukupno predviđenih investicija ne bi trebalo da predstavlja značajan procenat, pa se time ne dovodi u pitanje fizibilnost projekta. Dužina tunela je 12. Na dužini od 1. Dovodni tunel ima dvije krivine. Početak uzvodne krivine se nalazi na oko 205 m od ulazne građevine. Poluprečnik krivine je 312 m, a skretni ugao 64,5ş. Nizvodna krivina se nalazi na kraju tunela i znatno je oštrija od uzvodne. Poluprečnik nizvodne krivine iznosi 131 m, a skretni ugao 65,6ş. Nekoliko razloga je uticalo na nizvodnu dislokaciju ulazne građevine: - lokacija zahvata po starom projektu je bila u središnjem delu toka reke Zovidolke, što je sa aspekta zasipanja ulazne građevine nanosom u plavnom dijelu godine, činilo ranjivim agregate sa aspekta unošenja krupnijih čestica nanosa. Iz ovih razloga dislociranjem ulazne građevine 1. Fundira se u sloju izgrađenom od promina naslaga konglomerata, peščara i laporaca , pa je projektom predviđeno izvođenje konsolidacionog injektiranja u temeljima ulazne građevine. Ulazna građevina je masivna, sandučasta armiranobetonska konstrukcija dimenzija 8,0 x 30,0 m u osnovi. Visina građevina od 31,5 m je određena kotom vještački formiranog platoa od 842,0 mnm koja omogućava pristup objektu osoblja i mehanizacije i u periodu velikih voda. Kota donje ploče ulazne građevine je na 813,0 mnm. Objekat je ukopan u prosjeku oko 12,0 m u prirodni teren. Ulazni dio objekta je kanalskog tipa sa zidovima debljine 1,4 m i donjom pločom debljine 2,5 m i nastalja se na hidraulički oblikovanu polukružnu zahvatnu konstrukciju. U donjem delu deo iskopa u steni do visine od oko 8,5 m zidovi se rade u jednostranoj oplati dok su na preostalom dijelu izloženi pritisku nasutog materijala. Nizvodni, sandučasti dio objekta je izložen pritisku nasipa i u njemu je smještena deponija zatvarača. Potporni zid visine 14,5 m u nastavku ulazne građevine omogućava formiranje veštačkog platoa na koti 842,0 m. Debljina se skokovito mijenja po visini zida od 0,8 do 2,2 m. Ulazna građevina je opremljena sigurnosnim tablastim zatvaračem, čija je uloga da zaštiti elektranu u slučaju otkaza sprovodnog aparata i predturbinskog kuglastog zatvarača. U normalnim okolnostima zatvarač se diže i spušta u mirnoj vodi ali se može spustiti i pri punom protoku vode kroz dovodni tunel u izuzetnim situacijama. Pod zaštitom ovog zatvarača vrši se pregled i popravka dovodnog tunela. Pogon zatvarača je hidrauličkim servomotorom montiranim na vrhu ulazne građevine na koti 842. Osnovni tehnički podaci opreme ulazne građevine su: - Broj zatvarača............................................................................................................. Otvor zahvatne građevine na mjestu rešetke je podjeljen na dva dijla pomoću jednog horizontalnog betonskog nosača. Čišćenje rešetke se obavlja nakon izvlačenja panela rešetke na kotu 842. Osnovni tehnički podaci rešetke su: - Ukupna visina otvora na mjestu rešetke............................................................... Po završenoj izgradnji betonske konstrukcije dovodni kanal se nasipa do kote prirodnog terena. Poprečni presjek armiranobetonske konstrukcije dovodnog kanala je oblikovan tako da se prilagodi geometriji iskopa u stijeni u donjem dijelu i da obezbjedi hidraulički potreban kružni poprečni presjek svijetlog otvora prečnika 4,6 m. Gornji dio spoljne konture obloge je zbog jednostavnijeg izvođenja poligonalnog oblika i obezbjeđuje minimalnu statičku debljinu obloge od 60 cm. Dovodni kanal se, kao i ulazna građevina, izvodi u promina seriji konglomerati, pješčari i laporci. Portalna dionica tunela počinje na stacionaži km 1+144,52 i dužine je 10,0 m. Armiranobetonska obloga portalne dionice dovodnog tunela prihvata opterećenje od stjenskog nadsloja i po svojoj geometriji je ista kao i obloga dovodnog kanala. Prečnik svijetlog otvora dovodnog tunela je 4,6 m, a njegova dužina je 10. Tunel se završava neposredno pre vodostana na stacionaži km 12+095,27. Obzirom na dužinu dovodnog tunela kao najekonomičnije riješenje predviđa se mašinski iskop primjenom odgovarajuće mehanizacije. Stabilnosti iskopanog profila će se obezbjeđivati primjenom podgrade po principima NATM Nove Austrijske Tunelske Metode. Definitivna betonska obloga tunela se izvodi od nearmiranog betona, debljine 30 cm, koja obezbeđuje protok neophodne količine vode u eksploatacionim uslovima rada elektrane, uz obezbjeđenje zahtjevane vododrživosti i stabilnosti. Kako je nosivost nearmirane betonske obloge na zatezanje u kombinaciji mjerodavnih opterećenja unutrašnjim pritiskom vode i uticaja temperaturnih promjena, mala, funkcionala stabilnost obloge u eksploatacionim uslovima postiže se prednaprezanjem odnosno predhodnim apliciranjem napona pritisaka u betonskoj oblozi injektiranjem pod pritiskom. Osnovni cilj prednaprezanja obloge je postizanje dovoljno visokih trajnih prednapona pritiska u betonskoj oblozi, uzimajući pri tom u obzir sadejstvo stjenske mase sa oblogom u prijemu sila od unutrašnjeg pritiska vode, tako da, i pored njihovog smanjenja usljed djelovanja najnepovoljnije kombinacije opterećenja maksimalni pritisak vode i uticaja maksimalno hlađenje i skupljanje betonske obloge i okolne stjenske mase , ne dođe do pojave prslina u betonskoj oblozi, kroz koje bi se voda iz tunela nepovratno gubila u okolnu vodopropustljivu stjensku masu. Trajni prednaponi pritiska su prednaponi koji ostaju u betonskoj oblozi nakon izvršenog injektiranja i potom obavljene relaksacije napona u betonu i okolnoj injektiranoj stenskoj masi. Sigurnost protiv pojave prslina u betonskoj oblozi obezbjeđuje se dovoljnom rezervom u trajnim prednaponima pritiska i, u manjoj mjeri, čvrstoćom betona na zatezanje. Pri takvim pritiscima pri injektiranju naponi u betonu ne prelaze granice čvrstoće betona. Za izvođenje naponskog injektiranja u glavnom projektu se moraju bliže definisati paramatri i tehnički uslovi za izvođenje ovih radova. Takođe prije početka radova mora se uraditi projekat injektiranja u kome će biti definisani sastav, viskoznost i drugi parametri injekcionih suspenzija, potreban broj i raspored injekcionih i kontrolnih bušotina, veličina početnih, radnih i završnih pritisaka injektiranja, merenja, kontrole i kriterijumi završetka injektiranja, probnih i kontrolnih dionica, i drugih elemenata potrebnih za uspješno injektiranje. Stvarni efekti injektiranja moraju se ispitati i potvrditi prema projektu injektiranja na probnim dionicama u različitim sredinama prije sistematske primjene duž cjelog tunela. Pored prednapona pritisaka apliciranih naponskim injektiranjem, u uslovima kada je hidroelektrana van pogona odnosno kada je tunel prazan betonska obloga tunela je izložena pritiscima podzemne vode sa spoljašnje strane. Kako je podzemna izdan pod direktnim uticajem atmosferskih voda i veličina pritiska podzemne vode značajno osciluje. Za potrebe ovog projekta analizirani su naponi pritiska u betonskoj oblozi od simultanog dejstva pritiska podzemne vode i pritiska izazvanog naponskim injektiranjem pod pritiskom od 1,5 MPa. Vodostan Vodostan je podzemna konstrukcija, koja se nalazi na nizvodnom kraju dovodnog tunela i obezbjeđuje siguran rad dovodnog sistema pri pokretanju turbina i njihovom naglom zaustavljanju usljed ispada sa mreže. Usvojen je cilindrični tip vodostana sa prigušivačem, donjom i gornjom komorom. Vertikalno okno, prečnika 8,50 m, je obloženo nearmiranim betonom koji prima opterećenje unutrašnjeg pritiska vode i obezbjeđuje potrebnu vodonepropusnost. Prečnik prigušivača iznosi 3,00 m i određen je na osnovu analize efekta prigušenja na smanjenje maksimalne kote u vodostanu pri brzom zaustavljanju turbine i maksimalne brzine vode u njemu. Gornja komora služi za ublažavanje porasta nivoa prilikom brzog zatvaranja sprovodnog aparata turbine. Dimenzije gornje komore u osnovi iznose 9,0 x 60,0 m. Dno komore je na koti 846,00 mnm, a vrh na 856,60 mnm. Dno izlaznog tunela iz vodostana je na koti 853,30 mnm i u njemu je predviđena izgradnja praga do kote 855,00 mnm. Donja komora omogućava brže startovanje turbina bez opasnosti od uvlačenja vazduha u sistem, koji bi u suprotnom bilo relativno dugo, s obzirom na dužina dovodnog tunela 12. Mjerodavan slučaj za dimenzionisanje donje komore je slučaj startovanja turbina pri minimalnom radnom nivou u akumulaciji 823,00 mnm. Usvojena donja komora je kružnog poprečnog presjeka, prečnika 8,50 m, dužine 40 m, sa osovinom na koti 800,25 mnm. Obložena je nearmiranim betonom koji prima opterećenje unutrašnjeg pritiska vode i obezbjeđuje potrebnu vodonepropusnost. Trasiran je kroz tri horizontalne, jednu vertikalnu i jednu kosu štolnu, pod uglom od 45ş, pa ima ukupno četiri koljena, dva obuhvatnog ugla 90ş, poluprečnika 15 m, i dva obuhvatnog ugla 45°, poluprečnika 20 m. Prva dionica cjevovoda nizvodno od vodostana dužine 25 m je horizontalna, pa prelazi u vertikalnu dionicu dužine 286 m, a zatim u horizontalnu dužine 487 m koja vodi do izlaznog portala. Osovina horizontalne dionice cjevovoda je na koti 502,00 mnm i postavljena je na preko 10 m iznad postojeće istražne galerije, koja će u fazi izvođenja radova služiti kao drenažni kanal. Prečnik cjevovoda je, kao i u slučaju tunela, određen tehno-ekonomskom analizom i iznosi 3,70 m. Obložen je čeličnom oblogom promenljive debljine duž trase cjevovoda od 12-30 mm. Oko čelične obloge se izvodi nearmirana betonska obloga, debljine 60 sm, koja prihvata 30% unutrašnjeg pritiska vode i prenosi ga na stjenu tj. Na djelu cjevoda prod pritiskom koji se radi u otvorenom iskopu nizvodno od izlaza iz tunela cjelokupno opterećenje od hidrostatičkog i hidrodinamičkog opterećenja prima čelični cjevovod. Na mjestu konveksnog preloma trase cjevovoda na ovom djelu određene su potrebne mjere za stabilizaciju ankernog bloka na osnovu analize stabilnoste. Na trasi tunelskog cjevovoda, prije ulaska u mašinsku zgradu u kojoj su smještene tri identične fransisove turbine, predviđena je simetrična predturbinska račva u potpunosti položena u horizontalnoj ravni. Centar ulaznog presjeka račve je lociran na oko 39,3 m uzvodno od osa agregata. Ugao račve između srednje i spoljnih grana iznosi 40ş. Prečnik ulaznog presjeka račve iznosi 3,7 m, a prečnik izlaznih ogranaka 2,3 m. Dužina predturbinskog ogranka ka turbini br. Cjelom dužinom ovog djela trase cjevovod je zaštićen armiranobetonskom oblogom minimalne debljine 60 cm koja prima opterećenja od pritiska nasipa. Ukupna dužina tunelskog cjevovoda, od vodostana do kuglastog predturbinskog zatvarača jedne od turbina, iznosi oko 900 m. Na osnovu hidroloških analiza u Dabarskom polju, plato mašinske zgrade je postavljen na koti 490,00 mnm, koja je u odnosu na maksimalnu vodu koja se u prirodnim uslovima može javiti u Dabarskom polju povratnog perioda 100 godina 488,03 mnm viša za skoro 2 m. Prema važećoj inženjerskoj praksi na ovim prostorima, plato mašinske zgrade se postavlja iznad kote 1000 god. Mašinska zgrada ima podzemni dio ispod kote 490,00 mnm i nadzemni dio. Njegove dimenzije su određene u skladu sa funkcionalnim zahtjevima projektovane opreme i iznose 15,0×30,0 m. U ovom dijelu zgrade je predviđeno smještanje tri proizvodna agregata turbina — generator i pomoćne mašinske i elektro opreme. Međuosbno rastojanje agregata iznosi 10,0 m. Osa predturbinskog cjevovoda i sprovodnog aparata je na koti 469,00 mnm. Osnovne tehničke karakteristike glavne opreme mašinske zgrade daju se u nastavku. Osnovne tehničke karakteristike Fransis turbina su: - Broj turbina:.................................................................................................................
Sony Walkman Werbung 2005
Osnovne karakteristike zatvarača i pogona su: - Broj zatvarača............................................................................................................. Velikim brojem traserskih istražnih radova utvrđeno je da Obodu gravitira veliko slivno područje Lukovica, Gradina kod Fojnice, Gatačko polje, Cerničko polje. U nevesinjskom kraškom polju i na planinskim predjelima postoje prirodni uslovi za uzgoj žitarica, određenih vrsta voća i povrća, razvoj pojedinih grana stočarstva. Zubi se nalaze na međusobnom rastojanju od 0,7 m i ima ih pet. Opis lokacije i područja mogućeg uticaja projekta na životnu sredinu............................................... Za potrebe vodosnabdjevanja Nevesinja na Alagovcu prije ponora Ždrijelo izgrađena je brana koja formira akumulaciju dužine oko 3 km, širine 200 do 250 m i dubine 8-10 m. Prilikom odabira mjernih mjesta težilo se pozicijama postojećih stambenih ili poslovnih objekata koji se zadržavaju i nakon formiranja akumulacije i objekata HE Dabar. Slivovi Gatačkog i Fatničkog polja, kao i značajne karstifikovane površine između njih dreniraju se u Trebišnjicu putem vrela kod Bileća. Izmjerene vrijednosti buke Izmjerene vrijednosti Normativne vrijednosti LeqdB A 41.
[Tinder iskustva forum|Pornići sa životinjama|Trazim zenu sex -- Mali Oglasi # Goglasi.com]
komentiraj (0) * ispiši * #
Chat za djecu od 12 godina - Brzog datiranja
Emotivni i socijalni razvoj od 9. do 12. godine
Click here: Chat za djecu od 12 godina
Zbrajanje i oduzimanje, rušenje igrača na tabli... I to ponovo i opet i ponovo. Kad su frustrirani, roditelji se ponekad iskaljuju ljutitim optužbama.
Također, i beba koja je mekana i sasvim je sigurna u dječjim ručicama. Jedno od 11-ero djece u dobi od 8 do 18 godina ovisno je o tehnologiji Gentile 2009.
Društvene igre za djecu od 3 do 12 godina - Jedno od 11-ero djece u dobi od 8 do 18 godina ovisno je o tehnologiji Gentile 2009. Kurs se sastoji iz 12 animiranih epizoda koje prate avanture Pola Vorda i njegove drugarice Mili koji pomažu Kengi i njenom mladunčetu Džojiu da reše probleme u Storivilu.
Zato je ovo idealno vrijeme da svi zajedno zaigrate. Ima mnogo razloga zašto s djecom igrati. Prije svega, omogućavaju vam da s djetetom provedete kvalitetno vrijeme. Kod igranja društvenih igara u krugu obitelji djeca uče još mnoge korisne i važne stvari. Primjerice uče kako moraju čekati na red i kako dostojanstveno gubiti te kako uvijek postoji vrijeme za pobjedu i vrijeme za gubljenje. Djeca to u sigurnoj i ugodnoj okolini trebaju naučiti, kako bi se kasnije znala nositi s uspjehom, ali i razočaranjem, koje će neminovno doći kasnije u životu. Konačno, društvene igre su izvrsne za kognitivni razvoj vašeg djeteta. Čak i najjednostavniji uključuju neku vrstu strategije, brojanje, prepoznavanje boja, podudaranja i više! Svi znamo da djeca najbolje uče kroz zabavu, a društvene igre nude upravo to! U našem kratkom vodiču izdvojili smo neke društvene igre za mališane od 3 do 12 godina. Pogledajte i nađite zabavu za vas i vaše dijete. Društvene igre za djecu od 3 godine Moja prva društvena igra upoznat će vaše mališane sa Lilliputiens likovima — Jefom, Walterom, Georgeom, Colette i Nicolasom koji se sastoje od nekoliko dijelova. Cilj igre je spojiti sve dijelove tijela navedenih likova bacanjem kocke. Zapamtite iza kojeg bora u šumi se krije vuk i odaberite pravi bor kako bi se kretali naprijed. Lovac, lisice i patuljci će vam pomoći putem. Društvene igre za djecu od 3 do 6 godina Društvena igra - trokuti sa životinjama je odlična za razvoj fine motorike, za prepoznavanje brojeva i boja, brojanje te koordinaciju pokreta, a uči mališane i što životinje vole jesti te kako izgledaju njihovi mladi. Cilj igre je uz životinju naći pripadajuća 3 trokuta koja su vezana uz tu životinju. Mališani će morati malo i razmišljati, brojati ali i pronaći koje sve trokute treba spojiti s kojom životinjom. Društvena igra Svemirska čudovišta namijenjena je djeci od 3 do 7 godina. Cilj ove igre je bacanjem kocke osigurati da vaši vanzemaljci stignu u bazu prije svih ostalih. Ploča po kojoj se vanzemaljci kreću ujedno su i velike puzzle od 16 dijelova koje je potrebno složiti prije samog početka igre. Svi likovi i kocka su od drveta i veličinom su prilagođeni baš za malene dječje ručice. Zoonimooz - memory sa psom je predviđena za 2 — 4 igrača. Cilj igre je što prije skupiti 3 kosti igrajući jednu od 3 varijante ove igre. Igra zahtijeva malo koncentracije i moć zapažanja jer igrači u karticama moraju uočiti kombinaciju koju je od magneta složio njihov suigrač. Da li će ovo biti nova omiljena društvena igra vaših mališana? Društvene igre za djecu od 5 do 12 godina Igra Tko sam ja? Vaši malo stariji mališani obožavat će koju je moguće igrati na početničkoj i naprednoj razini. Cilj ove zabavne društvene igre je pogoditi koji lik je vaš protivnik postavljanjem pitanja s odgovorom da ili ne. Svaki put kada je odgovor da, igrač nastavlja sa svojim pitanjima i križa na ploči likove koji ne odgovaraju odgovoru. Društvena igra Potapanje brodova je klasična igra koju smo i sami igrali na papiru, ali koja postoji i u Janodovoj verziji. Cilj igre je potopiti brodove protivnika i što bolje pozicionirati svoje brodove kako bi ih protivnik što teže našao. Nadamo se kako smo vas inspirirali na igru s vašim mališanima i kako ćete iskoristiti hladne zimske večeri upravo za igru s njima. Jer u ovom svijetu punom stalnih smetnji, Facebooka i računala svaki trenutak proveden s djecom je dragocjen.
Cristiano Ronaldo Picking Up Girls
Najjači autoritet roditelja jest zadovoljstvo svojim životom. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. I vole se igrati. Prijateljstva Vaša devojčica je do sada verovatno imala jednu najbolju drugaricu sa kojom je delila sve, baš kao sa sestrom. Cilj ove zabavne društvene igre je pogoditi koji lik je vaš protivnik postavljanjem pitanja s odgovorom da ili ne. Napravljene su od vinila, pa se mogu ponijeti i na kupanje. Iako treba da poštujete svaki korak koje vaše dete preuzima kako bi efikasno krenulo da odrasta, nemojte ga još ispuštati iz vida. A ovaj kofer fenomenalna je stvar za sve male umjetnike, takav kofer poželjela bi i učiteljica likovnog. Za decu kaja su u ovoj pred-tinejdžerskoj fazi, život se polako komplikuje. Ona imitira zvuk papira, a njena sova zvuči kao zvono a lisica je zvečka! Prva prijateljica je ona koja bebu čuva kada spava i koja je čuva. Svaki put kada je odgovor da, igrač nastavlja sa svojim pitanjima i križa na ploči likove koji ne odgovaraju odgovoru.
[Veze i poznanstva u lovranskoj bolnic|Domaći sex Filmovi|Upoznavanje dama za sex u varazdinu]
komentiraj (0) * ispiši * #
tajno citanje sms a - Lijepe djevojke
Evo kako da devojci/dečku pročitate sve poruke na WhatsApp-u! (VIDEO)
Click here: tajno citanje sms a
Meni leptiri uveliko rade i pitam se kako dalje. Istopilo ih je, sve do jedne. Sa sobom nose isuviše bola.
I o kojoj ce se pricati mnogo,mnogo godina. Isidora je uplovila kroz sve Božije zapovesti koristeći književni jezik u savremenom stilu da se razume bez obzira na stepen obrazovanja, a uz to kao i obično njoj svojstveno da se onaj ko čita edukuje ovoga puta to je deop Italije i magično Y. U slučaju da ne postoji program pod nazivom SuperSu na telefonu instalirajte ga s Google Play - SuperSu by Chainfire. Zovem svoje,dva puta se niko ne javlja,a on smehom kaze nista se ne brini ja te pratim kuci,ubedjivala sam ga da nisam blizu 3km ,da ce moji doci,medjutim korak po korak,kilometri su se gubili pod nogama,rec po rec kao da ga znam sto godina....
Sex - Nakon toga, potrebno je instalirati Android Debug Bridge ADB drivere koje možete pronaći , a preporučljivo je da tokom instalacije internet bude uključen.
Mladost je doba u kojem zivot covjeku daje obecanja koja ne misli ispuniti! Jedan, jedini Sto znaci odrastati u danas mitskoj multietnickoj sredini, sto je nekada Sarajevo bilo, a sada vise nije, moze se, medju ostalim, spoznati u nastavku dirljivih prica, ponajveceg knjizevnika sto ga je Bosna i Hercegovina dala - Abdulaha Sidrana. Cak i da nista od toga u ovoj prici nema, lakoca s kojom Sidran pise, hipnotizirajuca je i predstavlja cisti uzitak u doba kada je citanje svega sto premasuje sadrzaj SMS poruke, teski napor Toplinu svoga doma Avdo je tih godina nalazio svugdje samo ne na ledenom propuhu dviju lesonitnih soba u baraci broj 42, na Kovacima, iznad Bascarsije, u koje je brizna vlast smjestila sestoclanu porodicu njegovog oca, golootockog uznika i politickog rekonvalescenta Mehmeda Sidrana, po isteku njegove trogodisnje zvornicke konfinacije. Osam godina je Avdo odbijao prihvatiti da se zove stanovanjem to njihovo regularno pisanje kroz prozor, zimska smrzavanja pod zajednickim jorganom, obavezne proljetnje zubobolje i jesenje uhobolje, ljetnja trijebljenja stjenica, buba-svaba i buba-rusa, i rijetka mjesecna pranja i kupanja u zasranom kolektivnom klozetu na suprotnom kraju barake. Ono se, to stanovanje, u sluzbenom javnom jeziku nazivalo privremenim smjestajem, ali se lako dala prepoznati njegova prijeteca beskonacnost i on je brzo, vec po okoncanju osnovne skole i polasku u gimnaziju, svojim domom poceo smatrati ulicu, a aktere njenog zivog, uzavrelog zivota — svojom porodicom. Bila je golema ta porodica, i nikoga nije izostavljala ni zanemarivala: od drugara u skoli i u igri, bez iznimke, do vlasnika vulkanizerske radnje u Patkama, Hame Vejzagica, koji je velikodusno dopustao da se dezurni ulicari griju u njegovoj radnji, da pomazu u demontazi kamionskih guma, te blagodareci tome steknu pravo da od njegovog pomocnika, plavookog majstora Mevludina zvanog Melko, zaiscu i dobiju cigaretu debeli, zlatnozuti Vardar , od svih njih pa do babe-Tomanije, sto sa drvenog tronosca na klupi kraj ulicne cesme promatra cudesni sarajevski svijet, a njima, dok igraju nogomet, smeta i ona i njen minijaturni seljacki tronozac! Vidi babe Tomanije, juce sljegla s Romanije! Nit sta vidi, nit sta cuje! Ni jedan joj filozof nije ravan! Jeste, to je bio njegov dom, to je bila njegova porodica i — neka oprosti majka Behija! Ali je zudnja za toplinom vlastitoga doma u njemu tinjala neprekidno, i kada toga nije bio svjestan, mozda narocito onda kad nicega nije bio svjestan. Zicanom mrezom podijelio ga na dva dijela: jedan, za golubove, drugi, za sebe. Bila je to njegova — baza. U ondasnjem sarajevskom govoru, ta rijec iz militarnog jezickog registra izgovarala se sapatom i imala svoje precizno znacenje: tajno skroviste. Njegovo bas i nije bilo tajno, u njemu se nije moglo ni uspraviti, ali se moglo sjediti, lezati i citati i pusiti i spavati, biti izdvojen i sam — a njemu je to — za pocetak! Ljeti-neljeti, kad god je mogao, nocivao je u bazi i u muklom zujanju sarajevskih noci osluskivao kako mu zivot umilnim glasom na uho pjevusi uspavanke pune svakojakih obecanja. S osmjehom na licu, tonuo je u zidak i slatkast san. Mnogo godina kasnije, pomocu knjiga, i na rabosu vlastite koze, razumjece da mladost i nije nista drugo nego doba u kojem zivot covjeku daje obecanja — koja ne misli ispuniti! Plemenita kuca Martina Knezevica U svojoj zbunjenoj dusi Avdo je ipak slutio da ulica i skroviste mogu nadomjestiti, ali nikako odmijeniti toplinu porodicnog doma. Zato se radostan prepustao cestim i dugotrajnim boravcima u tudjim domovima, u porodicama svojih ulicnih i skolskih drugova. Koliko je samo cvaraka pojeo na drugom spratu zgrade u Gundulicevoj ulici broj osam, u stanu Martina Knezevica, oca njegovog gimnazijskog druga Bozidara Knezevica Kneska! Kneskova majka Jozefina bijase umalo pa i njegova mater, sestra Marija njegova sestra, a cika-Martin, s istim tankim brkom pod nozdrvama, bas ko da je bio njegov rodjeni otac Meho Sidran! Za ovu priliku — trijezan. Nije Avdo u tim trenucima horvao po religijskom sadrzaju svoje duse, ali su rituali porodicnih rucaka u domu Knezevica cinili da se, za trpezom, sa kompletom escajga pred sobom, osjecao pomalo i katolikom. Cika-Martin mu je, jedne predbozicne veceri, dozvolio da sa ormara skine veliku, crnoukoricenu Bibliju, i bilo je to prvi put u njegovom zivotu da u rukama drzi svetu knjigu! Otvorio je nasumice, procitao nekoliko stihova iz Psalama, pa se zacudio: otkud ljubavna poezija u vjerskoj knjizi? Sklopio knjigu u krilu i ponovo pogledao koricu: je li moguce da je neka greska? Njemu ce njen ritam i melodija munjevito uci u sluh i ostati unutra zanavijek! Zato ce u svome knjizevnome poslu izgraditi pravilo po kojemu se nikad, ama bas nikad nece lacati pera da zapise pjesmicu i stih, ako njega, taj ritam, i nju, njegovu melodiju, nije prethodno u sebi ulovio i jasno cuo! Ne pricamo sad o tome. Avdo je ustvari u domu Knezevica bio jedan od. Jedan od pet-sest Kneskovih skolskih i nogometnih drugara koje su Kneskovi divni roditelji primali s ljubavlju i paznjom, bas kao vlastitu djecu: Zivorad Marinkovic Zika, oficirsko dijete sa Grbavice, odlikas, Mihailo Petrovic Misel, stidljivi ljepotan, dribler, s usadjenim prezirom prema skoli i strebanju, masinski tehnicar i ljevonozni nogometas Muzafer Pasic Paja sa Mejtasa, gimnazijalci i buduci piloti Vladimir Spasic Spasa, Miodrag Maric Bata…i mali Abdulah Avdo Sidran zvani Zrno… Sa Brankicom, u domu sjor — Ivana Versica Da, Avdo je, s gimnazijskim nadimkom Zrno, u domu Knezevica bio jedan od, ali je u domu sjor-Ivana Versica, sarajevskog trgovca i vlasnika radnje za hemijsko bojenje i ciscenje, u Saracima, bio — jedan i jedini! Tamo ga je odvodila drugarica iz razredne klupe, Brankica Versic, Ivanova kci. Kazivalo se: neka djeca zajedno uce, ali je u tome druzenju i prijateljstvu sve bilo vaznije od ucenja. Brankica je bila sportasica, rukometas-prvotimac Mlade Bosne, i upravo je vodila svoj ljubavni rat sa sarajevskim fudbalerom i jugoslavenskim reprezentativnim centarforom Josipom Bukalom — sve nesto: povuci-potegni, sadsehoce-sadsenece — te joj je Avdo, barem u pocetku drugovanja, bio rame za plakanje, uho spremno da saslusa … Kasnije su, kad je Avdu spopalo da pise poeziju, diskutovali o njegovim sastavima i ponekad zajedno iscitavali najnovije knjige suvremenih jugoslavenskih pjesnika. Uvrijezilo se i to da njih dvoje, a ne mama Ana, niti sluzavka Marica, izvode Baku, maminu mamu, na vecernju misu, u marindvorsku crkvu Svetog Josipa. Tu, u crkvenom polumraku, Avdu su — osamucenog silovitim, sveprozimajucim djelovanjem muzike orgulja — obuzimale kvarne misli i sve je teze odolijevao napasti da svome tijelu privuce Brankicino okruglo dupence, pa kud puklo da puklo! Cudio se, i nikad se nije prestao cuditi nad cinjenicom da u takvu erotsku napast nije dolazio bas nikad tokom visesatnih druzenja u njenim djevojackim sobama, a u crkvi, uz orgulje — svaki put, i to tako da nije znao sta da radi sa sobom, kud da se djene, i sta da cini sa svojim — vulkanom u gacama! Ovdje je bila soba Brune Versica Svoj stan u Ferhadiji, sa tri visoke sobe i uskim balkonom sto gleda na najfrekventniju gradsku pjesacku ulicu — bas kao da je sa te promatracke pozicije svoje sarajevske pejsaze u ulju na platnu radio maestro Mario Mukilic! Avdo je upamtio oba i — mada se ne sjeca s kime je malocas razgovarao telefonom, ni sta je jutros doruckovao, ni da li je uopste doruckovao — mogao bi i danas, nakon cetrdeset i vise godina, rekonstriurati raspored prostorija u njima i u svakom uprijeti prstom u prava vrata, pa kazati: ovdje je bila Brunina soba! Bruno je bio Brankicin stariji brat, Avdo ga je znao nekoliko godina prije nego sto ga je prvi put vidio, a milostu s kojom su ga Versici u svome domu pazili i njegovali razumijevao kao — preostalu od one za Bruna, kao njeznost i milost koje sjor-Ivan i gospodja Ana nisu stigli potrositi na sinu, pa je, eto, radosno urucuju ovom malom, simpaticnom drugu svoje kcerke, dok neskriveno tuguju za prvorodjencem koji u Zagrebu vec sedmu-osmu godinu studira na nepoznatom fakultetu i obilato rasipa porodicni novac a da nije maknuo od druge godine i dva polozena opsta ispita iz pradavnog prvog semestra. Zenske, pice, karte, pa opet zenske — nema sta sve nije, tih godina, Zagreb nudio mladom i imucnom covjeku, i nema cemu se Bruno nije podao, pritisnuvsi, kako to narod slikovito kaze — gas do daske! Tata Ivan je stvar podnosio stoicki, ne pomisljajuci da ukine ili smanji Brunove mjesecne novcane porcije. Neka se izjurca, mlad covik, mora se mladost negdi izjurcat! Nakon sest godina, dao je sinu rok. Poslije, dva ga puta produzavao, po godinu i godinu i po, prije nego sto je rekao Sad basta i sinu u Zagreb poslao komandu da se odmah vrati kuci. U Sarajevu, smjestio ga u radnju, da pomaze Munibu, koji pomaze njemu, kod prijema i isporuke robe. Bruno lijep, crna, gusta kosa, pune usne, svjetlucaju iza njih bijeli zubi, malcice mu kose oci,, rodio se za rad sa zenskim musterijama. A muskih gotovo da i nema. Ali — nesta krupno nije bilo u redu sa tim covjekom. Ako su zagrebacke godine iz njega i istresle svaki suvisak mladalackih mahnitosti, sigurno je i da su versickoj mekoti njegove duse dodale i neoprostiv visak naivnosti i neopreza: samo sto je poceo rat, druge sedmice aprila 1992. Kako je zenskar i kartaros, tatin sin, smotani Bruno Versic mogao znati da za snajperistu nema vece radosti, da je istinski san snova svakog snajperiste na svijetu: upucati kolegu iz protivnickog tabora? Tijelo mu se skotrljalo niz krov i muklo trupilo na asfalt Zmaj-Jovine ulice. Nije bilo potrebe da se radi obdukcija, a neko je iz prosekture donio tvrdnju koja se nije dala provjeriti: da su Brunu Versica upucala tri snajpera odjednom.
Kako čitati poruke na Facebooku, a da drugi ne znaju da ste ih pročitali?
S osmjehom na licu, tonuo je u zidak i slatkast san. Čini se da sve radite kako treba, ali ipak zarada ne raste očekivanim tempom. Bar mi je tako rečeno. Znate li pouzdano šta vaši zaposleni tačno rade za vreme radnog vremena. Mi balkanci ne verujemo vise u bajke, jer su nam do sada mnogo puta ispricane. Praćenje i prisluškivanje mobilnih telefona Svi špijunski softveri za praćenje mobilnih telefona u SpyTech ponudi su originalni i 100% pouzdani. Mi mislimo, ja Prevarena i ja Preljubnica, nas dve smo sigurne bila je Ljubav.
[Ako želite da zadržite dečka, NE šaljite mu ovakve SMS poruke!|Tatjana juric decki|Upoznavanje cura split]
Oznake: Spijuniranje, mobilnih, telefona, sa, drugog, citanje, SMS, poruka, poziva...)
komentiraj (0) * ispiši * #
