Njena stvarnost: mit, činjenica, mogućnost
iz magazina lovesensa
Litvanska naučnica Marija Gimbutas tvrdi da je nekada postojala kultura koju je ona nazvala Starom Evropom. Njeni pripadnici obožavali su princip Boginje, a iza sebe su ostavili predmete koji svedoče o miroljubivoj, "ženskoj" verziji civilizacije.
Dvadeset godina od smrti naučnice i jedne od vodećih arheologa, Marije Gimbutas (1921-1994), povod je da se podsetimo njenih ideja. Gimbutas svakako nije spadala u "obične" arheologe, na čije je neodobravanje neretko nailazila. Zamerali su joj da je previše slobodna u interpretacijama naučnih podataka, dok je ona svoje kolege smatrala previše krutim.
Marija Gimbutas je bila svestrana osoba, sa velikim znanjem ne samo iz oblasti arheologije, već i etnologije. Doktorirala je arheologiju 1946. na Univerzitetu u Tibingenu, potom je emigrirala u SAD, gde je provela neko vreme kao istraživač na Harvardu, da bi konačno 1963. postala profesor Evropske arhelogije, na U.C.L.A. univerzitetu u Los Anđelesu, gde je predavala skoro do kraja života. Njene najpoznatije knjige - "Boginje i bogovi Stare Evrope", "Jezik Boginje" i "Civilizacija Boginje", prikazuju sliku drugačije neolitske Evrope, koja se kosi sa tradicionalnim pogledom na praistorijska društva.
Gimbutas je tvrdila kako nam brojna arheološka nalazišta u Evropi, naročito na Balkanu (uključujući i ona vezana za Lepenski vir i Vinčansku kulturu), govore o postojanju Stare Evrope, civilizacije koja je cvetala između 6500. do 3500. godine pre naše ere. Evropa je u tom dobu uživala u miru, dok su umetnost i kultura bili posvećeni obožavanju Boginje, univerzalnog majčinskog i ženskog principa rađanja, stvaranja i plodnosti celokupnog sveta. Do ovakvog zaključka Gimbutas je došla na osnovu brojnih figura, za koje je ona smatrala da su posvećene Boginji, kao i na osnovu odsustva oružja i drugih arheoloških podataka koji bi ukazivali na ratove.
Prema Mariji Gimbutas, ideja da je rat deo civilizacije i da je neizbežan u kompleksnim društvima, bila je pogrešna. Zbog tog pogrešnog stanovišta, kulture neolitske Evrope uglavnom su posmatrane kao zametak nečega, odnosno kao nerazvijena društva sa nejasnom i nerazrađenom religijom i socijalnim odnosima. Gimbutas je tvrdila upravo suprotno. Inspiraciju u njenoj viziji mirne neolitske, "ženske" Evrope, našli su mnogi: feministkinje, umetnici, ekolozi i razni duhovno usmereni ljudi.
Ne vladavina, već obožavanje žena
Gimbutas nije zastupala ideju da je društvo u doba njene Stare Evrope bilo matrijarhalno, što bi bilo samo suprotno od patrijarhalnog, odnosno vladavine muškaraca. Žene, tvrdila je ona, nisu "vladale", već su imale posebno, centralno mesto u kulturi i društvu. Ljudi su, prema Gimbutas, živeli u harmoniji: žene su upravljale hramovima i zato imale glavnu ulogu, dok su se muškarci bavili fizički zahtevnijim lovom, građenjem kuća i plovidbom.
Poljoprivreda je bila glavna delatnost, a između zemlje i žene, odnosno Boginje, stavljan je znak jednakosti. Boginja je, budući da je simbol života, bila prisutna svuda: u ljudima, životinjama, biljkama i celom svetu. Njene umetničke predstave su zato raznolike, ali samo predstavljaju različite aspekte istog principa. Najtipičnija je predstava Boginje sa preuveličanim polnim karakteristikama žene: grudima, zadnjicom i vulvom. Ovo, međutim, nije bila praistorijska pornografija, već simboličko naglašavanje plodnosti.
Mnoge figure Boginje predstavljane su kao životinje ili sa životinjskim maskama na licu, kako je to tumačila Marija Gimbutas. Na primer, mnoge pronađene figure iz ovog perioda imaju lica sa ptičijim kljunovima, jer su ljudi, posmatrajući ptice kako se neumorno brinu o potomstvu, u njima videli oličenje Boginje. Medved, odnosno medvedica, čija je zaštitnička predanost mladuncima veoma poznata, bio je drugi simbol Boginje - zato imamo niz figura sa medveđim karakteristikama na licu, a pojedine i sa detetom (mladuncem) u naručju.
Veoma su retki prikazi individualnih ljudi, bez maski, što upućuje na to da u ovom društvu nije bilo nadmetanja i posebnih ličnosti koje bi se izdvajale: bilo je to društvo jednakih neindividualaca. Nema pojedinaca koji su sahranjeni bogatije od drugih: sahranjivanje je bilo vrlo jednostavno, u skladu sa verovanjem u cikličnost života. Polaganje u zemlju je značilo vraćanje u matericu Zemlje i nov začetak.
Vizija drugačijeg sveta
Treba imati u vidu da su ove interpretacije izazvale negodovanje kod mnogih njenih kolega naučnika. Smatrali su da je nemoguće brojne i veoma raznolike figure iz ovog ogromnog vremenskog perioda i sa prilično velikog prostranstva Evrope, proglasiti sa takvom sigurnošću za predstave jedne jedine Boginje i na osnovu toga izvlačiti precizne zaključke o tome kako su ljudi živeli i u šta su verovali.
S druge strane, Gimbutasovu niko nikad nije u potpunosti odbacio kao irelevantnu naučnicu: jer njen doprinos arhelogiji je ogroman. Njena "Kurganska hipoteza" o praindoevropskoj domovini u Pontijsko-kaspijskoj stepi je i danas dominantna među naučnicima. Ono što joj je zamereno je to što se kao naučnica "drznula" da tamo gde nedostaju "konkretni" podaci koristi imaginaciju i stvori jedinstvenu viziju, kao i veliko poznavanje folklora.
Ta vizija je u suprotnosti sa onim što se danas očitava kao skup vrednosti naše civilizacije. Ali baš zato je uzbudljiva sada, kada sve više ljudi sumnja u te vrednosti. Možda Stara Evropa nije nikada ni postajala u takvom obliku kako ju je opisala Marija Gimbutas, ali ipak ne možemo da se ne divimo ljubavi potencijalnih Starih Evropljana prema Zemlji, prirodi i životu. Sve su to osobine koje su nam potrebne u današnje vreme ekološkog kolapsa, ratova i preterane individualnosti.
Kurganska hipoteza
Do velike promene, prema teoriji Marije Gimbutas, počelo je da dolazi počev od 3000. godine pre naše ere, kada su na teritorije miroljubivih starih Evropljana, koji su obožavali Boginju-Majku-Zemlju, počela da upadaju indoevropska plemena, koja su obožavala solarno, muško božanstvo, odnosno oca. To su bila patrijarhalna, izrazito hijerarhijska i ratnička plemena na konjima, koja su brzo prevladala.
Potvrda ovoj teoriji, govorila je Gimbutas, jesu brojni ostaci oružja koji se od ovog vremena pojavljuju u arheološkim slojevima. Promena je bila korenita. Obožavanje Boginje otkrivalo je verovanje u cikličnost vremena, u kojem se smenjuju rođenje, smrt i ponovno rođenje.
Indoevropski koncept vremena je linearan: osoba nakon života prelazi u zagrobni život. Indoevropljanin se plaši smrti i u njoj vidi prekid, dok je u kulturi Stare Evrope obožavanje Boginje obezbeđivalo sigurnost da se život neprestano obnavlja u neprekidnom ciklusu života i smrti.
~
Što učiniti nakon čitanja ovog članka i nekoliko knjiga autora A.P.Kezelea na tu temu...? Da li je dovoljno osloniti se na postojeće dokaze koje brojni kolege arheolozi pokojne Marije Gimbutas smatraju nedovoljnima da bi podržali njenu teoriju o postojanju stare civilizacije koja nije bila hijerarhijski i ratnički nastrojena...?
Možda nam je duboka čežnja za postojanjem takve -manje ili veće- civilizacije preduboka a da bi se predali kompletnoj sumnji i odbacivanju te teorije.
Nije li sama naša čežnja određeni dokaz da je ljudima miroljubivost i jednakost u odnosima prirodna u najmanju ruku kao i sposobnost za ratovanje?
...možda je vrijeme da razbistrimo za čim toliko čeznemo, da krenemo raskopavati naše unutarnje slojeve koji skrivaju tko zna kakvu urođenu sklonost razvijenijoj ljubavi i ljepoti, i učinimo prve korake prema drugom dijelu stvarnosti koja može biti i jeste drukčija od ovog jednog njenog lica koje poznajemo.
